DISTINCTIO XXXI.

Praeterea considerari oportet *. a. De superiori lectione dicitur, si dominium ab aeterno. Videtur quod non, quia sua correlatio non est ab aeterno.

b. Item, quaeritur si respectus qui nominatur in hoc nomine ' creatura' sit quaedam creatura, sicut respectus qui est in hoc nomine ' pater' vel ' filius'. Et si sic, ita duci potest in infinitum, quia ille respectus iterum habet respectus ; nam omnis creatura respectum habet ad creaturam, nam ille respectus non est omnino eadem creatura quae res est cuius est.

c. Item, de praecedenti capitulo quaeritur, si contingat, praeter correlationem Patris et Filii, procedentis etiam et eius a quo procedit, contingat esse aliquem respectum. Hoc autem dico propter hujusmodi 'Deus cognoscit se ipsum'. Iste respectus non ad creaturam est nec unius personae ad aliam. Relinquitur ergo quod sit ipsius substantiae ad se. Nec est respectus qui intelligitur in hoc nomine 'aequalis', quia aequalis dat intelligere pluralitatem personarum ; sed licet intelligeretur essentia divina, non intellecta aliqua persona, adhuc esset haec vera 'Deus cognoscit se ipsum '; ergo est ipsius substantiae divinae ad se ipsam. Sed qualiter hoc potest esse, cum omnis respectus sit alterius ad alterum, in essentia autem nulla sit alteritas?

d. Respondeo: dominium non est creatura, sed ipsa Dei substantia. Nec est sic abstrahere, cum dicitur ' Deus est Dominus', sicut cum dicitur 'homo est dominus'. Nam dominium accidit homini, non Deo ; sed accidit creaturae ut ei Deus dominetur, in eo quod accidit eam esse. Non enim primo est creatura et consequenter ei dominatur, sed simul sunt tempore et necessario, licet non secundum rationem intelligendi.

e. Quod autem obicitur, dominium non esse ab aeterno, verum est, ut creatura est habens respectum ad ipsum, non autem ut Deo attribuitur. Unde ab aeterno Deus esset Dominus, si non esset creaturae defectus, sicut sol semper illuminat, si sit res illuminabilis. Nec sunt ibi duo praedicata, ut dixerunt aliqui, cum dicitur 'Deus est Dominus', principale praedicatum, scilicet essentia divina, et compraedicatum, scilicet creatura.

f. Ad id quod obicitur, utrum respectus creaturae ad Creatorem sit creatura, dicendum est quod ille respectus non est aliud secundum essentiam quam ipsa creatura. Ipsa enim se ipsa dependet a Creatore, et non aliqua proprietate accidentali; nam sic oporteret in infinitum abire, ut praedictum est . Per quod potest esse manifestum, si respectus creaturae ad Creatorem sit substantialis creaturae, multo fortius significatum in hoc nomine 'Dominus ', cum dicitur 'Deus est Dominus', est substantia divina, licet non significetur; ut substantia enim absolute dicitur, 'Dominus' autem ad aliquid.

g. Ad id vero quod obicitur ultimo, respondeo: cum dicitur 'Deus cognoscit se ipsum', nulla est ibi relatio in esse vel respectus, sed secundum quod Deus comprehenditur a nostro intellectu secundum rationem cognoscentis et cogniti: non quod eadem sit ratio cognoscentis et cogniti, sed alia ut a nostro intellectu comprehenditur. In quo intellectu est duplex proprietas, scilicet agendi et recipiendi: unde agens dicitur et passibilis . Divinus autem intellectus tantum agens. Aliter ergo dicitur cognoscere se ipsum, cum dicitur 'Deus cognoscit se'; aliter aequalis, cum dicitur 'Filius est aequalis Patri'; aliter Filius, cum dicitur ' Filius refertur ad Patrem '; aliter 'Creator' et aliter ' creatura'.

Simile nihil sibi *. Quaeritur an Filius secundum quod homo est similis sibi Deo. Et quod sic, videtur per illud I Ioan. 3, 2: Scimus [quoniam] cum apparuerit, similes ei erimus. Quae autem maior est similitudo in creatura, quam Christi hominis ad se Deum?

Quod autem non sic, videtur per id quod hic dicitur: una enim persona supponitur cum dicitur ' homo' et 'Deus'; sed idem non est sibi simile.

Respondeo: Filius Dei homo est similis sibi secundum quod Deus, sed haec similitudo secundum substantiam non est, sed est similitudo gloriae perfectae, quae est cum creatura unitur Creatori in persona. Cum autem dicitur ' Filius est similis Patri', illa similitudo est secundum substantiam, et de hac loquitur hic. Cum autem dicitur 'nihil sibi simile est', intelligitur: non est similitudo in creaturis, nisi ubi est naturae differentia ; in divinis, nisi ubi est personae differentia. Cum autem dicitur ' Filius Dei homo similis est sibi Deo', hic est unitas personae et naturae differentia ; in ratione naturarum differentia, in unitate personae dicitur hic similitudo.

Propter summam simplicitatem *. Augustinus, VII De Trinitate : " Sicut Spiritus Sanctus est simul substantia cum Patre et Filio, ita simul magna, simul bona et simul sancta et quidquid aliud ad se dicitur, quoniam non est aliud Deum esse et magnum esse. Si enim minus magna est caritas quam sapientia, minus diligitur quam est. Aequalis igitur est, ut quanta est sapientia, tantum diligatur. Aequalis etiam est Spiritus Sanctus, dilectio Patris. Et ideo non amplius quam tria sunt aequalia: unus diligens illum qui de illo est, unus et diligens [eum] de quo est, et ipsa dilectio ".

