ARTICULUS III.

RESPONDETUR AD OBJECTIONES g i.

Ad argumenta contra primam CONCLUSIONEM I. Ad argumenta Aureoli.

Quantum ad tertium articulum, restat, cum divino adjutorio, praedictis obiectionibus aliqualiter respondere, quia procul dubio fortes sunt. Et in primo loco, ad argumenta Aureoli contra primam conclusionem. Ad primum dicitur quod tempus mensurans motus continuos corporales, non consequitur aeque primo indifferenter quemlibet motum, sed praecise primum motum localem et corporalem primi mobilis.

Et tunc, cum arguens hoc nititur improbare,

dicitur quod responsio ibidem data, sufficiens est, aliquo addito. Hanc enim ponit sanctus Thomas, 1 p., q. 66, art. 4, in solutione tertii, ubi sic dicit, arguendo : cc Tempus est numerus motus firmamenti, quod legitur factum secunda die. Igitur a principio non erat tempus; et sic tempus non est concreatum materiae informi. " Ecce argumentum. Postea respondet : " Dicendum, inquit, quod si motus firmamenti non incepit statim a principio, tunc tempus quod praecessit non erat numerus motus firmamenti, sed cujuscunque primi motus; accidit enim tempori quod sit numerus motus firmamenti, in quantum hic motus est primus motuum. Si autem esset alius motus primus, illius motus esset tempus mensura; quia omnia mensurantur primo sui generis. Oportet autem dicere, statim a principio fuisse aliquem (a) motum, ad minus secundum successionem conceptionum et affectionum in mente angelica. Motum autem non est intelligere sine tempore, cum tempus nihil aliud sit quam numerus prioris et posterioris in motu. "

Haec ille.

Idem, vel consimile, ponit, 2. Sentent., dist. 12, q. 1, art. 5, ad 3"", ubi sic dicit : " Motus coeli incepit secunda die; sed non omnia simul creata sunt. Unde non potest intelligi de tempore, quod est numerus motus primi mobilis; sed oportet quod vel per tempus significetur aevum, ut quidam dicunt, vel tempus large sumatur pro numero cuiuscumque successionis, ut sic tempus primo creatum dicatur quod mensurat ipsam creationem rerum quae post non esse in esse prodierunt. "

Haec ille.

Ex quibus verbis patet primo, quod tempus potest sumi dupliciter, scilicet : proprie et stricte, et isto modo non est nisi unicum tempus, scilicet numerus motus primi mobilis; alio modo improprie et large, et sic numerus cujuslibet successionis potest dici tempus. Secundo, patet quod, licet motus primi mobilis et motus alii locales continui sint ejusdem rationis in genere motus, tamen non sunt ejusdem rationis in hoc quod est esse primum et secundum, notissimum et non notissimum, regularissimum et non regula-rissimum. Et ideo nil mirum si numerus primi motus (6) dicatur tempus primo et proprie et principaliter dictum, non autem numerus aliorum (y) motuum.

Tunc ad improbationem hujus responsionis, cum dicitur quod tempus est passio motus, solum et praecise in quantum habet prius et posterius, etc;

dicitur quod verum est, loquendo de tempore communiter dicto; sed falsum est, loquendo de tempore proprie dicto. Et hanc distinctionem ponit Gregorius de Arimino (dist. 2, q. 1), quam dicit esse Augustini, 12. de Civitate Dei, cap. 15. Ad secundum patet per idem. Dico enim quod, non exsistente motu primi mobilis, qui quidem motus nunc est primus motus, remaneret alius motus, qui diceretur vel esset primus; et numerus illius esset tunc proprie et principaliter tempus, numerus vero aliorum motuum esset tempus secundarium et minus principale. (8) primi motus. - primitus Pr. Ad lertium patet per idem : quia, dum bellum Josue [utebatur, erat aliquis mutus primus inter alios, et aliqui secundarii; et ideo tunc erat tempus, immo tempora. Ad quartum patet per idem. Numerus enim cogitationum anima? potest dici tempus large, non autem proprie, nisi esset numerus primi motus. Ad quintum patet per idem, nisi quod assumit ibi falsum, quod tempus non sit aliud quam successio motus. Hoc enim falsum est; quia successio videtur esse relatio inter prius et posterius, tempus autem est de genere quantitatis, et est formaliter numerus partium motus sibi succedentium.

Ratio autem quam adducit ad hoc probandum, non valet: nam arguit ab uno dissimili ad aliud, scilicet a quantitate continua ad quantitatem discretam. Sed bene conceditur quod , sicut de ratione quantitatis permansiva; est simultas partium, ita de ratione quantitatis successiva? est non simultas partium et successio. Ideoque successio, sive sit relatio, sive negatio, scilicet non simultas, concomitatur tempus, et est de ratione temporis; sed non est ipsum tempus, nec genus temporis, sed quaedam differentia constitutiva ejus.

Item, falsum est quod prima divisio quantitatis sit in permanentem et successivam, sed potius in continuam et discretam. Immo, nusquam ponit primam divisionem, scilicet permanentis et successivas, Philosophus; licet ponat divisionem istam, quod quantitas alia habet positionem in partibus, alia vero non habet. Habere autem positionem , non est idem omnino quod habere permanentiam ; sed includit tria : primum est situs partium, secundum est permanentia unius cum alia, tertium est copulatio unius cum alia. Unde ista divisio est per quaedam accidentalia.

