DISTINCTIO III.

Ecce ostensum est etc. *. In hac III distinctione ostendit quales sunt angeli. Et primo ostendit penes substantialem qualitatem, quae est modus intelligendi: deinde ostendit quales sunt penes accidentalem qualitatem, scilicet utrum sint boni vel mali creati.

Attribuuntur autem angelo quatuor: essentia simplex, personalis distinctio, ratio et liberum arbitrium [317, 19-23]. Ratio autem numeri huius est, quia ad perfectionem rei nihil exigitur nisi ut sit et quod potens sit. Ad esse autem referuntur duo principia: 'quod est', ex qua parte est personalis distinctio: et 'quo esf', ex qua parte essentia . Ad potentiam autem exigitur ratio, quae est potestas ad verum: et liberum arbitrium, quod est potestas ad bonum. - Videtur autem quod ratio et liberum arbitrium non debent aliquid dividere per opposita: dicitur enim infra quod " liberum arbitrium est facultas rationis et voluntatis ". - Ad quod dicendum quod est ratio recta, et sic ad volendum est, et sic cadit in definitione liberi arbitrii: et est ratio ad discernendum, et sic dividitur in memoriam et intelligentiam. et sic dicitur ratio vera .

Et quatuor quidem *. Est materia qua ies est quid, et forma qua res est aliquid, et virtus qua res est ad aliquid,

et similiter natura qua res est propter aliquid. Similiter autem et ad proportionem dicuntur quatuor esse in angelo .

Et discretio personalis *. Boethius, libro De duabus naturis : " Persona est rationalis naturae individua substantia ": sed non est rationalis natura nisi Deus, angelus et homo: quaeritur ergo qualiter differat personalis distinctio in his tribus. - Ad hoc magister Richardus de S. Victore : Personae differentia tum cognoscitur secundum originem, tum secundum proprietatem. Haec enim extra substantiam videntur esse: essentia enim sumitur ab eo quod intus est, persona autem ab eo quod est extra. In divinis est distinctio secundum originem , in angelis secundum qualitatem tantum sive proprie tatem: in humanis secundum utrumque modum. De hoc, libro III, distinctione V, super illud cap.: Praeterea inquiri debet etc.

Intelligentia *. Nota quod ratio dividitur in ternarium, quae est trinitas in anima conversa ad Deum, ita quod memoria comparatur Patri, intelligentia Filio, voluntas Spiritui Sancto . Est enim memoria conservatio similitudinis Dei; intelligentia est potentia per similitudinem Dei in veritatem [se] convertendi) voluntas est vis per quam inclinamur in summam bonitatem.

De substantia *. Per haec tria comprehenduntur quatuor praedicta , nam per ' substantiam' essentia et hypostasis; per 'formam' ratio naturaliter insita; per ' potestatem' liberum arbitrium. Unde per substantiam est, per formam bene est, per potestatem agere et movere potest. Et haec potestas in simplicibus respondet ponderi in corporibus .

Item, de his tribus loquitur Augustinus, XI De civitate, cap. 24 : "In sanctis angelis est origo, informatio, beatitudo. Subsistens modificatur, contemplans illustratur, inhaerens iucundatur. Est, videt, amat. In aeternitate Dei viget, in veritate lucet, in bonitate gaudet ". -Idem, infra : " In his rebus quae infra nos sunt, alibi magis, alibi minus vestigia Trinitatis [colligamus], per hoc quod sunt et specie continentur et ordinem appetunt aut tenent. In nobis autem tamquam eius imaginem possumus contueri, ad quem redeamus, a quo peccando recesseramus. Ibi esse nostrum non habebit mortem, ibi nosse nostrum non habebit errorem, ibi amare nostrum non habebit offensionem ".

Naturaque simplices *. a. Boethius, libro De Trinitate : " In omni eo quod est citra primum, differt 'quod esf' et 'quo esf'"; ergo in angelo sunt haec duo; ergo non est simplex.

b. Item, Ioannes Damascenus : "Omne quod incipit, finitur secundum naturam "; sed angelus est talis; ergo finitur secundum naturam. Ergo non est simplex.

c. Item, libro I, distinctione VIII , probatur quod nulla creatura simplex, quoniam " nullum simplex mutabile: omnis creatura mutabilis: ergo nulla creatura simplex ".

d. Item, Ioannes Damascenus : " Omne, comparatum ad Deum, qui solus immaterialis est, grossum et materiale invenitur "; sed nullum tale simplex: ergo angelus, comparatus, non est simplex.

e. Respondeo: concedendum quod, sicut dicit Ioannes Damascenus, secundum comparationem quam habet angelus ad Deum, non est simplex: sed secundum comparationem quam habet ad alias creaturas, simplex est. Item, nota quod una est compositio ex materia et forma et alia est ex partibus quantitativis : et neutra est in angelo. Est etiam alia ex genere et differentia, et quarta ex substantia et eius proprietatibus, et quinta ut ex eo ' quod esf' et 'quo esf'; et istis tribus modis est compositio in angelis.