Aequalis est igitur Filius Patri [191, 4-5]. a. Quaeritur, si Filius est aequalis Patri et ' aequalis ' relative dicitur, quare non dicitur aequalis secundum relationem.

b. Item, si Filius refertur ad Patrem aequalitate, et illa est substantia, ergo Filius refertur ad Patrem substantia.

c. Contra: in substantia omnino est indifferentia ; secundum illud autem quo refertur est distinctio) non ergo refertur substantia.

d. Ad primum, respondeo quod non dicitur aequalis secundum relationem ; in relatione enim non conveniunt Pater et Filius. Haec ergo praepositio ' secundum' duplicem potest notare rationem: potest enim notare rationem convenientiae, et secundum hoc est haec falsa: 'Filius est aequalis Patri secundum relationem'; et haec est vera: 'aequalis Patri secundum substantiam ' Sed licet haec est vera: 'Filius est aequalis Patri secundum substantiam', non tamen haec omnino falsa: 'secundum relationem'. Aequalitas enim substantiam praedicat, non relationem ibi ; sed oblique cointelliguntur relationes personales Patris et Filii et Spiritus Sancti. Unde e converso est in hoc nomine 'aequalis' et in hoc nomine 'aequalitas'. Nam in hoc nomine ' aequalis' supponitur persona quae relative dicitur, et oblique datur intelligi essentia. Est enim sensus: Filius est unum in substantia et virtute Patris. In hoc autem nomine 'aequalitas' supponitur essentia divina, cointelligitur persona. Aequalitas enim est unitas essentiae et virtutis Patris et Filii.

e. Ad illud quod obicitur, utrum Filius referatur ad Patrem substantia, cum referatur aequalitate, respondeo: non, nam substantia non dicit relationem aliquo modo Filii ad Patrem. Hoc nomen autem ' aequalitas' aliquo modo dicit, et sic fit commutatio praedicamenti in modo dicendi.

Si in aliquo quod pertineat *. Augustinus, VI De Trinitate : " Si dixeris aequales esse fortitudine, sed illum praestare prudentia, sequitur ut huius fortitudo minus sit prudens, ac per hoc nec fortitudine sunt aequales, quando illius fortitudo est prudentior fortitudine huius. Atque [ita] in ceteris virtutibus. Quanto magis in illa incommutabili substantia quae Deus est, incomparabiliter simpliciore quam est animus humanus, haec ita se habent ".

Hoc idem; cum dicitur similis [191, 22-23]. Quaestio est, cum Filius dicatur similis Patri propter unitatem essentiae, et aequalis et concors, quae differentia est secundum nomen.

Respondeo: aequalitas dicit unitatem potentiae in tribus personis; similitudo dicit unitatem virtutis in tribus personis: concordia unitatem voluntatum in tribus. Et ita, licet propter unitatem essentiae, tamen sub istis diversis rationibus dicendi.

Non est lue praetereundum *; et infra: Pater non habet patrem *. Per hoc videtur intelligere quod aeternitas idem sit quod innascibilitas: et tamen supra habitum est, VIII distinctione , quod aeternitas est idem quod Dei essentia. -Respondeo: aeternitas sumitur tum personaliter tum essentialiter, sive tum sumitur communiter vel sumitur per appropriationem. Secundum quod sumitur communiter, idem est aeternitas quod essentia divina: secundum autem quod per appropriationem sive personaliter, idem est aeternitas quod innascibilitas: aeternus enim est qui non habet originem. Quod si appropriatur personae, appropriabitur Patri.

Non illud: cuius est imago [192, 27-28]. a. Primo quaeritur, cum Filius dicatur coaequalis Patri et e converso, quare dicitur 'Filius coaequatur Patri' et non e converso.

Respondeo: cum dicitur ' coaequalis ', notatur unitas substantiae Filii et Patris, et non cointelligitur auctoritas sive ordo naturae. Cum autem dicitur 'Filius coaequatur', sensus est: Filius est unum in potentia cum Patre, et hoc habet a Patre; quod non est dicere de Patre. Et ideo non convertitur sermo cum hoc verbo 'coaequatur' sicut cum hac dictione 'aequalis'.

b. Sed adhuc quaeritur, si imago Patris est aequalis Patri, an convertatur sermo, ut dicatur ' Pater est aequalis imagini'.

Respondeo: cum dicitur 'imago', notatur respectus ad Patrem, sed non est ibi mutua correlatio, sicut cum dicitur 'Pater et Filius '; et propter hoc non convertitur cum hac dictione ' imago' sicut cum hac dictione 'Filius' Praeterea, quia imago dicit respectum ad Patrem, non autem convertitur, ' aequalis' vero dicit indifferentiam potentiae non convertitur, ut dicatur ' Pater aequalis imagini'. In prima enim est sensus: Filius est unum cum Patre et a Patre expressa similitudine: quod ultimum non est dicere de Patre respectu imaginis.

Prima aequalitas *. Augustinus, libro De symbolo : " Non sunt diversi gradus ubi est aeterna Trinitas et trina aeternitas ". Et in Ex. 20,26: Non ascendes ad altare meum per gradus; per 'altare' enim potest intelligi Trinitas: sed ubi dicitur primum, dicitur secundum, ' gradus'; non ergo Filius est prima aequalitas. Praeterea, primum dicitur respectu secundi vel sequentis: quae est secunda vel sequens aequalitas ?