Item, si illa ratio quam facit Aureolus de quantitate permanenti et successiva aliquid valeret, utique concluderet quod, sicut quantitas successiva, secundum eum, non est nisi successio, ita quantitas permanens, non est nisi permanentia; quod est falsum. Ad sextum patet per idem ; solum enim concludit quod in omni motu sit aliquod tempus, improprie et large loquendo; quod conceditur. Sed ibi falsum assumit, scilicet quod tempus non sit aliud quam prius et posterius in motu. Hoc enim falsum est : quia, si prius et post sumantur in concreto, scilicet pro parte priori motus, et pro parte posteriori, illa? partes sub tali ratione non sunt tempus, sed subjectum temporis; si autem sumantur abstractive, pro prioritate et posterioritate, talia sunt relationes et non tempus, nec subjectum temporis. Ex quo patet quod probatio minoris nulla est; nam praesens, praeteritum, et futurum, nec prius et posterius, quocumque modo sumantur, non sunt tempus. Sed verum est quod numerus prioris et posterioris, concretive sumptorum, est tempus. Ad septimum patet per idem. Tamen falsum videtur ibi assumi, scilicet quod successio sit tempus; immo, conformiter ad (a) praedicta, tempus (6) dicitur esse numerus (y) successionis quae est in partibus motus. Tunc, cum arguens quaerit, an in motu sint duae successiones, una quae sit propria motui, alia tempori, etc,

dicitur quod successio videtur esse relatio, sicut prioritas et posterioritas, vel negatio simultatis aut permanentiae; et (8) non videtur esse quantitas; immo, nec videtur esse relatio proprie realis, quia ejus quod est, ad id quod fuit et non est, non est (e) proprie relatio realis, sed rationis. Tales autem duas successiones, quarum una sit inter partes motus, et alia inter partes temporis, non est inconveniens simul ponere : quia respectus multiplicantur, multiplicatis fundamentis et terminis; modo aliae sunt partes motus, et aliae partes temporis; et consequenter, alia est successio harum, et alia illarum. Potest etiam dici, sicut post apparebit, quod duplex est successio : quaedam intrinseca motui aliquo modo, quae consistit in fluxu formae de non (Q esse in esse, vel de potentia in actum; et haec successio non est tempus; alia est successio extrinseca, et adjacens motui per modum mensurae; et haec est de ratione temporis. Sed, quidquid sit de hoc, posito quod esset ibi unica successio, quae formaliter esset tempus, nihil plus arguit contra conclusionem , nisi quod in omni motu continuo est formaliter tempus large vel improprie sumptum. Ad confirmationem ibidem factam, patet per idem. Quia, cum quaeritur, utrum sint duae quantitates successiva?, etc,

dicitur quod, secundum Philosophum , in Praedicamentis, tres sunt species quantitatis non habentis positionem in partibus, scilicet: tempus, numerus, et oratio; quia neutra illarum habet illa tria quae sunt de ratione positionis. Item, dicitur quod oratio et numerus sunt duae species quantitatis, quarum quaelibet est successiva. Sed, ad mentem arguentis eundo, dicitur quod motus et tempus non sunt duae quantitates successivae formaliter, licet sint duo quanta successiva. Sed neutrum illorum proprie dicitur quantum, in quantum est successivum; quia successio potest esse inter non quanta, sicut dictum fuit supra, de cogitationibus angelicis. Sed tam motus quam tempus dicuntur quanta, in quantum sunt continua vel discreta, immo quia liabent utrumque. Unde tantum (^) conceditur quod tempus de per se est quantitas, non autem motus. Cujus causam assignat Dominus Albertus, in commento Praedicamentorum , in tractatu de Quern-

is) ad.

a Pr. litate, cap. 4, ubi sic dicit : " Remanet quaestio, quare motus non ponitur esse in genere quantitatis sicut tempus; praecipue (a) cum multis rationibus probet Aristoteles, 6. Physicorum (t. c. 33 et seq.), motum esse divisibilem in infinitum, et cum expresse dicat motum esse speciem quantitatis, in 5. Primie Philosophiae (t. c. 18). Sed ad hoc, per ante dicta, facilis est responsio. Si enim consideretur id quod dat motui speciem et nomen, et per consequens dat ei genus, eo quod species et genus ad unam pertinent naturam, tunc videbitur causa ejus quod quaeritur. Quale enim dat alterationi nomen et speciem; propter quod dicitur in genere alteratio, [ et in specie calefactio vel albatio. Et sic similiter est in Ubi, quod motui locali dat nomen, et speciem, ei genus. Et similiter in augmento. Et eodem modo (6) facile est videre in omnibus aliis, sicut (y) motus per accidens, qui est in omnibus generibus. Continuitas autem motus, non est a natura illa quae fluit, sed potius est causata a processione illius in quo est motus ut in subjecto. Subjectum autem non est aliquid de essentia illius quod est in ipso. Et ideo motus non habet proprium et sibi determinatum genus. "

Haec ille. Item, in eodem capitulo, ante praedicta verba, sic dicit : " Intelligendum est, inquit, quod, si non esset motus, non esset tempus; et motus extensio est causa extensionis temporis, sicut et motus est causa temporis. Motus autem est in eo quod movetur, sicut in subjecto. Est autem illud quod movetur, idem secundum substantiam in toto motu (2); secundum autem esse ipsius, secundum quod motus est in ipso, protensum et procedens est de ante in spatio in post, sive de anteriori parte spatii in posteriorem, continue, non interrupte. Protensio autem causa est quantitatis : quia protensum est partim hic, et partim ibi, continua et non interrupta protensione ; quod autem sic divisibile est, continuum est. Motus igitur, qui, secundum esse protensum, est in eo quod movetur, est continuus, non ex seipso, sed ex spatio distantiae quae est inter duo extrema. Cum (e) autem sit continuum et quantum aliquo modo, sequitur quod sit ejus aliqua mensura : quia omne quantum habet mensurans proprium, secundum propriam ipsius divisionem ; sicut secundum spatium, continuum ad modum lineae, vel superficiei, vel corporis, habet ulnam, palmum, vel pedem, vel aliquid talium ; propter quod in omnem diametrum certa redditur quantitas illius, nec certificari potest nisi secundum hoc quod dividitur. Oportet igitur quod sit per hunc modum mensurans motum, secundum esse quod habet in eo quod movetur, certa) sicut tempus; praecipue. - praecise Pr. (6) Et eodem modo. - Om. Pr. (f) sicut.

