DISTINCTIO XIV.

Post haec de poenitentia *; secunda tabula post naufragium [819, 6-7]. a. Contra, in Matth. 3,2: Poeniten tiam agite, Glossa: "Prima virtus est per poenitentiam perimere veterem hominem ". Ex quo videtur, si per virtutem liberatur homo a naufragio, quod sit prima tabula. - Praeterea, si est secunda tabula, quare non dicitur secundum sacramentum ?

b. Respondemus ad primum quod poenitentia dicitur prima virtus adultis per peccatum lapsis. Non enim valet Baptismus adultis, nisi cum contritione accedentibus, quae est prima pars poenitentiae. Nec est contrarium quod fides dicitur prima virtus : fides enim dicitur prima simpliciter quoad suum actum, qui est primae potentiae, scilicet intellectivae ; poenitentia autem dicitur prima in quodam genere, scilicet in adultis declinantibus a peccato. Nec sequitur, si prima virtus, quod prima tabula sit: tabula enim dicitur quoad esse illud quod habet in constitutione navis. Dicitur ergo tunc 'prima tabula primum Ecclesiae sacramentum. Sed est quaedam tabula figurans a naufragio liberationem, et quaedam non. Baptismus ergo est prima tabula, figurans liberationem a peccato originali ; poenitentia secunda, figurans liberationem a peccato actuali in passo recidivum. Prior ergo est illa gratia quae est in Baptismo ea quae est in Poenitentia. Accidit tamen illas coniungi, ut in adulto contrito baptizato.

c. Ad sequens respondemus quod non sequitur, si est secunda tabula, quod secundum sacramentum ; sed 'secundunf de numero eorum quae figurant liberationem a peccato. Confirmatio autem et Eucharistia non figurant liberationem a peccato, sed robur gratiae aut consummationem.

A timore tuo, Domine etc. *; vel poenitentiae virtus timore concipitur *. a. Immo videtur quod fide concipitur, quae est initium iustificationis, Act. 15,9: Fide purificans corda eorum.

b. Praeterea, si concipitur timore, quaeritur utrum servili aut initiali aut filiali

Praeterea, si amor caritatis est principium merendi, quare non dicitur: 'poenitentiae virtus amore concipitur'?

c. Respondemus quod duplex est conceptio: in intellectu et in affectu. Quantum ad eam quae in intellectu, poenitentiae virtus concipitur fidei quantum ad eam quae in affectu, concipitur a timore primo. Concipitur autem timore initiali. Timor enim initialis non tantum habet respectum ad praeniium, sed etiam ad poenam timor servilis tantum ad poenam; filialis tantum ad praemium. Quia ergo timor initialis respicit poenam satisfactoriam, rectius virtus poenitentiae concipitur timore initiali quoad suum usum. Primo enim est fidei articulus de poena aeterna et de vita aeterna ; ad credere autem articulum de poena consequitur timor, qui, si coniungitur cum spe vitae aeternae, est timor initialis ; ad quem consequitur dolere de peccato, quod est usus poenitentiae virtutis.

d. Ad illud, propter quid dicitur potius concipi timore quam amore, dicendum est quod, sicut poenitentia respicit malum a quo declinat poenitens, sic timor respicit malum. Propter ergo respectum ad idem in quod est motus, et ratione generis: quia in utroque est passio, dicitur concipi timore potius quam amore, qui amor respicit bonum. Est ergo timor initium poenitentiae a parte inferiori, amor vero finis a superiori: motus enim ascendendo procedit .

Contendunt vere poenitentem [820, 10-11 ]. Matth. 3,2: Poenitentiam agite, Glossa: " Qui vere poenitet, punit in se praeteritos errores ". Unde videtur quod de veritate poenitentiae non est 'nolle committere plangenda ulterius' *. - Respondemus quod poena est duplex preteritorum errorum: una iniuncta a sacerdote, altera continuus dolor cum detestatione peccati. Ratione ergo huius ultimae poenae intelligitur illud: " et plangenda ulterius non committere". Alia responsio est, quod non convertitur 'vere poemtere' et 'punire praeteritos errores in se.

Lavatur et non est mundus [820, 23-24]. [Contra]: videtur enim oppositio esse, quia si lavatur, est mundus. - Respondemus quod 'lavari' designat ut dispositionem: verbaliter enim designatur;'lundus' vero designat poenitentiam ut habitum. Ille ergo cui remittitur culpa et statim recidivat, lavatur ; qui vero permanet, dicitur mundus. Non enim habet tunc poenitentiam ut dispositionem, sed ut habitum.