Responsio ad hoc est: cum dicitur 'prima aequalitas', sensus est quod Filius in omnibus convenit cum Patre, praeter hoc quod est proprium Patris. Unde, sicut Pater spirat Spiritum Sanctum, sic et Filius. Per hanc autem dictionem ' prima ', non notatur prioritas secundum durationem vel essentiam, sed negatur prius, id est amplius conveniens: unde sensus est: Filius convenit in omnibus cum Patre et nullus in tot convenit. Spiritus enim Sanctus non in hoc convenit quod spiret se ipsum. Nec est concedendum quod sit secunda aequalitas in Spiritu Sancto: ' primum' enim non dicebat ordinem ad posterius, sed negationem prioris in conveniendo. Nisi velimus dicere hanc primam aequalitatem in Filio Dei secundum quod Deus, secundam secundum quod homo. Sed non proprie dicitur aequalitas, licet dicatur similitudo. Ratio est, quia aequalitas refertur ad potentiam, similitudo ad sapientiam sive cognitionem: Filius autem Dei, secundum quod homo, non habet omnipotentiam, licet habeat omnium cognitionem.

Verbum perfectum * Quaestio est an possit dici de Filio quod sit perfecta cogitatio Patris sicut Verbum perfectum. Verbum enim perfectum interius idem est quod cogitatio. Unde Augustinus, XV De Trinitate : " Verbum Dei itaque dicitur, ut Dei cogitatio non dicatur, ne aliquid esse quasi volubile dicatur in Deo, quod nunc accipiat formam ut verbum sit, eam vero possit amittere. Dicuntur tamen in Scripturis cogitationes Dei, eo locutionis modo quo oblivio dicitur, quae utique secundum proprietatem in Deo est nulla ".

Ars Patris *. Quaeritur, si Filius dicatur 'ars Patris' et artifex dicatur sapiens per suam artem, an concedendum sit quod Pater sit sapiens per Filium. - Respondeo: non, eo quod haec praepositio 'per' notat rationem principii, Filius autem habet sapientiam a Patre et non e converso. Unde is est sensus: Filius est ars Patris, id est ars a Patre. Cum autem dicitur 'haec est ars hominis', constructio est formae cum subiecto, et ideo ibi dicitur quod homo est sapiens per suam artem.

Rationum *. Quaeritur, si idem est ars quod ratio, qualiter dicitur: una est ars et rationes multae.

Respondeo quod hoc nomen 'ars' perfectionem notat: unde idem est quod ratio perfecta operis: et propter hoc, cum dicitur de Deo quod est ars vel sapientia, singulariter dicitur. 'Ratio' vero dicit respectum vel ad hanc creaturam vel illam, non autem determinat ad universam, et ideo dicitur pluraliter: non quia sit pluralitas ex parte eius qui est ratio, sed quorum est ratio.

Usus appellata *. Augustinus, libro De anima et spiritu : " Sicut Deus est omnibus capabilis et participabilis, sic anima hominis est capax omnium. Capabilis est Deus omnibus, quia naturali suo munere et usu ex munere ab omnibus participatur ad essentiam qua sunt, et secundum illam ad idoneam speciem qua ab aliis differunt, et secundum utrumque ad congruum usum quo proficiunt. Tria haec omni [homini] exsistenti insunt, quasi quaedam vestigia summae Trinitatis: essentiae, imaginis et muneris. Aeternitas quippe vel essentia est in Patre, species in imagine, usus in munere. Nobis autem divinitatis usus omnis est in munere qui Spiritus Sanctus est ". Ex hoc patet quare Spiritui Sancto appropriatur esse usum.

ingenita *. Ergo Spiritus Sanctus est ingenitus. Contra: supra, XXVIII distinctione, cap. 2 . - Respondeo: ingenitum dicitur dupliciter, sicut dixit Damascenus . Uno modo est idem quod increatum, ut hic cum dicitur 'ingenita largitate' , et tenetur essentialiter. Alio modo dicitur ingenitus idem quod innascibilis, et sic non convenit Spiritui Sancto.

Unus est Deus, sed tamen Trinitas [ 193, 21-22]. Magister Richardus qualiter intelligitur pluralitas personarum in unitate substantiae dicit : "Sicut esse substantialiter aliud et aliud non tollit ubique unitatem personae, sic esse personaliter alium et alium non scindit ubique unitatem substantiae. Nam in humana natura, alia substantia est anima, alia corpus, cum tamen non sint nisi una persona: in divina natura, alius aliquis est persona una, alius aliquis persona altera, cum tamen non sint nisi una eademque substantia. In illa vero personarum divinarum pluralitate est summa similitudo et aequalitas ; in humanae naturae substantiarum pluralitate multa dissimilitudo, magna inaequalitas. Quid ergo mirum si in tanta personarum aequalitate maneat vera unitas substantiae, quando in tam contrariae qualitatis diversitate invenitur unitas personae "?

Hilarius *; et infra: Imago est eius rei *. a. Ponitur hic duplex definitio: quaeritur quae illarum differentia.

Respondeo: duplex est ratio in imagine: distinctio et convenientia cum eo cuius est. Quantum ad unitatem in qua conveniunt, ponitur prima; quantum ad distinctionem, secunda. In utraque tamen ponitur illud secundum quod est convenientia et ponitur illud secundum quod distinctio. In prima, cum dicitur 'species', notatur distinctio; cum dicitur 'indifferens', notatur convenientia. In secunda, cum dicitur 'similitudo', notatur convenientia ; cum dicitur 'imaginata' notatur distinctio. Et sunt illae definitiones tamquam conversae ad invicem: una incipit a distinctione et tendit in unitatem, altera e converso, ut si diceretur ' totum est compositio partium', et'totum est partes compositae'.

b. Prima definitio talis est : " Imago est eius ad quam imaginatur species indifferens "; et ' species' sumitur per appropriationem secundum quod supra sumpsit speciem. Alia est: "Imago est rei ad rem coaequandam et imaginata et indiscreta similitudo ". Sed cum ' indifferens' dicatur de Spiritu Sancto, similiter et 'species'. Quod patet per hoc quod hic dicit : "Necesse est ut speciem et naturam et essentiam habeat auctoris "; sed constat quod natura Patris est in Spiritu Sancto et essentia: quare et species, cum idem sit secundum rem quod natura sive essentia: ergo Spiritus Sanctus dicetur imago.