sive sit Pr. (6) motu. - moto Pr. (e) Cum. - Tunc Pr. tificans quantitatem ipsius. In eo autem quod movetur, secundum quod motus est actus ejus, sunt tria, , scilicet : indivisibilis substantia illius quod movetur, quae manet eadem in toto motu; et esse protensum in spatio continuo; et divisio prioris quod accipit in spatio quod derelinquit continue, a posteriori quod jam accipit, se in illud protendendo (a). Si ergo sic debeat mensurari, tria erunt in mensura reddente quantitatem ipsius; quia aliter mensura rei mensuratae, non esset adaequata. Mensurans autem ipsum sic, non potest esse sibi intrinsecum, eo quod intrinsecum est alterius generis; est enim in motu locali intrinsecum motui Ubi fluens, et hoc non est secundum naturam suam in genere quantitatis, sed in genere Ubi. Et ideo motus in Ubi non est in genere quantitatis, sed est in genere Ubi. In alteratione autem est quale fluens, quod per fluxum non amittit propriam generis naturam ; et ideo, sicut quale est in qualitate, sic et motus in qualitate. Similiter motus augmenti, quamvis sit in quantitate, non tamen sic est in quantitate, quod motus faciat ipsum in quantitate esse tanquam in genere; sed potius per hoc est in genere, quia est quantum continuum positionem habens, non autem per hoc quod est in partem fluens, sicut coi piis quod ex fluxu non amittit naturam corporis. Et ideo motus, non per naturam motus, vel per substantiam, est in genere quantitatis; sed per hoc quod est quantum fluens, quod fluxu non amittit naturam fluentis. Similiter est in generatione et corruptione, quae sunt mutationes in subjecto; propter quod dicit Aristoteles (2. Physicorum, t. c. 14), quod id quod est via (G) in naturam, dicitur natura. Cum ergo motus et mutationes non possunt habere mensurans intrinsecum, circa quod sit substantia motus, et circa quod ponat motus continuitatem suam, relinquitur quod habeat mensurans extrinsecus adjacens; et hoc vocatur tempus. Et ideo tempus, in sua substantia et suo esse, diversam habet rationem a linea, superficie, et corpore (7). Quod ergo per intellectum adjacet ei quod fertur et in toto motu est idem secundum substantiam, cum hoc semper objiciatur praesenliae accipientis, ipsum est praesens nunc, quod vocatur instans, quasi non stans; sicut et idem quod movetur, non stat, quamdiu est motus actus ejus. Quod autem adjacet pro-tensioni ejus quod movetur, quod, secundum quod movetur continue, protensum est a retro in ante, illud est et vocatur tempus. Et quod adjacet ei quod est retro in spatio, vocatur in tempore praeteritum, vel in prius. Et quod adjacet ei quod in motu, et spatio accepto in ante, est et vocatur futurum. Et quod adjacet ei quod objicitur praesentiae accipientis in protensione motus et spatii, vocatur praesens tempus. Cum autem ista tria, praesens, praeteritum, et futurum, non sint divisa et separata, nec sint discreta, sed sint simul copulata, copulatorum autem semper sit communis terminus, qui est finis unius et principium alterius, et quod sic est aliquid utriusque, et neutrius per se, illud copulans particulas temporis vocatur indivisibile instans. Quod quidem secundum se est substantia temporis, sicut punctus est substantia lineae, qui fluxu suo est causa quantitatis quae est forma successionis continuae quae ponitur circa substantiam instantis. Sicut autem ulna iterata, est numerus reddens quantitatem continui ; ita instans distinguens prius et posterius in motu, sicut iteratum super partes motus, numerat et certificat quantitatem motus. Et ideo dicit Aristoteles, 4. Physicorum (t. c. 101), quod tempus est numerus motus secundum prius et posterius-. Et ideo non est inconveniens quod tempus sit continuum, et tamen sit numerus; quia est numerus sicut ulna panni, vel alterius mensurati per ulnam. Et cum dicitur quod tempus est continuum, et tempus est numerus, non intelligitur qUod secundum unum et idem sit continuum et sit numerus : secundum enim quod adjacet protensioni ejus quod movetur, est continuum ; secundum autem quoa instante copulante distinguitur id quod est ante ab eo quod est post, et iteratur hoc in toto motu, sic est numerus. Et quando dicitur quod est numerus, non dicitur nec intelligitur quod simpliciter sit numerus, sed numerus motus; nec numerus motus per esse motus, sed per (a) prius et posterius, quod iteratur in motu, sicut illud quod movetur, iteratur in toto spatio motus. Propter quod non sequitur quod tempus sit simpliciter numerus, sicut sequitur quod est simpliciter quantitas continua. Et ideo manifestum est quod non est in duobus generibus primis quantitatis ex aequo (6), scilicet in genere continui, et in genere discreti; sed simpliciter est in genere continui, et secundum aliquid accipit formam discreti. "

Haec ille. Ex quibus habentur quatuor :

Primum est, quod motus non est per se de genere quantitatis. Cujus ratio est : quia motus est de genere sui termini ad quem est; ille autem terminus aliquando est de genere Ubi, aliquando de genere qualitatis, etc.

