DISTINCTIO XXXIII(ae).

Post praedicta de quatuor principalibus etc. *. a. Augustinus, De moribus Ecclesiae : "Quod virtus dicatur quadripartita, hoc ex ipsius amoris quodam vario affectu dicitur: ut temperantia est amor integer et incorruptus in Deo; fortitudo est amor omnia facile tolerans propter id quod amatur ; iustitia est amor soli amato serviens: prudentia est amor ea quibus adiuvatur ab iis quibus impeditur sagaciter eligens". Et ita videtur quod non diversificantur virtutes penes species, sed penes materias solum.

b. Augustinus, De quantitate animat : "Virtus est aequalitas quaedam" aniniae. Unde virtus comparatur ad centrum , et ita, sicut centrum unum in substantia et una erit virtus in substantia.

c. Item, sicut una est forma et perfectio exterioris hominis, sic una erit forma et perfectio interioris hominis ; sed virtus est perfectio interioris; ergo una erit virtus .

d. Ad praedicta dicendum quod virtus dicit comparationem ad actus et ad fines et ad materias ; ideo diversificantur penes diversitatem actuum et finium et materiarum. Unde, cum quatuor sint amata secundum speciem differentia, ideo quatuor erunt virtutes.

e. Ad aliud dicendum quod, licet aequalitas sit virtus, tamen quoad actum hunc vel illum diversificatur virtus. - Ad aliud dicendum quod gratia respicit substantiam animae, sed virtus respicit potentias animae ; unde, cum una sit substantia, et una erit gratia; et cum multae sint potentiae, et multae erunt virtutes.

f. Ad aliud dicendum quod secundum quid est similitudo inter centrum et virtutem, scilicet quoad hoc, quod sicut non omnis est invenire centrum, sed scientis, sic non omnis est invenire mediam, sed secundum rectam rationem operantis .

g. Dicendum ad aliud quod una est perfectio interioris hominis sicut exterioris, sed haec est gratia sive beatitudo in via: sed virtus non est perfectio animae, sed potentiae animae est perfectio (= n. 9 II).

a. Dicit Augustinus quod omnis ordinatio perversa, aut consistit in frui utendis, aut in uti fruendis; ergo recta ordinatio, aut erit uti utendis, aut frui fruendis. Sed penes 'frui' sumuntur virtutes theologicae; unde Augustinus, De moribus Ecclesiae : Oportet cognoscere Deum, ut per fidem scilicet ; diligere, ut per caritatem scilicet ; habere vel tenere, per spem. Unde Bernardus : Est tenere summam aeternitatem, diligere summam bonitatem, cognoscere summam veritatem. Augustinus tamen aliter dividit, dicens quod est cognoscere speciem, et diligere bonitatem, in patria tenere beatitudinem et in via exspectare eam.

Nota etiam quod penes 'uti utendis' sumuntur quatuor virtutes cardinales, et hoc respectu creaturae. Quaecumque enim pertinent ad nos, aut pertinent ad animam, aut ad corpus. Sed ad animam duobus modis; similiter ad corpus: quare quatuor erunt in universo. Si enim quoad animam, tunc quoad nos vel quoad proximum: primo modo prudentia, secundo modo iustitia. Si quoad corpus, tunc aut quoad id quod intra est, aut quoad id quod extra est: primo modo temperantia, secundo modo fortitudo.

b. Vel aliter dividi possunt sic. Virtus humana aut consistit circa operationes, aut circa passiones . Si primum, tunc circa operationes quae sunt ad nos, et sic prudentia ; vel quae sunt ad proximum, et sic iustitia. Si autem circa passiones, aut ergo ut a nobis, aut ut ab aliis: primo modo temperantia, secundo modo fortitudo. Et sic patet qualiter in operatione penes terminum dividuntur, et in passione penes principium.