Secundum essentiam *. In his tribus deprehenditur vestigium Trinitatis, sicut supra, libro I, distinctione III, cap. Nunc restat . Item, Augustinus, libro De vera religione : " Credimus Patrem omnia fecisse per Filium in dono Spiritus Sancti. Omnis enim res habet tria, ut unum aliquid sit, ut propria specie discernatur, ut rerum ordinem non excedat ". Eccli. 1,9: Vidit et dinumeravit et mensus est. Sed haec trinitas videtur differens a praedicta.

Per munera gratiae *. Contra, Esther 2, 18: Assuerus secundum suam munificentiam largitus est munera ; et Eccli. 1,20: Secundum datum suum praebet illam diligentibus se.

Respondeo: quod hic dicitur, referendum est ad congruitatem, sicut Matth. 25, 15: Unicuique dedit secundum propriam virtutem. Quod autem dicitur Esther aut Ecclesiastico, referendum est ad causam.

Perspicaces [318, 27-28]. Isidorus, libro De virtutibus : " In angelis est distantia potestatum, et pro graduum dignitate ministeria [eisdem] distributa sunt ".

Immortales erant *. Isidorus : " Angelis inest mutabilitas natura, facit tamen eos incorruptos cantas aeterna ".

Et Ubertate *. Infra, dist. VII, Augustinus : " Multo liberius est arbitrium quod non potest peccare quam quod potest".

Numero et mensura *. a. Claudianus, libro De anima : Mensura inest animae secundum suam capacitatem, numerus autem secundum virium aut virtutum numerositatem, pondus secundum appetitum in id in quod tendit. " Et omnis anima rationalis tribus individuis, memoria, consilio, voluntate subsistit, quibus capax est mensurae, numeri et ponderis ".

b. Item, Augustinus, 83 Quaestionum, 19 quaestione : " Omne quod est, aliud est quo constat, aliud quo discernitur,

aliud quo congruit. Universa igitur creatura, si est, et ab eo quod non est distat, et suis partibus sibimet congruit, causam eius trinam esse oportet, qua (sit, qua) hoc sit, qua sibi amica sit. Creaturae autem causam Deum dicimus. Oportet ergo Trinitatem esse qua nihil praestantius, intelligentius, beatius queat inveniri. Ideoque cum veritas quaeritur, non plus quam tria genera quaestionum possunt esse: utrum omnino sit, utrum hoc an illud sit, utrum approbandum vel improbandum sit".

c. Item, Augustinus, Super Genesim : "Non est dubitandum illa esse extra ea quae disposita sunt, in quibus omnia disposita sunt". Et ita non sequitur: 'omnia in numero etc, ergo numerum in numero', et ita de aliis. Simile: caelum tegit omnia , non tamen se. Deinde subiungitur expositio talis : " Omnia sic disposuisti, ut haberent numerum, pondus et mensuram ". Haec in animabus sic intelliguntur ab eo : "Mensura est aliquid agendi, ne sit irrevocabilis et immoderata progressio: numerus autem affectionum et virtutum, quo a stultitiae deformitate ad sapientiae formam colligitur; pondus voluntatis et amoris, ubi apparet quid, cui praeponatur vel postponatur ".

d. Idem, Ad Orosium : " Si in numero et pondere et mensura Deus omnia disposuit, ipsum numerum, pondus et mensuram ubi disposuit"? Et ita respondetur ad hoc: " Numerus et pondus et mensura ipse Deus est. Ipse est numerus sine numero, a quo est omnis numerus. Ipse est mensura sine mensura, a quo est omnis mensura. Ipse est pondus sine pondere, a quo est omne pondus. Idem ergo est quod 'omnia in se disposuit'. Non enim creaturam extra se vidit, sicut homo qui retinet in memoria quae facturus est". Per hoc patet quod, si quaeratur an numerus creatus sit in numero etc, potest distingui quod est numerus numerans et numerus numeratus, mensura mensurans et mensura mensurata. Similiter de pondere.

e. Item, Augustinus, Super Genesim : "In corporibus mensura modum praefigit; numerus omni rei speciem praebet; pondus ad quietem et stabilitatem trahit ".