Secundum est, quod tempus est per se quantitas mensurans protensionem formae fluentis vel motus.

Tertium est, quod tempus principalius est continuum quam discretum. Sed in hoc Albertus discordat a Beato Thoma, qui ponit quod tempus formaliter est numerus successionis, et quod ex se non habet continuitatem, sed a motu.

Quartum est, quod motus habet duplicem successionem et partibilitatem : unam quae competit sibi ratione spatii, vel Ubi, vel formae fluentis, et ista est sibi intrinseca (a); aliam vero successionem habet ratione temporis, et ista est sibi extrinseca, et quasi passio superveniens; et ista secunda, vel numerus hujus successionis, est tempus, et non prima. Et quod ista sit mens sancti Thomae, apparet. Nani ipse, super A. Physicorum (lect. 17), in illo capitulo, Accipiendum autem, sic dicit: " Tempus non est aliud quam numerus motus secundum prius et posterius. Si autem aliquis objiciat contra praedictam diffinitionem, quod prius et posterius tempore determinantur, et sic diffinitio est circularis;

dicendum est quod prius et posterius ponuntur in diffinitione temporis, secundum quod causantur in motu ex magnitudine, et non secundum quod causantur ex tempore. Unde, et supra, Aristoteles dicit quod prius et posterius, prius sunt in magnitudine quam in motu, et in motu quam in tempore, ut haec objectio excludatur. "

Haec ille.

Ubi ponit manifeste duplicem prioritatem et posterioritatem, unam in motu, aliam in tempore, quae sunt diversarum rationum. Et non solum ipse hoc ponit, immo Aristoteles, ibidem, particula 99. Ad octavum dicitur quod utique tempus habet alias partes quam motus, et aliam successionem, ut dictum est; nam, ut dicit Albertus, extensio motus est causa extensionis et protensionis temporis. Et cum dicit quod tempus esset quantitas per accidens,

negatur consequentia; quia tempus est formaliter numerus compositus ex unitatibus sibi succedentibus, numerus autem est formaliter quantitas. Non est autem tempus formaliter successio, si successio sumatur pro negatione simultatis aut permanentia?, vel pro relatione prioris et posterioris ad invicem; quia illa successio nullo inodo est quantitas. Si autem successio dicat protensionem vel extensionem quantitatis, tunc tempus potest dici successio materialiter; licet sit numerus formaliter, hoc est dictu, quod est numerus talis successionis. Concesso autem hoc, non habetur quod tempus sit quantum per accidens; sed est continuum, vel successivum, vel extensum, per accidens; quia, ut dictum est, continuitas motus est a magnitudine, et continuitas temporis a motu. Item, concesso toto argumento, non concluditur quod tempus proprie dictum, sit subjective in quolibet motu. Ad nonum dico quod dictum Augustini non est sic intelligendum, quod tempus formaliter sit distensio successivorum, id est, ipsa partibilitas vel successio partium ipsorum successivorum, utarguens exponit male ; sed (6) distensionem vocat numerum vel multitudinem, et mensuram talium.

Avicenna vero non intendit dicere quod tempus sit formaliter ipsa continuitas motus, quia contradiceret Aristoteli; sed (a) quod tempus est mensura continuitatis motus, et ipsam consequitur. Aristoteles vero expresse, 4. Physicorum, secundum omnes commentatores, vult quod tempus sit numerus prioris et posterioris in motu, et non quod sit successio, vel prioritas et posterioritas, prout talia dicunt relationes aut negationes; licet talia concretive sumpta, sint materialia ipsius temporis, sicut oves et boves sunt materialia denarii. Ad decimum patet per praedicta. Nam falsum est quod motus nullam successionem habeat prius tempore, cum Aristoteles dicat expresse, 4. Physicorum, particula 99, quod prius et posterius, prius sunt in motu, quam in tempore; prius autem et posterius, sine successione intelligi non possunt, maxime prius et posterius quae non simul exsistunt. Cum vero dicit arguens, quod duo motus sunt aequalis successionis, etc.;

dico quod in casu argumenti, scilicet cum duorum mobilium in aequali tempore unum movetur tardius alio, sicut est aequalis successio, ita aequalis partibilitas, ad hunc sensum, quod tot partes habet motus tardus sicut velox, sed non tot tantas. Similiter, licet sit ibi aequalis successio, non tamen aequalium successio; unde, sicut non est ibi aequalium successio, ita nec est aequalium partibilitas. Est ergo utrobique tam partibi litatis quam successionis aequalitas per modum discreti, non autem per modum continui.

Item, aliter potest dici, quod in illo casu est inaequali^ successio motuum intrinseca, quia est inaequalis fluxus formae, secundum quam est motus ipsius Ubi; licet sit aequalis successio extrinseca, scilicet temporis quod est in motu coeli. Et haec solutio est melior; unde videtur pro nunc.