c. Augustinus, De anima et spiritu , ponit differentiai; inter has virtutes dicens: "Prudentia est in eligendis, temperantia in utendis, fortitudo in tolerandis, iustitia in distribuendis" Et haec divisio sumitur penes actum respectu proximi, ve penes actum respectu nostri. Sed sic tripliciter: vel enim quoad actum interiorem, ut prudentia in eligendis; vel quoad actum exteriorem, et hoc vel in bonis utendis, ut temperantia ; vel in malis tolerandis, ut fortitudo.

d. Secundum Augustinum autem " anima habet virtutes quibus contra vitia armatur. Quid autem debeat facere, scit per prudentiam; et contra prospera, per temperantiam; et contra adversa, per fortitudinem; et per iustitiam scit quid unicuique debeat reddere ". Et haec divisio accipitur secundum hanc rationem: cum virtus sit perfectio animae respectu rationalis creaturae, hoc aut erit in ordine ad proximum vel praeter hoc; et tunc erit rationalis potentiae motivae, vel concupiscibilis motivae, vel irascibilis motivae. Secundum autem rationalem erit prudentia, secundum concupiscibilem temperantia, secundum irascibilem fortitudo.

e. Aliter adhuc distinguuntur secundum Augustinum : " Prudentia est scire quid possit; fortitudo, quod possit, facere; temperantia, non praesumere quod non possit; iustitia, non velle plus quam possit". Et haec divisio sumitur penes ista quae exiguntur ad virtutem , scilicet scire, ut prudentia; et velle, ut iustitia; facere, ut fortitudo; et modus faciendi, ut temperantia.

f. Ponitur adhuc quarta divisio secundum Augustinum sic :"Prudentiae est nihil poenitendum appetere ; temperantiae nihil nisi turpia timere, et quidquid agimus ad rationis normam dirigere; fortitudinis est terrenas cupiditates reprimere et penitus eas oblivisci; iustitiae est omnem animi motum ad solum Deum dirigere". Et haec divisio sumitur penes appetitum intra, et opus extra, et ordinem ad finem, et impedimentum ne stet citra finem. Unde prudentiae est regere principium, ut appetitum ; et temperantiae regere medium quod est opus ; et fortitudinis impedimenta removere ; iustitiae ad finem ordinare (= n. 9 II).

a. De ordine cardinalium virtutum, quae prior et quae posterior debet esse, dubium est. - Prudentia est "ordinatrix affectuum et morum doctrix. Tolle hanc, et virtus vitium erit" .

b. Bernardus, Ad Eugenium papam : "Omnium intima vis est, una virtutum medulla, in qua sic uniuntur ut una perinde omnes videantur, praesertim quod non illud communicando participant, sed totum a singulis et integrum possidetur ": modum in omnibus tenere, quod est temperantiae.

c. Super illud: Qui manducaverunt, 15 Matth., 38, Glossa : "Prima est cognitio rerum vitandarum et appetendarum; secunda est refrenatio cupiditatis ab iis quae temporaliter delectanti tertia, firmitas contra molestias saeculi quarta, quae per omnes diffunditur, scilicet dilectio Dei et proximi". Et ita iustitia est idem quod caritas quae per omnia diffunditur; et sic iustitia principalis erit inter omnes.

d. 15 Ioan., 13: Maiorem caritatem nemo habet etc. Hic tanguntur duo, quae ad duas pertinent virtutes: scilicet ad caritatem, ut ponere animam ; et ad fortitudinem, hoc sustinere. Unde Aristoteles : Fortitudo consistit circa difficillimum, quod est mori. Et ita, sicut caritas inter theologicas prius, sic fortitudo inter humanas principalis.

e. Dicendum quod unaquaeque diversis rationibus principalis potest dici, scilicet secundum aliud et aliud. Unde respiciendo finem, principalitas attenditur penes iustitiam; et respiciendo principium, penes prudentiam; respiciendo actum, penes fortitudinem ; respiciendo formam, penes temperantiam. Quod potest sic ostendi: iustitia enim est in Deum et in proximum; prudentia autem est secundum vim rationabilem, quae est prima vis inter motivas; actus autem principalis est velle sustinere mortem, cum sustinentia, quae est fortitudinis; et modum in omnibus tenere est forma, et sic temperantia est principalis (= n. 9 IV).