f. Item, nota quod Deus omnia fecit 'pondere': ad stabilitatem trahendo, ad similitudinem ponderis; sub 'numero': ad litteram, quia in qualibet re est invenire certa ac finita principia ex quibus est;' mensura' quoniam omne quod est, mensuratur suo periodo unde unumquodque habet suum mane et suum vespere, id est principium et finem, nisi aliter fuerit ex gratia, ut in angelo et in anima rationali.

g. Contra, Glossa Sap. 11,21: "In mensura qualitas, in numero quantitas, in pondere ratio consideratur ".

h. Item, Augustinus , super illud Psalmi : Et magnitudinis eius non est finis etc, hoc modo exponit: Pondere ad stabilitatem reducente per gratiam vel naturam; numero formante et discernente ; mensura modum et potentiam limitante et terminante. In pondere gravitas Patris, id est auctoritas,; in numero Filii discretio: in mensura distributio bonorum Spiritus Sancti. Idem tamen, Super Genesim ad litteram , mensuram attribuit

Patri, pondus Spiritui Sancto. Nota autem quod quae respiciunt esse, referuntur ad Patrem: quae cognoscere, ad Filium: quae velle, ad Spiritum Sanctum. Quia autem ante ascendimus ad Patrem per Spiritum Sanctum, ideo praeponitur pondus.

i. Item, Augustinus , super Genesim: Complevitque Deus : " Mensura, pondus, numerus non solum in corporalibus sunt. Est enim mensura aliquid agendi etc, et est numerus affectionum etc, et est pondus voluntatis et amoris, ubi apparet quanti quidque, vel in appetendo vel in fugiendo, praeponendo postponendoque ponderatur. Sed haec mensura animorum alia mensura cohibetur, et numerus alio numero formatur, et pondus alio pondere rapitur. Et mensura est sine mensura, cui aequatur quod est (de) illa, nec ipsa est aliunde: numerus sine numero alio, quo formantur omnia nec ipse formatur: pondus sine pondere, quo referuntur ut quiescant, quae quies est purum gaudium, nec illud refertur ad aliud ".

Creatos esse malos [319,21-22]. Augustinus, De civitate, XI : " Angeli, simul ut facti sunt, lux facti sunt: non tantum creati ut quoquo modo viverent, sed illuminati ut bene viverent ".

Sed ab initio *. Augustinus, libro De civitate Dei : Melius videtur dicendum quod diabolus ab initio in veritate non stetit , scilicet initio peccati, quod est superbia, prout dicitur Eccli. 10,15: Initium omnis peccati, superbia.

Non frustra *. Non dicit hoc nisi opponendo.

Aliquando vixisse [319, 27-28]. Apoc. 12, 10: Proiectus est accusator fratrum. - Diabolum cecidisse *. Contra, Is. 14,12: Quomodo cecidisti, Lucifer, qui mane oriebaris?

Malus et invidus *. Contra hoc dicit expresse Ioannes Damascenus, cap. 14 : "Diabolus non natura factus est maius, sed bonus exsistens et in bono genitus, et nequaquam in se ipso semitam malitiae a Conditore habens, non ferens illuminationem et honorem quem sibi Conditor largitus fuerat, liberi arbitrii sui electione versus est ex eo quod est secundum naturam, in id quod est praeter naturam ". - Obicitur: propter quid non posset creari angelus in quantum a Deo bonus, et tamen ex alicuius contagione malus, sicut anima?

Et perfecta *. Contra: Augustinus, libro De correptione et gratia : " Angeli minore quidem, sed tamen sine vitio beatitudine fruebantur ", et ita non erant perfecti.

Respondeo: perfectionem habuerunt in cognitione veritatis, non in dilectione bonitatis. Unde Ezech. 28,12: Plenus sapientia etc. 18. Angelos creatos [320, 18]. Quaeritur utrum angeli creati fuerint in gratuitis .

a. Quod videtur: dicit enim Augustinus, De civitate Dei : " Creavit Deus angelum cum bona voluntate, id est casto amore, quo ei cohaereret, simul dans naturam et largiens gratiam. Nunquam enim sine bona voluntate et casto amore sanctos angelos fuisse credendum est ". Ergo simul coeperunt naturalia et gratuita .

b. Item, cum angelica natura facta fuerit ad imaginem et similitudinem Dei, similitudo autem maxime secundum gratuita attenditur, sicut imago secundum naturalia , videtur quod creatus fuerit in gratuitis, per illud Ezechielis : Tu signaculum similitudinis.

c. Item, eodem : Omnis lapis pretiosus operimentum eius. Quid enim per lapides pretiosos nisi virtutes?