Item, concesso toto processu argumenti, nihil est contra intellectum conclusionis, in solutione primi argumenti expressum, de duplici specie. Sciendum ulterius, quod arguens, in quinto, sexto, septimo, octavo, nono et decimo argumentis, supponit unum falsum, scilicet quod quantitas permanens continua, puta linea, superficies, corporeitas, non sint aliud quam partibilitas rei permanentis continuae habentis partes simultaneas, et quod talis partibilitas in se non habet partes, sed est ratio quod substantia? et qualitates habeant partes; et ex hoc vult deducere quod tempus non sit aliquid habens partes vel successionem, sed est ratio quare aliquid est successivum. Primum autem fundamentum falsum est, et contra philosophiam, quae ponit non solum quantum in concreto, immo quantitatem in abstracto habere partes. Item , est forte contra theologiam, quae ponit in Eucharistia quantitatem separatam, habentem partes alias a partibus qualitatum sensibilium ibidem remanentium. Et de hoc erit specialis conclusio in hoc secundo, dum de inferta) sed. - secundum Pr. minatis (a; dimensionibus, et generaliter de quidditate quantitatis inquiretur. Et materia illa tractabitur in se, et a proposito (dist. 18). Sed, dato quod quantitas permanens continua, esset materialiter(6) partibilitas, et non aliquid habens partes; tamen dicere tempus non habere partes, sicut arguens in suis similitudinibus et proportionalitatibus (y) inter quantitatem permanentem et successivam cogitur dicere, valde inconveniens manifestum est, cum tempus dividatur de per se, in praesens, praeteritum et futurum ; prater (3) alia inconvenientia vix numerabilia (e). Sed praeter hoc, mirabile est de introductione hujus novae et inauditae opinionis, quae ponit duo secundum omnem philosophiam extranea, et sibi invicem incompossibilia, quorum unum est quod tempus est subjective in omni motu, secundum est quod tempus nullo modo plurifieatur, sed est unum numero. Ex hoc enim evidenter sequitur quod idem accidens in numero, est in deversis subjectis. Et multa alia inconvenientia sequuntur ex positione praedicta; praeter hoc quod discordat philosophis, et theologis, et sibi ipsi. II. Ad argumentum Gregorii.

Ad argumentum quod est Gregorii, dicitur quod opinio Gregorii, duo millia annorum sunt quod (?) fuit tanquam stolidissima reprobata, scilicet quod tempus sit sphaera coelestis; ut patet, 4. Physicorum, particula 94, ubi sic ait Philosophus : Quidam dixerunt tempus esse sphaeram totius, et iste sermo est vanus. Alia vero translatio sic habet: Totius autem sphxra visa est quidem dicentibus esse tempus, quia in tempore omnia sunt, et in totius sphaera; est autem stultius quod dicitur, quam etiam quod est de hoc impossibilia considerare. Item, ex hac opinione sequuntur quinque inconvenientia. Primum est, quod quaecumque moventur, quiescunt, vel durant, in aequali tempore moventur, quiescunt, et durant. Secundum est, quod nihil movetur velocius alio. Tertium est, quod annus et dies sunt aequales, immo idem. Quartum est, quod eadem res est tempus et instans. Quintum est, quod Adam et Antichristus sunt in eodem tempore adaequato, immo omnia temporalia. Et inlinita inconvenientia alia sequuntur, quae, licet Gregorius conetur evadere, tamen responsio sua, ut ejus verbis utamur, non est nisi fuga verbalis, et corruptio verborum et mentis Aristotelis et Peripateticorum, quinimmo quasi omnium Theologorum.

Tunc ad argumentum suum, dico quod major est vera, si loquatur de mensura proxima, non autem si de mensura remota; vel si intelligat de mensura per se, non de mensura per accidens. Sed ad hunc sensum minor est falsa. Per nullum enim corpus possumus proxime et per se mensurare quantitatem motuum aut quietum, sed solum mediante motu; nec etiam per motum, nisi praeintellecta et praecognita ejus mensura, quae est tempus; sicut nunquam per baculum mensuraretur quantitas continua? longitudinis panni, nisi baculus esset subjectum quantitatis, et talis quantitatis cujus mensura esset nota. Sunt ergo ibi tria : baculus, quae est substantia; quantitas ejus; et binarius vel trinarius, per quod habet rationem mensura?. Sic in proposito, nullum corpus absolutum a motu, habet rationem mensura?, sive alicujus motus aut quietis, sed ut est subjectum motui mensurato per aliquem numerum. Igitur patet quod nec corpus, nec motus corporis est tempus, sed numerus motus alicujus corporis uniformiter et regulariter moti, cujus uniformitas sit notissima; et hoc, loquendo de tempore proprie et stricte.

Cum autem dicit arguens, quod motus et tempus, si ponantur res distincta? a rebus permanentibus, sunt minus nota quam ipsum mobile, etc;

dicitur quod verum est, quantum ad suum quod quid est, et suam diffinitivam rationem, non autem quantum ad suum quia est. Quia motus est sensibile commune, 2. de Anima; et talis cognitio sufficit; sicut, licet vertatur in (a) dubium apud multos, an quantitas baculi distinguatur a baculo, tamen constat quod illa quantitas est notior in ratione mensura?, quam substantia baculi. Et haec sufficiant pro responsione objectorum contra primam conclusionem. 8 2.

Ad argumenta contra secundam conclusionem I. Ad argumenta Aureoli. - Ad objecta contra secundam conclusionem, nunc restat dicere. Et quidem Ad primum Aureoli, quo nititur probare omnimodam unitatem instantis, et improbare omnimodam pluralitatem instantium in tempore continuo, respondeo , secundum mentem et probationem secunda? conclusionis, quod ista conclusio est de mente Aristotelis. Quod manifeste patet videnti verba ejus, in illo cap. 14, in tractatu de Tempore, ubi est particula 103, secundum Commentatorem, quod incipit: Sicut motus semper est alius , sic et tempus, etc. Unde, 4. Physicorum, particula 103, littera Aristotelis sic habet : Quemadmodum motus est unus post edium, ita et tempus. Tempus vero esse insimul est idem : quoniam (6) instans est idem, cum fuerit, sed esse ejus diversificatur.