Respondeo: licet ' species' dicatur communiter de tribus, appropriatur tamen Filio, hac ratione: cum enim 'species' dicatur a specio, specis, ad cognitionem refertur ; cognitio autem vel sapientia Filio appropriatur, ut habebitur in proxima distinctione sequenti ; ergo species appropriatur Filio, et sic ponitur in definitione imaginis. Ratio ergo imaginis soli Filio convenit sicut proprietas imaginis.

c. Sed adhuc quaerit Magister Richardus quare Filius est imago Patris, non Spiritus Sanctus: " Cum commune sit omnibus omnem boni plenitudinem habere, commune autem est tam Patri quam Filio omnem plenitudinem habere et alii personae dare ; proprium autem est Spiritus Sancti habere, sed nulli personae divinae dare: in hoc igitur Filius expressam similitudinem Patris retinet et sic imaginem, quod sicut divinitatis plenitudo manat de uno, sic eadem plenitudinis largitio manat de alio, nec minus nec alio modo procedit Spiritus Sanctus ab uno quam ab alio ". Hoc autem non est Spiritus Sancti; ergo non exprimit Spiritus Sanctus Patris imaginem.

d. Sed adhuc quaerit an Spiritus Sanctus debeat dici imago Filii : " Sicut enim commune est Patri et Filio dare plenitudinem deitatis alii personae naturaliter, et hoc nulli alii convenit, sic commune est Filio et Spiritui Sancto plenitudinem deitatis a se ipso non habere. Si ergo Filius dicitur imago Patris propter proprietatis similitudinem quam habet cum Patre, cur Spiritus Sanctus similiter non dicitur imago (Filii) ratione eius in quo solum convenit cum Filio "?

Respondet : "Ipsa res rei imago non dicitur pro eo quod utraque similiter non habet Tuncenim lapis esset imago arboris in eo quod ex se motum non habet localem. Sed si utriusque personae est accipere et non habere ex se, haec proprietas in negationem redit ; restat ergo quod non secundum eam dicetur Spiritus Sanctus imago Filii. Secundum etiam rationem accipiendi non dicetur imago, quia ratio accipiendi est ei a Patre et non est principaliter communis imagini et ei cuius est imago ; propter quod in accipiendo non dicetur Spiritus Sanctus imago Filii ".

e. Obicitur de secunda definitione: Cum enim similitudo, ut supra, illo cap. Hoc idem dicimus , secundum essentiam dicitur; ipsa vero essentia non est imaginata: omne enim imaginatum est distinctum: sic nec similitudo. Nihil ergo est quod dicitur 'similitudo imaginata'. Praeterea, si esse imaginatum est esse distinctum, et esse indiscretum est esse indistinctum, qualiter haec duo, cum sint opposita,conveniant circa similitudinem?

Responsio est ad hoc: sicut supra dictura est , tangitur hac definitione ratio distinctionis, scilicet per hoc quod dicitur ' imaginata '; convenientia vero per hoc quod dicitur' indiscreta'. In eo vero quod dicitur ' similitudo' utrumque potest intelligi. Cum enim dicitur 'Filius est similitudo Patris', notantur duo, scilicet quod convenit cum Patre convenientia maxima et tamen a Patre distinguitur. Ratione ergo distinctionis ' imaginata' apponitur et ratione excellentiae in conveniendo ; ratione autem convenientiae 'indiscreta', ut sit sensus: Filius est similitudo non differens in natura a Patre cum distinctione personali. Et ita non ponuntur opposita cum dicitur' imaginata' et ' indiscreta' circa similitudinem, nam in similitudine est ratio distinguendi et ratio convenientiae ; distinguendi, scilicet a proprietate personali ; convenientiae a natura. Et ratione unius additur ' indiscreta' ratione alterius 'imaginati. Nec sequitur 'si essentia est idem quod similitudo' etc.; similitudo enim praeter id quod dicit essentiam, dicit distinctionem personalem.

Speciem, naturam [194, 9-10]. Horum trium talis est differentia: essentia dicitur Filii ut est a Patre, natura in quantum generatur, species in quantum est principium cognoscendi Patrem. Hae autem tres rationes non inveniuntur in alio quam in eo qui est imago. Et ideo dicit Augustinus, 83 Quaestionum : "Imago est expressa similitudo "; et additur in libro Soliloquiorum : " Ad demonstrandam veritatem rei cuius est imago ".

Propria ergo *; et infra: Proprietates *. Intendit Magister quod aeternitas appropriatur, species communiter dicitur et usus. - Immo videtur falsum, quia speciem Filio appropriavit Augustinus et usum Spiritui Sancto, ut supra in auctoritate Augustini ; et ita non sola aeternitas appropriatur. Supra enim dicitur: Imago, si perfecte implet etc. *, et infra: Credo pulcritudinem etc. *; ibi appropriavit nomen ' pulcritudinis', et hoc idem est quod 'species'; nomen 'usus' cum dixit: Est ineffabilis complexus etc. *. Ex quo patet quod singulis personis singula sunt appropriata.