Poenitentia est virtus vel gratia [821, 15-16]. Quaeritur de differentiis diversarum definitionum poenitentiae. Ponitur enim haec una definitio : "Poenitentia est virtus"etc. Alia: "Poenitentia est optima res et perfecta, quae omnes defectus revocat ad perfectum", Augustinus, libro Quinque responsionum . Tertiam ponit Augustinus in libro De poenitentia, in fine : " Poenitentia est quaedam dolentis vindicta " etc. Ponitur quarta definitio, Matth. 4,17: Poenitentiam eicite : " Poenitentia est correctio malae mentis".

Respondemus quod una definitio data est per genus et differentiam, scilicet hacc: "Poenitentia est virtus" etc. Altera datur penes subiectum ut materialis: "Poenitentia est correctio malae mentis". Tertia penes finem, sed duplex est finis: unus ad bonum et alter a malo; secundum quod ad bonum, est ista: "Optima res et perfecta" etc. ; secundum quod a malo, dicitur " quaedam dolentis vindicta " etc.

Poenitentia est virtus vel gratia [821, 15-16]. Quaeritur hic utrum poenitentia sit virtus.

a. Quod videtur, per illud Matth. 3, 2: Poenitentiam agite, ubi dicitur : "Poenitentia est prima virtus". - Praeterea, per se destructivum peccati est virtus et primo destructivum gratia ;cum ergo poenitentia primo et per se destruat peccatum, erit poenitentia virtus vel gratia.

b. Contra: poenitentia est signum et causa gratiae; nihil autem est illud cuius est signum aut causa; ergo etc.

c. Praeterea, poenitentia est afflictio, afflictio passio, passio autem non est habitus; ergo non est virtus vel gratia, quae sunt habitus.

d. Praeterea, qui habet unam virtutem, habet omnes, ut in tertio libro, XXXVI distinctione *. Sed parvuli habent virtutes, ut habitum est supra, IV distinctione, cap. Solet etiam quaeri * parvuli non habent poenitentiam; ergo etc.

e. Praeterea, quaeritur quare in duplex genus ponitur, ut dicatur "virtus vel gratia" [821,15-16]; gratia enim non est virtus secundum esse suum, nec e converso.

f. Respondemus: poenitentia est virtus vel gratia. Secundum unum esse est virtus, secundum alterum est gratia. Sunt enim duo effectus: unus est remissio culpae, et alter remissio poenae. Nam in contritione remittitur culpa; per confessionem et satisfactionem poena, quae etiam remittitur quandoque per solam contritionem. Quantum ergo ad remissionem culpae, est gratia: effectus enim delendi culpam est gratiae proprius. Quantum autem ad remissionem poenae, est virtus:

tunc enim homo exsistens in caritate satisfacit, et ita reddit Deo quod ei debetur, quod scilicet est iustitiae. Est ergo opus illud ex caritate et iustitia procedens.

g. Ad illud quod obicitur contra, quod poenitentia est signum et causa gratiae, respondemus quod hoc intelligitur de Poenitentia sacramento. Poenitentiae enim nomen multipliciter sumitur: tum pro attritione sive poenitudine, et secundum hoc, qui poenitet non est in gratia gratum faciente, sed ad eam habilitatur per gratiam gratis datam. Aliquando sumitur pro contritione vel efficacia poenitendi: aliquando pro voluntate conterendi ; aliquando pro virtute habilitante voluntatem ; aliquando pro sacramento Poenitentiae ; aliquando pro actu confitendi ; aliquando pro poena iniuncta ; aliquando coniunctim, non distinguendo, pro iis, secundum quod ita definitur: Poenitentia est afflictio voluntaria pro peccato propter Deum ad remissionem culpae et poenae. - Est ergo Poenitentia sacramentum signum et causa gratiae, aliquando signum et non causa, aliquando causa et non signum. Tunc est signum et non causa, quando suscipitur poenitentia a sacerdote, praecedente contritione, in qua gratia infunditur: susceptio enim iniunctae poenitentiae significat gratiam qua remittitur culpa in contritione, cuius tamen non est causa. Est autem causa et non signum, cum est dolor spiritualis in anima non prorumpens in aliquod signum poenitentiae corporale, ut lacrima et huiusmodi. Non autem dicitur causa nisi quia est dispositio subiecti ad suscipiendum. Est iterum causa et signum, cum dolor ille spiritualis in signum corporale prorumpit, et significat gratiam remissionis poenae aeternae virtute passionis Christi et virtute clavium.