Ubi Commentator, eo ni ni. 103, dicit : " Instans quod est agens tempus, est idem in omni motu ; sed esseejusdiversificatur, scilicet per prioritatem etposte-rioritatem. " Item, cornui. 104, sic dicit : " Instans est in aliquo exsistente in dispositionibus diversis; et quod est tale, est unum secundum subjectum, et duo secundum rationem; ergo instans est unum subjecto, et duo ratione. " Item, comni. 105 : c( Punctus invenitur in actu super lineam, et instans invenitur in potentia in motu, cum impossibile sit unum instans demonstrari his. " Item, coram. 106, dicit : (c Instans non potest demonstrari his; quia sequitur translatum, quod semper movetur. Unde necesse est ipsum diversificari, adeo quod instans demonstratum in secundo, sit aliud a demonstrato in primo. " Item , in eodem : " Punctus est causa numeri linea?, quemadmodum instans est causa numeri temporis. Sed punctus, secundum quod est quiescens, est causa numeri linea?, in quantum accipitur ut principium ipsius linea?, et finis secunda?; instans vero, quia impossibile est ipsum quiescere, impossibile est ut sit causa numeri temporis hoc modo, scilicet idem instans demonstratum (a), ita quod sit finis praeteriti, et initium futuri; quoniam, si ita esset, tunc esset possibile idem instans demonstrari Lis. Et ideo necesse est ut instans mensuret tempus, saltem per duo instantia, prius, et posterius; et ambo sunt fines ejusdem temporis, quemadmodum duo puncta sunt fines ejusdem linea?. "

Haec ille.

Ex quibus patet : primo, quod est aliquod instans, quod secundum substantiam manet idem in toto tempore (6), sed est aliud et aliud ratione; secundo, quod in tempore sunt aliqua instantia fluentia terminantia tempus, quorum nullum potest bis demonstrari. Primum non plinplicatur, sed alia plurilicantur.

Tunc ad primum in oppositum, dicitur quod verba Aristotelis nullo modo possunt veritatem habere, nec recte exponi, nisi ponatur multiplex nunc in ipso primo mobili subjective, sicut patuit in probatione conclusionis. Illud enim nunc quod manet idem in toto tempore, non potest esse illud nunc quod continuat partes temporis, et quod mensurat numerata esse; sicut non habet esse idem punctus qui continuat partes lineae, habens certam positionem, et punctus qui suo fluxu causat lineam, et assistit cuilibet parti linea? successive. Unde argumentum magis est ad oppositum quam ad propositum. Ad secundum dicitur quod nunc quod mensurat primum mobile secundum ejus esse substantiale uniforme, non est subjective in primo mobili, sed in primo aeviterno. Nunc vero quod mensurat ejus esse accidentale, prout scilicet est unum sub forma secundum quam est motus, utputa sub forma Ubi contigi demonstratum.

demonstrari Pr. (6) tempore. - motu Pr. nue fluente, est nunc quod manet idem in toto tempore, et est subjective in primo mobili. Et istud nec est tempus, nec pars, nec terminus temporis; sed suo fluxu intelligibili causat tempus. Ad tertium dicitur quod illud idem nunc quod manet idem secundum substantiam in toto motu et toto tempore, variatur secundum esse, sicut variatur subjectum ad variationem sui accidentis absoluti vel respectivi. Nunc autem mensurans esse substantiale primi mobilis, non variatur per motum vel tempus. Ad quartum dicitur quod, sicut extra animam non est aliquod mutatum esse manens idem in toto motu, sic nec extra animam est aliquod nunc manens idem in toto tempore, quod ita se babeat ad tempus, sicut mutatum esse ad motum, puta per modum termini et continuati. Tamen, sicut mobile causans motum, quod non est aliquid motus, manet idem in toto motu; ita nunc causans tempus, et nihil exsistens de essentia temporis, manet idem in toto tempore. Sicut enim aliud est ipsum mobile, aliud motus, aliud ipsum mutatum esse; sic alia est unitas mobilis, alia unitas mutati esse, aliud numerus motus. Prima unitas, est nunc manens idem secundum substantiam ; secunda unitas, est nunc intrinsecum tempori; numerus vero motus, est tempus. Nec dico quod numerus qui est tempus, componatur ex unitatibus quae sunt ipsa nunc, sed ex unitatibus partium motus; quia unitas mutati esse, indivisibilis est, alia vero non, id est, non est unitas rei indivisibilis, sed rei divisibilis. Ad quintum dicitur quod nulla contradictio est ubi arguens putat. Nam nunc manens idem secundum substantiam, non est idipsum quod prius et posterius, qualitercumque capiantur; sed assistit priori et posteriori parti (a) motus et temporis, et assistit priori et posteriori mutato esse motus, et (6) priori et posteriori nunc continuantibus tempus; scilicet habet aliam et aliam habitudinem ad illa , et isti diversi respectus sunt diversa esse ipsius nunc. Ad sextum dicitur quod non est inconveniens plura mutata esse, immo nec totum unum motum, aut totum tempus a principio mundi usque ad (ineni, coexsistere uni et eidem nunc stanti; sicut patet de nunc aeternitatis, et de nunc aevi, et de nunc temporis discreti mensurantis cognitiones angelorum. Secus esset, si talia essent simul in eodem nunc fluenti, quod non potest bis accipi. Ad septimum dicitur quod, si illud nunc quod est idem secundum substantiam in toto tempore, esset intrinsecum ipsi tanquam terminus, consequentia ibidem facta, esset bona. Sed modo non valet : quia non ponimus hoc, immo dicimus quod illud nunc est subjective in mobili solum, et non in - QU.-ESTIO II. I TU aliquo mutato esse; sed, sicut tempus est subjective in motu primi mobilis, ita instantia sibi intrinseca, sunt subjective in mutatis esse, vel momentis dicti motus. Ad octavum patet per idem. Conceditur enim quod, sicut se habet nunc fluens et (a) raptim transiens secundum esse et substantiam, ad tempus cui est intrinsecum, ila mutatum esse ad motum. Secus est de nunc extrinseco tempori, quod non fluit secundum substantiam, licet fluat secundum diversum esse. Ad nonum dicitur quod nec punctus fluxu reali causat lineam, nec nunc fluxu reali causat tempus; sed talis fluxus est intelligibilis vel imaginativus. Realiter autem mobile causat motum et tempus in genere causa? materialis, movens autem in genere causa? efficientis. Conceditur tamen quod mobile non causaret tempus, nisi sibi inesset aliquod nunc stans secundum substantiam. Est ergo nunc, quo causatur tempus, non id quod causat. Ad decimum dicitur quod de ratione nunc et instantis fluentis secundum substantiam, est quod raptim transeat, et non possit bis sumi vel demonstrari. Secus est de nunc stante secundum substantiam, quod sic se habet ad tempus, sicut palus lixus in flumine : palus enim stat, et aqua fluens continue fluit circa ipsum ; palus est unus, aqua continue est alia et alia. Ad undecimum dicitur sicut ad sextum, quod scilicet non est inconveniens, unum nunc secundum substantiam stans, coexsistere toti tempori, sicut palus fixus coexsistit toti decursui fluminis. II. Ad argumenta Scoti.