d. Item, eodem : Ambulasti perfectus in viis tuis a die conditionis tuae, donec inventa est in te iniquitas. Non est autem perfectio nisi ratione virtutum. Item, si inventum est in eo vitium, ergo prius virtus.

e. Item, in pinguedine caritatis creati sunt .

f. Item, creati sunt " potentes peccare et non peccare, non potentes proficere " : ergo non habebant gratiam.

g. Item, aut ligatus fuit aliqua lege, aut nulla. Si nulla, ergo non potuit transgredi: sed transgressus est: ergo si per transgressionem potuit demereri, per conservationem potuit mereri. Sed hoc non sine caritate: ergo ut prius.

h. Item, creatio sive viae Domini non sunt diminutae, sed perfectae .

i. Item, praeceptum legis naturalis, qua ligabatur angelus primus, aut potuit implere aut non. Si non, non fuit ei imputandum; vel non est ei datum ut teneretur implere, vel ad quid datum est? Si potuit: sed plenitudo legis est caritas ergo creatus fuit in gratia.

k. Contra, Augustinus, Super Genesim , et i?fra, hoc eodem capitulo, habetur : " Primo creata est angelica natura informis, postea formata et lux appellata ".

l. Item, quidquid habuerunt in sui primaria conditione, fuit eis naturale: ergo, si creati essent in gratuitis, virtutes gratuitae essent eis naturales.

Bonos exstitisse *. Est bonum naturae, gratiae, gloriae. Secundum Magistrum , angeli creati sunt in bono naturae, non gratiae vel gloriae. Quidam autem per culpam lapsi sunt, alii confirmati per gratiam in gloria.

Superadderetur *. Augustinus, libro De correptione et gratia : " Angeli etsi beati erant antequam caderent, erat tamen adhuc quod eorum beatitudini adderetur, si perstitissent, donec summae beatitudinis plenitudinem tamquam praemium permansionis acciperent ".

Auctor mali *. Dionysius : Sicut a summo calido nonnisi calidum, et sicut ignis non potest frigescere, sic a summo bono nonnisi bonum.

Sed voluntatem malam [321, 21-22]. Augustinus, libro De libero arbitrio : " Voluntas est causa peccati. Si hanc inveneris, (nonne) causam causae quaesiturus es? Cave ne putes quidquam verius posse dici quam quod dictum est, radicem omnium malorum esse avaritiam , hoc est, plus velle quam satis est. Tantum autem satis est, quantum exigit sibi natura in suo genere conservanda. Avaritia, quae graece philargyria dicitur, non in solo argento consistit. Avaritia enim est cupiditas, cupiditas est improba voluntas. Haec omnium malorum causa est, quae, si secundum naturam esset, conservaret utique naturam. Unde colligitur radicem omnium malorum non esse secundum naturam ".

Item, Anselmus, De incarnatione Verbi : " Propria voluntas est, angeli vel hominis, quae contra voluntatem Dei est. Cum vult aliquis quod Deus velle prohibet, nullum habet auctorem suae voluntatis nisi se ipsum, et ideo sua propria est. Nam quamvis homo voluntatem suam voluntati alterius hominis subdat, propria tamen est, si contra Deum est; quoniam non eam subdit nisi ut aliquid, quod vult, attingat) et ideo se habet auctorem ut eam alii subdat. Quapropter propria voluntas est, quae nulli alii est subdita. Solius Dei est habere propriam voluntatem. Quicumque igitur ad similitudinem Dei propria voluntate utitur, per rapinam utitur, et Deum propria dignitate et singulari excellentia, quantum in ipso est, privare convincitur ".

Utilem bonis *. Augustinus, in Enchiridion, 55 quaestione : " Nisi bonum esset ut essent mali, nullo modo esse sinerentur ab omnipotenti bono, cui procul dubio quam facile est quod vult facere, tam facile est quod non vult esse non sinere ".

Item, ad idem, Augustinus, libro De civitate Dei, XI, cap. 15 : " Non crearet Dominus aliquem angelorum quem praescisset futurum malum, nisi pariter nosset quibus bonorum usibus eos commodaret. Et sicut contraria contrariis opposita ", ut II Cor. 6, 8: Per gloriam et ignobilitatem, per infamiam et bonam famam etc, " sermonis reddunt pulcritudinem, ita quadam rerum eloquentia contrariorum oppositione saeculi pulcritudo componitur ".

Ut bonis noceret *. Iob 23, 17: Non enim perii, Gregorius, in Moralibus : " Flagella bonorum aut vitia perpetrata purgant, aut quae perpetrari poterant futura devitant. Beatus autem Iob nec a praecedentibus purgabatur, nec ab imminentibus tegebatur, sed virtus tantum augebatur ".