h. Ad aliud de parvulo dicimus quod 'habere omnem virtutem' dicitur multipliciter. Uno modo dicitur habere omnem virtutem qui habet caritatem vel gratiam, in qua omnes virtutes tenentur. Altero modo, qui habet genera virtutum, scilicet fidem, spem, et alias. Tertio modo, qui habet quoad usus singularum virtutum: habet enim iustus plures usus virtutis, et similiter de aliis. Secundum primum modum est verum communiter de puero et adulto: 'qui habet unam, habet omnes' Tertio modo non est verum generaliter de omni exsistente in caritate, sed verum fuit de Christo. Habuit enim gratiae plenitudinem etiam quantum ad usus omnes virtutum, non solum quantum ad genera virtutum, qui usus ad imperfectionem non pertineant. - Non ergo sequitur de parvulo: 'ergo habet poenitentiam virtutem'; nam dicit virtutem cuidam usui appropriatam, scilicet ad satisfaciendum pro peccato. Et licet verum sit de Christo quod 'habet omnes', vel aliquibus sanctis qui non ceciderunt per mortale peccatum, non tamen sequitur: 'ergo habet poenitentiam': sonat enim in usum virtutis quoad imperfectionem. Sicut ergo fides non erat in Christo ratione visionis [per speculum] et in aenigmate ita poenitentia non fuit in eo, quia datur intelligi in ratione poenitentiae peccatum praecessisse; non quia non satisfecerit pro peccato, sed nostro, non suo.

i. Ad aliud, quod poenitentia est afflictio, dicimus quod poenitentia est afflictio secundum hoc, quod poenitentia supponit contritionem in quantum defmiebatur sic : ' Afflictio voluntaria pro peccato propter Deum'.

Deinde quaeritur, si poenitentia est virtus, utrum generalis aut specialis.

a. Et videtur quod generalis: medicina enim proportionalis est morbo ; sed morbus est differens ; ergo et medicina. Medicina autem fit per contraria ergo alia est virtus poenitenriae quae expellit peccatum unum, et alia quae aliud. Aut ergo poenitentia erit generalis virtus, aut plures virtutes.

b. Praeterea, videtur simpliciter quod non sit virtus, sed tantum gratia: quia poenitentia, secundum quod huiusmodi, est meritoria remissionis peccati ; sed meritorium remissionis peccati differt a meritorio vitae aeternae; virtus autem, secundum quod huiusmodi, est meritorium vitae aeternae; ergo poenitentia non est virtus.

c. Quod autem sit specialis virtus, videtur: quia "est quaedam vindicta dolentis" etc. sed vindicatio ad iustitiam pertinet. - Praeterea, "poenam tenere est idem quod poenitere" sed hoc est iustitiae; ergo et poenitere est iustitiae.

d. Quod autem non sit una sola virtus, sed plures, videtur per definitionem poenitentiae in libro Quinque responsionum . Alia enim virtus est quae revocat defectum irascibilis ad perfectum, et alia quae defectum aliarum virtutum sive virium. Poenitentia autem fuit revocans omnes defectus ad perfectum ; ergo est plures virtutes. Hoc autem videtur per hoc Is. 16, 11: Venter meus ad Moab quasi cithara sonabit, Glossa: "In qua si una corda fuerit corrupta, non reddit melodiam". Ergo omnibus virtutibus lugendum est pro peccatis.

c. Videtur etiam poenitentia pertinere ad beatitudinem luctus, de qua Matth. 5, 5 . Poenitentiae enim est plangere sive lugere pro peccatis, et pertinet ad illam beatitudinem.