Ad primum Scoti, dicitur quod illud nunc quod ponimus manere idem secundum substantiam, et coexsistere toti tempori (6), non est substantia primi mobilis, licet aegidius et Gregorius hoc ponant. Nec est mera (f) negatio, sicut ponit Durandus. Sed est unitas de genere quantitatis; unitas, inquam, mobilis, non secundum substantiam immediate et pure, sed unitas ejus sub forma secundum quam est motus, puta sub Ubi fluente.

Et cum quaerit arguens de isto nunc indivisibili, an sit terminus continui, vel pars discreti;

dicitur quod divisio insufficiens est. Non enim oportet omnem unitatem esse actu parlem alicujus discreti; sicut patet, si in loto universo non esset nisi una faba continua; ejus enim unitas esset indivisibile de genere quantitatis, et tamen non esset terminus continui, nec pars discreti in actu, sed solum in potentia. Sic, in proposito, dico de nunc quod manet idem secundum substantiam. Potest tamen dici quod illud nunc est pai-s alicujus discreti. scilicet illius numeri quo numerantur omnia mobilia. Cuilibet enim mobili correspondet propria unitas, et ex illis unitatibus constituitur aliquis numerus. Et sic patet quod non oportet ponere tempus commune, quod est subiective in motu primi mobilis, esse discretum, nullo modo continuum : quia illud nunc dn quo loquimur non est pars temporis, nec terminus; sed tempus continuatur per instantia sibi intrinseca, quae quidem sunt quoddam esse nunc manentis secundum substantiam, sicut mutata esse sunt quaedam esse vel dispositiones mobilis. Et cum arguitur contra hoc,

dicitur ad primum quod illa diversa esse, quae ponimus diversa instantia, accidunt ipsi nunc de quo loquimur, non quod proprie sint subiective in ipso, sed quia habet diversas habitudines successive ad illa; quia successive coexsistit illis. Nec per hoc tollitur quin sit indivisibile, quia punctus habet multas habitudines.

Ad secundum dicitur quod illa diversa nunc sunt de genere quantitatis. Et conceditur quod illa sufficiunt ad terminandum et continuandum tempus intrinsece. Nec aliud nunc superfluit; quia non ponitur ad terminandum vel continuandum perse et immediate, sed ad hoc ut sit numerus vel unitas mobilis, prout est sub forma motus.

Ad lertium dicitnr quod nunc de quo loquimur, variatur secundum esse, in quintum diversis instantibus coexsistit. Illa autem variatio non est proprie motus, sed successio diversarum habitudinum rationis nunc stantis ad fluentia instantia. Et sic non oportet quaerere mensuram illius mutationis aliam ab instantibus fluentibus, vel ab ipso tempore. Ad secundum principale (licitur quod, proprie loquendo, illud nunc est in primo mobili, sicut dictum est de tempore. Large vero et improprie sumendo tempus et nunc, possunt esse in aliis motibus et aliis mobilibus praeter primum. III. Ad argumenta Gregorii. - Ad argumenta Gregorii contra eamdem secundam conclusionem, nunc dicendum est. Et Ad primum quidem, dicitur quod nunc, vel instans indivisibile non durans, est subjective in motu primi mobilis immediate; licet mediate sit subjective in primo mobili. Et cum arguit quod nullo modo sit in mobili, quia, si sic, igitur mobile mutatur ab ipso, etc;

dicitur quod, sicut, secundum Aristolelem , 5. Physicorum (t. c. 10), nihil movetur ad motum, quia ad motum non est motus, nec ad generationem aut corruptionem, actionem aut passionem, nisi valde per accidens; sic nec ad tempus nec ad instans est motus vel mutatio de per se, sed solum de per accidens, quia talis motus est in omni genere praedicamenti. - Et cum quaeritur : aut mobile mutatur ali illo divisibiliter, aut indivisibiliter, etc; - dico quod indivisibiliter, et quod simul mutatur ab eo et mutatum est ab eo. Nec valet ratio in oppositum : quia (a) dicitur quod mobile prius mutatur ad ipsum quam mutetur ab eo, non quod duo nunc sint immediata, in quorum uno incipiat, et in alio desinat, sed sic, quia, cum illud raptim transeat et indivisibiliter duret, dum ipsum est, subjectum ejus mutatur et mutatum est ad ipsum, non in alia mensura adaequata, sed in seipso, quia ipsum est mensura; post illud autem nunc, sequitur tempus immediate; et in illo tempore toto subjectum illius instantis mutatur, et simul mutatum est ab ipso, sic quod in nulla parte illius temporis est nec in aliquo instanti ejus, sed ante quodlibet instans et ante quamlibet partem illius temporis fuit; et hoc est indivisibiliter desinere esse, scilicet in aliquo instanti esse, et per nullum instans aut tempus sequens post illud esse.