Ad quod responsio est, secundum intentionem Magistri , quod intelligit secundum

Augustinum aeternitatem esse propriam notionem Patris, ut est innascibilitas ; non sic autem est de aliis, immo sunt appropriata. Sed intelligendum est magis quod Augustinus intellexit singula esse appropriata et nullam istarum esse propriam notionem.

Hilarius: Si quis innascibilem *. Quaeritur ergo propter quid potius ponit duos deos, qui ponit duos innascibiles, quam qui duos Filios.

Respondeo: qui ponit duos innascibiles, privat ordinem ad unum: significat enim quod duo sunt, quorum uterque est Deus et neuter ab alio. Qui vero ponit duos Filios, ut Filius dicatur Patris, Spiritus Sanctus Filii, non removet ordinem ad unum ; unde non removet unitatem substantiae.

Caput, principium omnium *. a. Aut ergo dicitur Filius ' caput omnium' secundum quod homo aut secundum quod Deus. Si secundum quod Deus: sed sic est caput Christi: ergo sic esset caput sui ipsius. Supervacue ergo adiceretur illud quod subiungitur. Si autem intelligitur 'caput omnium' secundum quod homo, quia Christus est caput omnium membrorum, tunc ipse secundum quod Deus est caput sui secundum quod homo: non ergo tantum Deus Pater. Quod est contra hoc quod ibi dicitur in GlossaI Cor. 11, 3; hic enim nomen 'Deus' uno modo stat personaliter pro Patre.

b. Praeterea, cum Christus sit una persona in Trinitate, qualiter secundum aliam expositionem potest supponi Trinitas per hoc nomen 'Deus'? Non enim Deus Trinitas caput est unius personarum.

c. Praeterea, cum dicitur Filius 'caput omnium' et Deus ' caput Christi', aut accipitur ' caput' secundum eamdem rationem aut secundum diversam. [Si secundum diversam], non ergo sequitur quod universa per Filium ad Patrem referantur tamquam ad initium. Si vero secundum unam rationem, sicut Pater est principium Filii exsistens in unitate substantiae et ita caput, sic Christus caput est in unitate substantiae cum membris.

d. Responsio est ad hoc: cum dicitur 'Filius est principium omnium' intelligitur de Filio qui est altera persona in Trinitate. Est enim Christus dupliciter caput: et secundum quod homo et secundum quod Filius Dei, sicut habetur in Glossa ad Eph. 1,22, f, ubi dicitur: Omnem Ecclesiam quae est corpus ipsius, ubi dicit Glossa quod "proprie est caput secundum humanitatem, secundum quam coniungitur ei Ecclesia, natura et gratia ; secundum deitatem autem secundum quam dedit ei esse". Hic autem accipitur secundum quod Filius est principium creaturarum quantum ad esse ; Deus autem Pater est principium Filii quantum ad esse. Secundum autem quod accipitur in GlossaI Cor. 11,3, Deus Trinitas est caput Christi secundum quod homo ; Christus autem secundum quod homo est caput membrorum Ecclesiae. Nec est concedendum quod Deus Trinitas sit caput Christi secundum quod Filius Dei: sic enim accideret quod Filius Dei sui secundum eamdem rationem esset caput.

e. Ad id vero quod obicitur, quod hoc nomen ' caput' sumitur secundum eamdem rationem aut aequivoce, respondeo: sumitur secundum eamdem rationem communem, non autem appropriatam. Ratio autem communis est quod sit principium esse: est enim Pater principium esse Filii, Filius principium creaturarum. Pater enim per Filium operatur. Ratio autem appropriata huius nominis 'caput' alia est cum dicitur ' Pater est caput Filii', et alia cum dicitur 'Christus homo est caput membrorum', nam aliter dicitur una voluntas Patris et Filii, et aliter una voluntas capitis et membrorum. Voluntas enim una Patris et Filii idem est quod substantia; voluntas autem una capitis et membrorum nihil aliud est nisi in idem voluntatum consensus.

Ininitiabilem *: quia est omnium initium. - Quia ex innascibili essentia *. Contra: secundum hoc sequitur quod essentia sit ingenita, cum tamen in Concilio habeatur: " Neque genita neque ingenita neque procedens"; et supra idem habitum est, V distinctione . - Respondeo: hoc nomen 'essentia' tenetur appositive, ut sit sensus: ex innascibili qui est essentia; vel essentia accipitur hic pro ente, ut sensus exsistat: natus ex Patre ente innascibili. Nec concedendum in communi sermone quod essentia sit innascibilis.

Omnia hoc gradu *. Ergo videtur quod in personis sit gradus. Item, Hilarius, VII De Trinitate : " Dei Filio verum nomen est ex nativitate ; hic enim nobis secundus ad demonstrationem gradus est, ut Deus sit ex nativitate ".

Contra: supra, XXV distinctione, ultimo cap. , dicit Hieronymus : " Non est prorsus aliquis in Trinitate gradus ".

Respondeo: potest significari gradus in eo quod est esse Deum, et iste removetur a personis divinis. Potest etiam significari gradus in confessione principii vel relatione omnium ad unum principium mediante Christo, et secundum hoc est accipere gradus. Est etiam gradus in demonstratione quod Filius Dei sit Deus, tum quia est unus innascibilis, tum quia est genitus de Deo, tum quia nominatur Deus.

Illud etiam seiri oportet * ; et infra : Aequalia propter Filium *. Ergo videtur quod Pater a Filio habet quod sit aequatis, cum tamen quidquid habet Filius, habet a Patre et non e converso. Et similiter obicitur de eo quod dicit: omnia connexa propter Spiritum Sanctum * ; nam sic videtur Filius habere connexionem a Spiritu Sancto et Patre, et similiter quod Spiritus Sanctus sit connexus propter se ipsum. - Respondeo: cum dicitur' omnia unum propter Patrem' per hanc praepositionem 'propter' notatur auctoritas quae est in Patre: Pater enim a se ipso habet quod sit unum, Filius a Patre, et Spiritus Sanctus.