a. Quare istae quatuor dicuntur cardinales, cum aliae virtutes habeant suos actus proprios, distinctos ab actibus harum, nec actus harum priores sunt actibus aliarum ? - Item, cum superbia sit primum vitium, et humilitas prima virtutum erit.

b. Dicendum sicut dicit Bernardus faciens magnum tractatum de istis Ad Eugenium papam : Ad esse virtutis exiguntur quatuor, scilicet scire, velle et perseverare in difficilibus, cum eo quod est tenere medium inter superfluum et diminutum. Sed 'scire' primo a prudentia, et 'velle' a iustitia, et 'perseverare' a fortitudine, et 'tenere medium inter superfluum et diminutum' a temperantia. Unde, cum in istis tangatur aliqua conditio universalis quae exigitur ad omnem virtutem, et hoc non accidit in aliqua alia virtute, merito istae cardinales dicuntur, id est principales. - Vel dicatur aliter, quod actus harum virtutum sunt principales quoniam sunt virium trium primo motivarum Actus enim rationalis est discernere inter bonum quod ducit ad finem et malum quod abducit a fine; vel inter duo bona, quod illorum magis ducit ad finem ; vel inter duo mala discernendo quod magis abducit a fine. Similiter principalis actus concupiscibilis potentiae respectu eorum quae sunt ad finem, est velle bonum commutabile esse sub summo bono, quod pertinet ad temperantiam. Similiter principalis actus irascibilis potentiae respectu eorum quae sunt ad finem, est aggredi arduum, in quo est terribile ad sustinendum et difficile ad aggrediendum ; et hoc pertinet ad fortitudinem. Sed actus iustitiae est haec omnia ordinare ad finem per proximum, et iste est actus omnium vilium et non unius. Unde ob hoc dicuntur cardinales sive principales, quoniam sunt primi actus virium operantium in iis quae sunt ad finem, scilicet Deum.

c. Ad aliud argumentum dicendum quod superbia uno modo dicitur " amor propriae excellentiae " , et ille amor est in vi irascibili, et sic ei opponitur humilitas. Et isto modo non est initium omnis peccati ;unde nec humilitas principalis virtus erit. Alio autem modo dicitur quod superbia est amor proprii boni, et sic est 'initium omnis peccati'; vel prout dicitur contemptus praecepti, et sic similiter est 'initium omnis peccat' (= n. 9 V).

Quaeratur utrum istae virtutes divinae dici debent vel morales. - Dicendum quod morales dici debent, quoniam istae virtutes habent suos actus transeuntes in iis quae sunt ad finem et non immediate in finem. Sed actus virtutum theologicarum transeunt immediate in finem, Deum; ideo non morales dicuntur. Earum enim actus transeunt in iis quibus fruendum est, et actus quatuor cardinalium transeunt in iis quibus utendum est (= n. 9 VI).

Quaeratur in qua vi sit unaquaeque harum virtutum, utrum scilicet omnes in una vi, an singulae in singulis viribus. - Dicendum sicut dicit Augustinus in Glossa super 2 Gen., 10: "Euphrates interpretatur frugifer, nec contra quos vadit dicitur, quoniam iustitia ad omnes partes animae pertinet, quia ordo et aequitas animae est, qua sibi copulantur prudentia, temperantia, fortitudo. Iustum enim est ut prudens sit anima ad contemplandam veritatem ; temperans, concupiscentiam refrenando; fortis, adversa tolerando " (= n. 9 VII).