Tentatione profectus *. Augustinus, Super Genesim , a quo sumitur hoc : " Ipsis nocere volentibus, praestatur (sanctis) ex eorum comparatione cautela, et pia sub Deo humilitatis et intelligentiae gratia, et exercitatio ad tolerandos malos, et probatio ad diligendos inimicos ".

In veritate stetisse *. Augustinus, libro De civitate Dei, 13 cap. : " Ab initio diabolus peccavit : hoc est, ex quo factus est, iustitiam recusavit, quam nisi pia Deoque subdita voluntas habere non possit. Huic sententiae quisquis acquiescit, non cum illis haereticis sapit, scilicet Manichaeis, qui sentiunt principium mali diabolum, ex adverso contra principium boni ".

Cecidisse diceretur [322,14-15]. Casus angeli tum corporalis, tum spiritualis. Corporalis autem dicitur localis. Localis, ut in superiorem regionem aeris vel mediam vel inferiorem. Unde: Vidi satanam sicut fulgur etc. Spiritualis: a sapientia in ignorantiam, a felicitate in miseriam, a dilectione in odium, a luce in tenebras. Augustinus, in libro De libero arbitrio : " Superbia avertit a sapientia, et hanc aversionem sequitur stultitia, quae est quaedam caecitas in anima ".

Item, nota: diabolus " propria potestate delectatus " peccavit et primus homo delectatus in propria scientia peccavit , sed Antichristus delectatus propria voluntate peccabit: et ita diabolus quasi contra potentiam, homo contra scientiam, Antichristus contra sanctitatem et bonitatem. Gregorius : Bene credendum est Luciferum velle parificari Deo, cum Antichristus velit praeesse. Item, Iob 40, 14: Ipse principium viarum Dei: et ideo voluit haberi ut principium, et ob hoc voluit praeesse et ita [non] subesse, et ita non ministrare, sed ministrari. Christus autem e converso non venit ministrari, sed ministrare .

Beataeque vitae *. Argumentum quod angeli non fuerunt creati in gratuitis.

Fructus est pietatis *. a. Pietas nominatur hic ' theosebia', sicut Glossa Iob . Dicitur autem sapientia 'fructus' eius,

ut procedit ab ipsa tamquam ab arbore; quasi dicat: cognoscere hujusmodi, quod Dei est, non est nisi bonorum Deum colentium, quibus fit revelatio; vel ut sapientia est ad cultum Dei ordinata. Hoc autem in Lucifero non ingereret nisi dolorem et augeret in ipso malum, et ita videretur poena culpam praecedere.

b. Obicitur autem de certitudine quam habebunt damnati, quae non est fructus pietatis: sed illa non est sapientia quae a ' sapore' dicitur; similiter tunc nec ista: nulli enim saperet sua damnatio futura vel cognitio eius.

Respondeo: etsi damnatis revelatio non sit vel sapientia, est tamen in se sapientia.

c. Similiter obicitur: Nonne Dominus potuit revelare? Respondeo: non decuit; et praeter hoc, non est potentia Dei ad inordinatum; inordinatum autem esset hoc ratione annexi. Vel concedendum est de potentia activa, non de passiva, quia Deus potuit separare cogitationem a dolore; non sic autem fuit de vi naturae passivae.

Super pectus *. Super 'pectus' ambulat quando cor hominis pravis appetitibus inflammat; super ' ventrem' autem quando libidinis generat incentivum .

Interposita morula *. Si quis diceret quod non fuit morula ante lapsum, respondendum esset ad auctoritatem , quod intelligitur de diabolo cum fuit serpens. Hoc autem fuit cum ordinatus fuit ad suggerendum homini peccatum, et ita non loquitur de primo peccato.

Statim post *. Differt dicere 'dubito' et 'repente'. dubito' dicit instans: 'repente' dicit tempus insensibile. Unde in physicis ' repente' ponit quod insensibili tempore fit .

Invicem dilectionem [323, 22-23]. Augustinus, libro De fide ad Petrum : " Angelos Deus creavit aeternos, et eis facultatem atque intelligentiam cogitandae, cognoscendae diligendaeque divinitatis inseruit. Quos tamen ita creavit, ut etiam prae se ipsis illum diligerent, cuius se tales opere creatos cognovissent, cum eorum, ut tales fierent, nulla merita praecessissent ". -Item, Anselmus, libro II Cur Deus homo : " Rationalem creaturam ad hoc factam (esse) certum est, ut summum bonum super omnia amaret et eligeret, non propter aliud quam propter se ipsum. Si enim propter aliud, non ipsum, sed aliud amaret ".