Cum autem dicitur 'omnia aequalia propter Filium ' hic notatur ratio ostensiva per praepositionem: ostendit enim Filius aequalitatem trium personarum.

Cum autem dicitur 'connexa propter Spiritum Sanctum', notatur ratio quasi formalis ; non in eo quod est Spiritus Sanctus, sed in eo quod est amor quo Pater et Filius se invicem diligunt. Amor enim ad amantem est quasi ratio formalis. Non quod sit ratio formalis in quantum sunt vel in quantum sunt Pater et Filius; non enim sequitur: Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto, ergo sunt Spiritu Sancto.

Alii vero dicunt quod 'propter' notat rationem signi sive causae cognoscendi. Spiritus enim Sanctus quasi [est causa] cognoscendi nobis quod Pater et Filius sunt unum principium Spiritus Sancti et in hoc connexi. Nec dicitur Spiritus Sanctus connexus Patri aut Filio, sed nexus Patris et Filii propter se ipsum.

Pater nec Filius est nec Spiritus Sanctus etc. [195, 25-26]. a. Anselmus, libro De incarnatione : "Videamus an in rebus creatis, quae loci et temporis et compositionis partium legi subiacent, inveniri possit quod negatur de Deo. Ponamus fontem de quo fluat rivulus, qui colligitur in lacum et fit Nilus. Sic discrete dicimus fontem, rivum, lacum, ut coniunctim dicamus rivulum et aquam ". " Tria ergo haec dicuntur de uno toto perfecto et unum perfectum dicitur de tribus, necnon ipsa tria de se invicem dicuntur. Quamvis valde aliter et perfectius sit in illa simplicissima natura, verumtamen si hoc aliquatenus videtur in re ita composita, non est incredibile in illa summa et simplicissima natura esse perfecte ".

b. Idem Plato loquens de unitate et Trinitate dixit - quod et recitat Augustinus, libro De civitate - et loquens de omnium opifice, dixit quod una res erat causa efficiens omnium et finalis et exemplaris. Efficientis ratio Patri, exemplaris ratio Filio, finalis Spiritui Sancto appropriatur; tamen haec ratio non est illa et una res est tamen; et ita Trinitatem in unitate intellexit.

c. Item, Dionysius, libro De divinis nominibus, cap. De unita et discreta theologia : " Divina discretio est optima processio unitatis divinae, semetipsam bonitatem plurificantis et multiplicantis. Commune est toti deitati omnem ipsam totam ab unoquoque participantium participari, sicut rota in medio circulo ab omnibus in circulo circumpositis rectis lineis ". Et ita vult quod divina essentia sit ad modum essentiae centri. Quare rationes principii et medii et finis, quae in centro reperiuntur, erunt quoddam vestigium summae Trinitatis.

d. Magister Richardus ita investigat : " Sicut in homine, ex eo quod scientia discentis est accepta, docentis inaccepta, nullatenus sequitur quod sit alia et alia scientia, sed alterius personae et ad alterum relata; sic in Deo, ex eo quod unius substantia est genita, alterius ingenita, nec genita sit ingenita, non sequitur quod alia sit substantia, sed alia persona ". " Et si in hac disciplina cogitantis, legentis, audientis, potest esse trinitas disciplinae, ubi non est nisi una scientia, quid mirum in illa summa natura, ubi idem est substantia quod sapientia, si ibi est persona trina, ubi est una sola substantia "? Unde concludit : " Ex consideratione omnipotentiae convincitur quod non possit esse nisi unus Deus: ex bonitatis vel amoris plenitudine, quod sit trinus ; ex plenitudine vero sapientiae, quomodo conveniat unitas substantiae cum pluralitate personarum ".

Hic diei oportet *; et infra: unum et non unus *. Iste terminus 'unus', cum dicitur ' Deus unus', adicitur huic nomini ' Deus', et per se positus est personale: sed 'Deus', cum adiungitur personali, supponit personam, ut' Deus de Deo' ; ergo supponetur persona cum dicitur 'unus Deus', et ita haec erit falsa 'tres personae sunt unus Deus'. - Respondeo: cum dicitur 'unus Deus', non adicitur iste terminus 'unus' huic termino 'Deus', sed e converso. Communius enim est ' unus' quam 'Deus' et terminatur cum dicitur ' Deus unus' ; et ita terminus personalis, adiunctione ad id quod significat substantiam, trahitur ad substantiam. Sed personalis dupliciter: vel ex significatione, vel ex consignificatione: essentialis vero sive substantialis ex significatione. Terminus vero qui est personalis ex significatione, per adiunctionem designantis substantiam non trahitur ad substantiam ; si vero est personalis ex consignificatione, essentialis vero sive substantialis ex significatione, possibilis est ut trahatur, ut iste terminus 'unus'.

Regula: Cum unum dicitur etc. *. a. I Cor. 6, 17: Qui adhaeret Deo, Glossa: " Ubi dicitur de duobus aut pluribus 'unum sunt ' nec additur quid unum, non diversae, sed unius intelliguntur esse substantiae, sicut dictum est : Qui plantat et qui rigat unum sunt ". Sed hoc qualiter potest esse verum quod ibi dicitur et hic? Paulus enim et Apollo non erant unius substantiae; et ita videtur quod ista regula instantiam habeat. - Respondeo: intelligitur quod una substantia in specie, sicut hic una natura speciei.

b. Sed numquid propter hoc dicitur'Qui plantat et qui rigat unum sunt', quia ambo erant homines? Tunc enim homines,

quantumcumque dissentientes, unum dicerentur.