Post virtutes theologicas, agit Magister de virtutibus cardinalibus, earum definitiones ponendo . - a. Sed videtur quod non bene definitur aliqua virtutum illarum, quoniam ipsa definita manent in patria, et definitiones hic positae non ; quare non erunt eorum definitiones.

b. De misericordia dubium est utrum sit virtus per se, an reducibilis ad iustitiam vel aliquam aliarum virtutum. Quod autem reducatur ad iustitiam, patet, cum misericordiae sit 'subvenire miseris' . - Sed cum misericordia et veritas, id est iustitia, obviaverunt sibi , videtur quod unum non sit reducibile ad alterum.

c. Diligentia est generalis habitus in omni virtute , et ipsa consistit in 'praecavendis insidiis' ; ergo non recte definitur prudentia per illud generale. - Secundum Tullium patet quod prudentia metitur omnia tempora ; sed praecavere non metitur nisi futura tempora; quare non bene definitur prudentia. Dicit enim Tullius quod prudentia dividitur in memoriam preteritorum, et intelligentiam praesentium, et providentiam futurorum. - Adhuc, dicitur prudentia "bonarum malarumque rerum ad invicem discretio " ; et ita non bene hic definitur.

d. Fortitudo consistit in aggressione provida terribilium et in moderata perpessione eorumdem ; et ita videtur quod definitio hic assignata nulla sit.

e. Adhuc, Aristoteles : "Omnis virtus est circa delectationes et tristitias optimorum operativa "; et ita omnis virtus consistit in 'coercendis delectationibus pravis'. Et ita videtur quod definitio haec non erit ipsius temperantiae.

Utrum temperantia consistit in coercendis pravis delectationibus circa alios sensus sicut circa tactum et gustum.

f. Ad primum dicendum quod virtutes istae definiuntur solum secundum earum esse in via, et non in patria. Unde istae definitiones assignantur secundum operationes earum quibus meremur.

g. Ad aliud dicendum quod misericordia, sicut dicit Io a n n e s Damascenus , est " afflictio de alienis malis" ex qua afflictione sequitur subvenire miseris. Sed dicunt quidam quod subvenire miseris de superfluo est opus iustitiae; unde Gregorius : " Cum quaelibet necessaria indigentibus ministramus, sua illis reddimus, non nostra largimur; unde iustitiae potius debita solvimus quam opera misericordiae impleamus ". Alii dicunt quod, qui subvenit pauperi quia pauperi, opus iustitiae facit ; qui vero ex compassione fraterna, opus misericordiae facit.

h . Ad aliud dicendum quod iustitia, secundum Tullium , dividitur sic secundum opera iustitiae. Unde sic ponit sex partes iustitiae: unum enim opus pertinet ad religionem, alterum ad pietatem, tertium ad observantiam, quartum ad gratiam, quintum ad veritatem, sextum ad vindicationem. Cum ergo pietas, quae est una illarum, sit ipsius misericordiae, videtur quod misericordia reducibilis sit ad iustitiam.

Anselmus, in Monologion : Deus est misericors in poenis, quoniam punit citra condignum ; et misericors in praemiis, quoniam remunerat ultra condignum. Iustus est etiam quoniam facit quod condecet suae bonitati, in praemiis scilicet ; et in poenis iustus est, eo quod reddit delinquenti quod debetur ei.

i. Nota quod hoc nomen 'iustitia' accipitur pluribus modis. Et generalissimus modus est quando dicitur iustitia in iustificato, ut cum de impio fit pius; et sic comprehendit omnes virtutes. Specialius dicitur iustitia cum consistit in dilectione Dei et proximi. Adhuc magis specialiter, prout est una cardinalium virtutum, et sic est "reddere unicuique quod suum est" ; et sic comprehendit fidem, spem et caritatem sub se. Adhuc specialius dicitur, scilicet reddere proximo quod suum est ; et sic comprehendit caritatem sub se penes dilectionem proximi. Sed diligi potest proximus ratione imaginis Dei in ipso, et sic est opus caritatis ; vel ratione communis boni in nobis et in illo, et sic est opus iustitiae. Adhuc coarctatur iustitia prout est in poenis et in praemiis; et sic reddimus unicuique quod ei debetur, ut male merenti poenam, et bene merenti praemium. Adhuc coarctatur iustitia prout est in afflictione poenarum; et sic dicit Bernardus : Omne nomen dictum de Deo, aut est misericordiae, aut iustitiae, fit sic patet qualiter iustitia uno modo disparata est a misericordia, et qualiter alio modo misericordia reducibilis est ad iustitiam: quoniam prout iustitia est una. cardinalium virtutum, sic misericordia reducitur ad iustitiam. Unde sic compassio debetur indigenti.