f. Respondemus: sicut supra dictum est , penitentia habet multipliciter esse. Habet enim unum esse secundum quod per eam culpa deletur, et quoad hoc habet esse gratiae ad omnem virtutem. Respectu ergo deletionis culpae est poenitentia gratia indistincte ordinans ad omnem virtutem. In quantum autem satisfit pro culpa per poenitentiam, habet poenitentia aliquando usum unius virtutis, aliquando alterius, ut pro diversis fit satisfactio. In quantum autem Deo satisfit in poena quae sibi debetur, est generalis iustitiae. Sic ergo secundum unum esse est poenitentia gratia indistincte, non ponendo esse virtutis. Secundum reliquum vero modum est poenitentia gratia quae est virtus, indistincte ad singulas. Secundum tertium modum est iustitia. Et hoc patet per auctoritates prius positas . - Ponitur autem poenitentia in duplex genus, quia poenitentia remissionem duplicis mali respicit: scilicet culpae, quod fit per se a gratia ; et poenae, quod fit per se a iustitia virtute, vel ab unaquaque virtute indistincte, si consideretur id quod est poena non sub ratione poenae.

g. Ad ultimum dicimus quod alterum est lugere pro peccato suo, et alterum pro incolatu hic et dilatione patriae . Poenitentiae est lugere pro peccato ; beatitudinis pro irriguo superiori et inferiori .

a. Quod poenitentia sit in synderesi, videtur per hoc ad Rom. 8,26: Spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus; exponitur a Hieronymo, super Malach. 2, 15 , pro synderesi, super illud: Custodite spiritum vestrum. Ergo est syndo resis gemere pro peccatis; ergo et poenitere. - Item, Psalmus: Quare tristis es, anima mea, Glossa: "Adhuc agam poenitentiam pro peccatis"; et sunt verba syndereseos consulentis sensualitatem. Sed hoc est poenitere: ergo etc.

b. Contra: cuius erat delictum, eius et poenitentia ; ergo liberi arbitrii est poenitere. - Praeterea. in poenitentia est dolor et gaudium sed unius potentiae non est simul dolor et gaudium ; ergo non est syndereseos poenitere. - Praeterea, dicit Ioannes Damascenus quod "poenitentia est reversio ab eo quod est praeter naturam ad id quod est secundum naturam "; sed hoc non est syndereseos ; ergo etc.

c. Quod concedimus. Ad obiecta respondemus quod, quantum est de se, semper inclinat liberum arbitrium ad gemitum pro peccato praeterito.

Similiter illud quod dicitur in Psalmo, intelligitur per regulam Tichonii : attribuitur synderesi quod est ipsius hominis secundum liberum arbitrium, dictante synderesi; per regulam: "Quod totius est, attribuitur parti".

Qui ergo a malis sic mentem revocat [822, 6]. a. Videtur quod non sufficiant * ad poenitentiam: Esau flevit pro commisso, Gen. 27, 38.

Praeterea, fleat aliquis suum peccatum et proponat de cetero non peccare: numquid propter hoc poenitet ?- Respondemus: intelligitur quod defleat ex caritate ; aliter non est satisfactoria. Sola enim bona quae fiunt ex caritate Deo placent simpliciter, ut infra, proxima distinctione: Quibusdam tamen videtur *. Neque Esau flevit nisi ex invidia et damno temporalium .

b. Sunt autem conditiones convenientis poenitcntiae his versibus [notatae]:

Sit discreta, frequens, humilis, sit et integra, munda, Accusans, pudibunda, volens, generalis, amara, Provida, propria, vera, dolens, individualis.

Adapta quindecim gradibus Psalmorum '' . 'D''iscreta' attenditur principaliter in confessione et satisfactione: unde exigitur opus prudentiam 'Frecolens' retorquetur ad confessionem; 'humilis^ ad tres partes: confessionem, contritionem et satisfactionem ; 'integritas', quoad tempus: ut non hodie de uno et post de alio;' munda' ad satisfactionem: ut in caritate faciat: 'accusans' ad confessionem ;'pudibunda' ad confessionem et contritionem; 'volens' communiter ad tres;' generalis', ut conteratur de omnibus peccatis ; 'amara' quoad contritionem et satisfactionem ; 'provida' quantum ad circumstantias ; 'propria': quod non de alieno, sed de tuo peccato ; 'vera', ut solum de delictis ; 'dolens' quoad continuationem in posterum; 'individualis', ut simul de omni, ad contritionem.

Inanis est poenitentia etc. * ; quae vero sine caritate fiunt [822,26-27]. Ambrosius, in libro De penitentia , super illud Psalmi : In salicibus in medio eius: " Si caro nostra menti repugnat, nec subdita est animi gubernaculo aliena terra quae non domatur cultoris exercitio, non potest fructus caritatis, poenitentiae, pacis afferre ".