Respondeo per Hilarium, VIII De Trinitate : " Cum qui plantat et qui rigat unum sunt, numquid non per hoc unum sunt, quia ipsi in uno Baptismo renati et una unius regenerantis Baptismi sit dispensatio? Numquid non et idem agunt? Numquid non in uno unum sunt? Itaque qui per rem eamdem unum sunt, natura etiam unum sunt, non tantum voluntate, quia ipsi res eadem effecti sunt, ut eius* rei efficiendae sint ministri ", non tantum quia homines erant vel eamdem habebant voluntatem. Natura ergo ultima, in qua dicuntur unum, est natura ministerii Baptismatis. Et quod ita sit, idem dicit in eodem libro : " Id quod ait, ''' Ego et Pater unum sumus ', tentant ad unanimitatis referre consensum, ut voluntatis in iis sit unitas, non naturae. Et illud quod in Act. 4, 32: Multitudinis credentium erat cor unum et anima una, ut per convenientiam eiusdem voluntatis ita sit. Et illud quod ad I Cor. 3, 8: Qui plantat et qui rigat unum sunt, ut non differente ministerio ad salutem et in eiusdem voluntatis sacramento unitas sit in duobus " atque idem eos voluntatis efficiat unitas, non natura. " Nescit sapere qui Deum nescit". " Si per fidem , id est per unius fidei naturam, omnes credentes unum erant, quomodo non naturalem in iis intelligis unitatem, qui propter naturam unius fidei unum sunt? (Si vero) regenerati in unius vitae et aeternitatis naturam sunt, per quod anima et cor unum erant, cesset in iis assensus voluntatis, qui unum sunt in eiusdem regenerationis genus". Ex iis patet quod unitas naturae accipitur in illis non tantum pro natura qua homines, sed qua sunt fideles et Baptismate: et sic de aliis naturis accidentalibus. 27. Unos Spiritus *; ut expositum est XIX distinctione, cap. Non est aliqua trium personarum'' , super textum:" Hi tres unum quia unius substantiae " .

Particeps fit veritatis *. Ergo secundum hoc in via non est spiritus hominis unus cum Deo, quia non est particeps beatitudinis in via. - Respondeo: est beatitudo viae et patriae, et est participatio gratiae et participatio gloriae. Intelligitur ergo hic communiter, cum dicitur 'particeps beatitudinis' ; et similiter cum dicitur 'particeps veritatis', ad participationem gratiae vel gloriae, de qua 3 Philip., 20: Salvatorem exspectamus Dominum nostrum Iesum Christum qui reformabit nos etc.

Liberat a Sabellio *. De his duabus haeresibus, Ps. 5, 2, in Glossa. - Sumus non diceret *. Augustinus, Contra quinque haereses : " Sicut ignis et splendor alter est ex alio, non tamen sine altero, ita Pater et Filius. Ignis et splendor temporales sunt ; Pater et Filius [Deus] aeterni sunt. 'Sunt' dico, quia Pater et Filius ; 'Deus' dico, quia unum "; ' aeterni' id est aeternae personae.

Patripassiani *. Augustinus, Contra quinque haereses : " Sabelliani, id est Patripassiani, dicunt: Unus est Deus Pater et Filius, quoniam qui Pater est, ipse est Filius. Nam si aliud dixerimus, dicemur multicolae ".

Ariani dicunt *. Augustinus, in eodem : "Alius est, quia Filius ; non est aliud, quia Deus. Erubescite, Ariani. Tunicam hominis iudicati, iam in cruce pendentis, carnifices Pilati non sunt ausi conscindere: et vos conamini caritatem Dei in caelo sedentis, immo ipsam caritatem Deum dividere ".

Unum sunt *. His rationibus ostenditur unitas essentiae in tribus personis. - a. Esse universalis in creaturis est esse divinum; dico autem 'esse divinum ', non 'esse Dei', sed habens aliquam convenientiam cum esse Dei. Esse universalis est esse unius essentiae in multis personis vel individuis. Cum ergo sit similitudo esse, erit ergo in Deo unitas essentiae in multis personis. Sed quod est Dei abundat in perfectione super id quod est creaturae; cum ergo in creatura sit una essentia in multis individuis, multiplicata quodam modo in illis, erit in Deo una essentia exsistens in multis personis, non multiplicata in illis.

b. Alia ratio ad idem: esse plures essentias plurium personarum et esse unam essentiam unius personae, sunt extrema duo quae in actu rerum determinantur. Cum ergo extrema non sint in actu rerum, nisi et media sint in quibus non est oppositio ; media autem inter haec duo extrema sunt: una persona multarum naturarum et e converso; erunt ergo haec media. Sed non possibile est esse in pura creatura: ergo erunt in Deo vel in Christo: ut in Deo sit unitas naturae in pluribus personis, et in Christo unitas personae in diversis naturis.

c. Alia est ratio ad idem: ascendens ad simplicissimam unitatem a maxima diversitate, necesse est per media transire exsistentia inter illa: maxima autem diversitas est Creatoris et creaturae, quae significatur in hac divisione: ens ab alio, non ens ab alio. Nullam enim unam naturam est in iis accipere: omnimoda vero simplicitas est divinae essentiae. Est ergo ascensus ab hac diversitate ad illam simplicitatem per medium quod est inter illa accipere. Dico autem medium secundum intelligentiam, non secundum rem. Sed ens ab alio et ens non ab alio in personis medium est: est enim ibi pluralitas, quod non erat dicere de essentia: et simplicitas, quod non erat dicere de creatura. Est ergo pluralitas personarum divinarum medium inter unitatem et simplicitatem divinae essentiae et multitudinem et compositionem creaturae.