k. Nota quod definitio iustitiae hic posita distinguit inter actum iustitiae in patria et in via, et inter actum ipsius et actum aliarum virtutum in via. Gregorius, in I libro Moralium : Neque enim unaquaeque vere virtus est, si mixta aliis virtutibus non est. In eodem : Quanto virtus virtuti iungitur, tanto incensum boni operis sincerius exhibetur.

l. Ad illud quod obicitur de prudentia, dicendum: prout prudentia est 'auriga virtutum' , sic eius actus consistit in

'praecavendis insidiis'; et sic est sicut oculus aliarum virtutum, et sic vere ei convenit ut sit 'inspectrix medii' , Et illud est opus diligentiae communiter, licet per appropriationem sit ipsius prudentiae. - Ad aliud dicendum quod, licet prudentia metiatur omnia tempora, tamen secundum illum modum distinguitur a prudentia in via et in patria et ab aliis virtutibus condividentibus exsistentibus in via.

m. Ad illud quod quaeritur de fortitudine, dicendum quod duo sunt actus fortitudinis, et in definitione illius non determinatur nisi unus illorum ; et ille distinguit inter fortitudinem in via et in patria et ab aliis virtutibus in via.

n. Ad aliud quod obicitur de temperantia, dicendum quod temperantia consistit in 'coercendis pravis delectationibus' secundum sensus exteriores, et hoc aeque secundum alios a tactu et gustu. Unde Gregorius : Cum supra modum in melodiis delectamur, sobriam vitam amittimus. Alibi : "Cum blanda vox quaeritur, sobria vita dissentitur ". Augustinus, in libro Confessionum : " Cum cantus magis me delectat quam res quae canitur, graviter me peccasse confiteor"*

(= n. 9 I).

a. Quaeratur utrum istae virtutes remanent in patria vel usus earum solum. Augustinus : Patientia pauperum non peribit in finem, quoniam fructus patientiae permanebit; et ita praemium durabit, ipsa autem virtus non. - In patria nullae erunt tribulationes; quare, cum pati sit actus patientiae et nulla erit ibi virtus otiosa, relinquitur quod ibi non sit patientia, quoniam ibi non est pati.

b. Quaeratur utrum omnes virtutes reductivae ad iustitiam vel ad alias virtutes cardinales, ratione illarum remanent in patria, vel in se ipsis remanebunt in patria. Quod non in se ipsis, videtur, quoniam ibi non possunt habere proprios actus.

c. Dicendum quod virtutes dicuntur remanere in patria ratione actuum qui determinantur in ipsis habitibus in se, et sic unaquaeque virtus remanet in patria. Quaedam autem remanent ratione actuum ipsius patriae et non viae; quaedam autem ratione actuum qui communes sunt ipsius patriae et viae. Secundo modo est unus usus virtutis in via, et alius in patria ; tertio modo est idem usus in via et in patria. Augustinus, VI Musicae : " Contemplatio, sanctificatio, impassibilitas, ordinatio, aut sunt illae quatuor virtutes perfectae atque consummatae, aut, ne de nominibus cum res conveniunt frustra laboremus, pro his virtutibus quibus constituta in laboribus utitur anima, tales quaedam potentiae in aeterna vita sperandae sunt". " Est autem iustitia ordinatio qua nulli servit nisi uni Deo, et nulli coaequari nisi purissimis animis, nulli dominari appetit nisi bestiali naturae aut corporeae". Contemplatio est qua summam veritatem cognoscit et in ea delectatur (= n.9 VIII).