Hic semper doleat *. a. Quaestio quomodo dolor et gaudium sint simul. Non enim videtur eadem vis simul posse moveri diversis motibus in specie .

Similiter quatitur, cum medicina debeat fieri per contraria , et quaedam peccata in dolore sint sive passione, ut peccatum invidiae, qualiter potest dolore curari hoc peccatum. - Praeterea, cum est poenitentia, utrum exigitur tam dolor sensibilis quam rationalis, [vel] aut rationalis aut sensibilis tantum.

b. Re s p o n d e m u s ad primum per Gregorium dicentem in Moralibus : " Spes de regno laetificat, mentis infirmitas de irae offensione perturbat. Unde simul tremor laetus et timor securus ". Dicendum est ergo quod simul potest esse dolor actualis de peccato et gaudium habituale de dolore vel e conversos vel ita quod dolor et gaudium ad diversas vires referantur, ut dolor sit in libero arbitrio secundum conversionem ad inferius, gaudium vero in eo secundum superiorem eius portionem.

c. Ad aliud dicimus quod dupliciter potest medicina spiritualis contrariari peccato: vel sicut contraria sunt dolor et gaudium ; vel sicut dolor de peccato sive dolore et dolor sicut de bono proximi. In quibusdam ergo peccatis dolor est medicina gaudii quod est in voluptate; in aliis vero peccatis dolor de dolore est medicina primi doloris. Hoc tamen intelligendum est, quod in omni peccato est aliquo modo gaudium sive delectatio: omne enim peccatum voluntarium . Unde licet invidus doleat de bono proximi, delectatur tamen in malo proximi. Eodem modo de exsistente in accidia, qui fastidit in bonum aeternum et tamen delectatur in bonis exterioribus temporalibus.

d. Ad tertium respondemus quod quaedam sunt peccata in quibus communicat pars sensibilis cum rationali, et quaedam in quibus peccat sola rationalis. Semper ergo requiritur dolor rationalis sive spiritualis, aliquando etiam dolor sensibilis.

e. Sed de hoc quaeritur utrum possit esse dolor spiritualis intensus sine sensibili. - Et responsio est ad hoc quod, sicut est quaedam delectatio in parte rationali in qua non communicat sensibilis, ut dicit Remigius : " Sunt enim quaedam delectationes animales, quaedam vero corporales "; eodem modo contingit dolorem spiritualem esse, non coniuncto sensibili ;in pluribus tamen coniuncti sunt.

De poenitentia perfectorum etc. *. Ambrosius de hoc : " Sicut caritas alia est incipiens, alia proficiens, alia perfecta, sic poenitentia alia incipientium etc. Sicut autem caritati, licet nondum perfectae, in Baptismo datur venia peccatorum, ut quamvis post intelligatur peccaturus, tamen tunc sit renatus: non aqua tantum, sicut Iovinianus (tradidit), sed aqua et Spiritu, sicut Hieronymus [contra eum scribit]; sic incipientium poenitentiae venia non negatur, quae quadam ratione perfecta potest dici, quia toto corde gemit et dolet, licet alia ratione imperfecta, quia non usque in finem duratura. Secundum primum modum intelligitur illud Ioannis Chrysostomi : 'Perfecta poenitentia' etc.", infra, in XVI distinctione, in principio [8339, quantum ad secundum intelligitur illud Augustini, supra in proximo: "Hic semper doleat et de dolore" etc. *.

Illud autem quod Ambrosius *;olemnis vero poenitentia * Distinctione 50, cap. Haec antem poenitentia , determinatur forma solemnis poenitentiae, quae debet -esse "in capite Quadragesimi ", quam solus debet facere episcopus cum presbyteris poenitentium qui modum culpae noverunt. - Non autem imponenda est nisi pro crimine "quod totam urbem commoverit", ut XXVI Causa, quaestione 6, cap. ultimo - Non terari autem convenit, quia est sacramentum eiectionis Adae a paradiso ; introductio autem non fit in paradisum nisi post mortem. Unde in praedicta distinctione dicitur : " Cum crebris suspiriis et gemitu denuntiet episcopus eis, quod sicut Adam eiectus est de paradiso, ita ipsi pro peccatis ab ecclesia eiciuntur. Post iubeat ministris quod expellant eos, clero dicente : In sudore vultus tui vesceris pane tuo, ut, videntes sanctam Ecclesiam pro suis facinoribus commotam, poenitentiam non parvipendant". Immittantur tamen in ecclesiam in Coena Domini ; et tamen non communicabunt cum aliis in Eucharistia aut osculo ; et sic erit usque ad octavam Paschae. Et tunc exibunt et erunt extra usque ad talem diem [sequentis anni].