d. Alia est ratio ad idem: anima rationalis est una essentia habens tres vires, nata ad assimilationem divinam sicut possibile est in creaturis. Non compleretur autem haec assimilatio, si esset in Deo unitas essentiae sine pluralitate personarum. Oportet ergo unitatem unitati respondere et pluralitatem virium pluralitati personarum, quae sit completa similatio. Est ergo in divinis unitas essentiae cum pluribus personis. -Quod sic etiam explanatur: tres vires animae sunt memoria, intelligentia, voluntas. Memoria est respectu aeternitatis, intelligentia respectu veritatis, voluntas respectu bonitatis. Haec autem differentia non esset, nisi secundum quod personis appropriantur: est enim idem bonitas in Deo quod veritas et aeternitas; in quantum autem appropriantur personis, personalem habent distinctionem. Ut ergo quasi tria respondeant tribus animae viribus, quibus anima perficitur, necesse est personalem Trinitatem esse.

Super Connominato Spiritu Sancto *. a. Hilarius, VIII De Trinitate : " Non negamus unanimitatem inter Patrem et Filium: nam hic solent haeretici mentiri. Sed audiamini quae a nobis unanimitas non negetur. Unum sunt Pater et Filius natura, honore et virtute, nec natura idem potest velle diversa ". Ex hac auctoritate accipitur quod est voluntatis unitas quoniam est unitas naturae; et ita potius convenit praedicari unitatem essentiae de Patre, et Filio consonantiae.

b. Praeterea, consonantia est coniunctio voluntatum: unde Bernardus super Dilectas meus mihi, 2 Cant., 16: " Summam unitatem non facit qualiscumque coniunctio essentiarum seu consensio voluntatum, quoniam non sunt. Una enim est illis essentia et voluntas ". Ex hoc habetur quod potius dicuntur unum in essentia quam per consonantiam.

c. Dicendum quod, cum dicitur' connominato Spiritu Sancto', intelligitur per consonantiam unitas voluntatis Patris et Filii, quae in Spiritu Sancto designatur. Spiritus enim est amor Patris et Filii sive communis voluntas.

Vel aliter dicatur, quod

[consonantiae] potius dicit quam unitatem essentiae [198, 18-19] propter acceptionem huius nominis ' essentia': aliquando enim accipitur pro ' substantia', et substantia pro persona accipiebatur . Nec negatur quin eo sit una voluntas quia una essentia, ut ait Hilarius , volens destruere haeresim quae ponebat tantum unitatem voluntatis etc.

Dicendum quod, licet in summa unitate sit unitas voluntatis, non tamen ab eo fit, quia non fit ab aliquo: nec proprie dicitur unitas voluntatis quae est in divinis personis, consonantia vel consensio, sed ubi sunt res separatae habentes eamdem voluntatem.

Nunc videamus *. a. Assignatur ratio quare aequalitas Filio appropriatur. Quoniam tunc primo est aequalitas, cum sunt duae res eamdem quantitatem habentes . Quantitas autem hic accipitur pro quantitate potestativa. Cointellecto ergo Filio Patri, intelliguntur duae personae in unitate quantitatis potentiae, quoniam uterque est omnipotens. Cum ergo prima alteritas Patris et Filii sit in unitate potentiae, convenit Filio appropriari aequalitas.

b. Alia tamen ratio assignari potest. Sicut enim unitas est principium in numeris, ita aequalitas in proportionibus est principium, et reducitur omnis inaequalitas ad unitatem per aequalitatem . Cum ergo per Filium fiat reconciliatio omnis inaequalitatis quae est in creatura rationali cum Patre, recte dicetur aequalitas Filio appropriari. Quis enim magis reconciliat discordes quam Filius?

c. Tertia ratio potest esse haec: quoniam Filius primo habet aequalitatem a Patre, et hanc eamdem tribuit Spiritui Sancto. In quo autem primo invenitur aliquid, ei dicitur appropriari ; et ita aequalitas Filio appropriabitur. Quod autem Filius habeat aequalitatem primo a Patre, dicit Augustinus, Contra Maximinum haereticum : " Quomodo tu dicis, quia ille dedit et ille accepit, ideo aequalem Patri Filium non esse, cum eum cui data sunt omnia, secundum aequalitatem videas accepisse? Scriptum est quidem : Beatum est magis dare quam accipere ; sed hoc est in hac vita, ubi est inopia, qua utique melior est copia: melius est enim dare quam mendicare. Ubi autem qui dedit, gignendo dedit, et qui accepit, nascendo accepit, non inopi subventum est, sed ipsa copia est generata ; nec potest esse inaequatis, cum hoc accepit ut esset aequalis ".

Quod in Spiritu Sancto *. Anselmus, De incarnatione Verbi : "Perfecta concordia est quae in unam identitatem eamdemque unitatem convenit ". Ergo perfectissima est quae in unitatem omnino simplicis essentiae convenit. Sed intelligendum est quod est concordia personarum trium, et haec est in unitate essentiae, de qua loquitur Anselmus, et sic accipitur concordia essentialiter. Et est concordia Patris et Filii in eo quod spirant Spiritum Sanctum vel diligunt se Spiritu Sancto, ut patet in proximo capitulo, infra ; et sic fit hic sermo de concordia, cum dicitur 'Spiritus est concordia Patris et Filii' et sic notionaliter.