Si autem bene poenitet, poterit habere ingressum ecclesiae, si episcopus viderit expedire ; quandoque autem usque ad finem vitae manebit. De primo habetur in XXXIII, quaestione 2, Latorem si autem solemnis, ut de Astulpho: XXXIII, quaestione 2, Admonere .

Si autem solemnis datur reconciliatio, tantum fiet ab episcopo, vel a sacerdote de mandato episcopi, si non possit commode fieri ab episcopo. In articulo autem necessitatis potest fieri a sacerdote, ut XXVI, quaestione 6, cap. 1 et penultimo . - Haec autem non est imponenda sacerdotibus aut diaconibus, ut distinctione 50, Confirmatum est . Quod etiam non liceat clerico, eadem distinctione, Illud quoque . Sed si fuerit sacerdos depositus, ut De poenitentia, distinctione 6, Sacerdos , licet. Publicam autem potest agere manens sacerdos, ut distinctione 28, Presbyter , et similiter 30, Si quis presbyter . Videtur tamen contrarium, 82 distinctione, Presbyter , ubi dicitur quod presbyter vel sacerdos "non debet publice poenitere " inter laicos ; sed hoc verum est in crimine occulto.

Adhuc iterum parcas *. Super illud Iob: Scio quod non parceres delinquenti,9, 28, ita dicit Gregorius : "Aut ipse homo poenitens hoc in se punit, aut hoc ipse cum homine vindicans percutit. Nequaquam igitur peccato parcitur, quia nullatenus sine vindicta laxatur ". Unde habetur quod Deus non parcit. - Respondemus per illud in Thren. 3, 22: Misericordia Domini est quod non sumus consumpti. Dupliciter ergo parcit: vel non infligendo poenam aeternam, vel poenam solemnem temporalem, licet debeatur.

Quis non semper peccaret? *. C o n t r a hos dicit Augustinus, De poenitentia : " Cur Dominus pedes Petri lavisset, et hoc idem Ecclesiam cur facere docuisset , nisi quoniam quotidiana est offensio, oportet ut quotidiana sit remissio " ?

Si ad summum quis perveniat *. Contra: non est summum in malitia, ut habetur in Psalmo : Superbia eorum qui te oderunt ascendit semper. Praeterea, malum infinitum, bonum finitum. - Respondemus: non dicitur 'summum' quia non possit esse peius, sed quia non est peior ; unde removet actum, non possibilitatem.

Et tamen graviter postea in numeratione [827, 7-8]. a. Quaeritur quare propter hoc David punitus fuit , cum in I Reg. 11, 8, sub Saule, et alibi in libro I Paralip. 5,17, sub Ioathan, rege Iuda, legatur populus numeratus, nullus tamen ob hoc punitus. - Praeterea, propter quid populus fuit punitus, non delinquens, ut patet ibi ?

b. Respondemus quod punitus fuit quia superbivit vel potuit superbire numerando. Numeravit autem Saul populum propter expeditionem in pugnam.

c. Ad aliud dicimus quod punitus est populus propter habitudinem quae est populi ad principem. Unde dicit Augustinus : "Ostenditur in ipsa poena Achor quantum sit bonum in populo sociato ipsa universitas, ut non in se ipsis singuli, sed partes in toto aestimentur ".

Relinquitur secunda poenitentia etc. [827, 20-21]. Contra, Hieronymus, in prologo Amos , ubi dicitur: " Super tribus sceleribus, et super quatuor non convertam , Glossa: "Tertio indulgentiam peccatorum Dominum posse dare significat, quia quarto eadem admittentibus peccata nec poenitentiam nec indulgentiam daturum enuntiat". - Contra, Matth. 18,22: Non dico septies, sed septuagies septies.

Respondet Glossa Hieronymi super illud Amos: "Primum peccatum est mala cogitare, secundum consentire, tertium opere implere, quartum non poenitere. Qui in tribus prioribus peccat et poenitet, convertit eum Deus ad vultum suae clementiae; si vero non poenitet, avertitur vultus clementiae ".