Item, potest dici quod subjectum instantis simul mutatur ad ipsum et mutatur ab eo, et quod illud instans simul incipit et desinit. Nec tamen sequitur quod simul sit et non sit : quia in illo instanti ipsum dicitur incipere per positionem de prasenti et remotionem de praeterito, quia scilicet verum est dicere quod hoc (6) nunc est et non prius fuit; in eodem autem instanti desinit per positionem de prasenti et remotionem de praeterito, quia scilicet verum est dicere quod hoc (y) nunc est et non prius fuit; in eodem autem instanti desinit per positionem de praesenti et negationem de futuro, quia scilicet nunc est et nunquam post erit. Et si dicitur quod inconveniens est idem simul incipere et desinere, vel quod aliquid habeat ultimum instans sui esse,

dico quod hoc verum est de rebus aptis natis divisibiliter durare; sed hoc non est inconveniens, immo necessarium, de rebus quibus naturaliter stare repugnat; et hujusmodi sunt instantia, quae ideo dicuntur instantia, quia non stant. Sicut enim repugnat angelo habere extensionem corpoream , sic talibus repugnat habere extensionem morae vel durationis.

Si dicatur quod, si instans corrumpatur in tempore sequenti, ipsum ergo corrumpitur divisibiliter,

negatur consequentia : quia non sic corrumpitur in tempore, quod pars instantis corrumpatur in parte temporis, et totum in toto tempore tali; sed quia ante illud tempus erat, et nihil ipsius est in tali tempore (o), nec in aliqua ejus parte, nec in aliquo instanti ejus intrinseco. Patet ergo quomodo potest utraque pars sustineri, scilicet quod instans desinat esse dum est, et quod desinit esse in tempore sequenti, etiam indivisibiliter. Et sic non sequitui quod duret per tempus, nec quod simul sit et non sit. Cum etiam vult probare quod illud instans non (a) quia.

quod Pr. sit subjectivo in aliquo accidente ipsius mobilis,

ratio non valet. Dicitur enim (a) quod est subiective in moto, vel potius in mutato esse, sicut in subjecto primo.

Et cum probatur quod instans non sit subjective in aliquo accidente indivisibili, etc;

dicitur, sicut alias dictum est de puncto. Sicut enim punctus nullum subjectum primum et adaequatum habet, nec linea, nec superficies, sed solum corpus, quod est trina dimensio, sed talia indivisibilia permanentia habent subjectum divisibile, illud idem quod trina dimensio vel corpus, quod quidem subjectum primo correspondet corpori, secundario superficiei, tertio lineae, et quarto ipsi puncto; sic consimiliter dico de ipso mutato esse indivisibili motus. Illi enim non correspondet pro subjecto primo et adaequato aliqua pars mobilis indivisibilis simpliciter, quia nullam talem habet; sed idem proprium mobile, quod est subjectum primarium motus, est subjectum secundarium ipsius mutati esse. Nec valet consequentia : subjectum mutati esse, vel instantis, aut puncti, est divisibile; igitur mutatum esse, vel instans, aut punctus, sunt indivisibilia. Non oportet enim accidens condividi subjecto suo, nisi subjectum sit ei adaequatum, et sit primum et per se subjectum; nihil autem tale est in proposito. Ad secundum patet responsio per praedicta, scilicet quomodo sit idem nunc in toto tempore, et quomodo non. Ad confirmationem, dicitur quod Philosophus rationem illam non solvit, non quia non posset, sed quia indigna erat solutione tam praeclari philosophi, et quia ejus solutio patere poterat de facili. Tum quia nullum accidens, nec aliqua forma non subsistens, fit, aut generatur, aut corrumpitur de per se. Tum quia, licet aliquod accidens possit esse terminus generationis aut motus de per se, non tamen quodlibet accidens, sed solum de genere qualitatis, quantitatis, et ubi, et substantiae; nec etiam quaelibet qualitas, nec quaelibet quantitas potest esse terminus motus de per se, ut probatur, 5. (t. c. 10), et 7. Physicorum (t. c. 15). Tum etiam, quia, dato quod nunc indivisibile generetur aut corrumpatur, incipiat et desinat esse per se vel per accidens, illa ratio non concludit. Dicitur enim quod instans non corrumpitur in seipso, id est, duii) est, nec in alio instanti; sed desinit esse in tempore sequenti; ita quod sua desiiiitio non mensuratur adaequate aliquo instanti, nec aliquo tempore, nec ulla mensura adaequata. Nec mirum : quia talia non sunt proprie entia, sed entium ; nec per se generantur aut corrumpuntur, sed omnino per accidens et per aliud, scilicet ad corruptionem aut desinitionem alicujus alterius; sicut desinit instans desinente tempore, tempus vero desinente motu, et motus desinit esse adveniente complemento formae fluentis; ita quod talia non incipiunt nec desinunt per se, sed per accidens et per aliud, nec directe, sed consecutive. Potest etiam dici quod desinit in eodem instanti quo incipit, aliter et aliter, scilicet in seipso. Ad lertium quo nititur annihilare indivisibilia in motu, quae dicuntur mutata esse, dicitur quod tale mutatum esse non est in mobili nisi per instans. Et cum dicit quod impossibile est aliquam rem non durare nisi per instans, et quod haec est mens Philosophi et sui Commentatoris;

dico quod loquuntur de rebus quibus proprie et per se convenit esse, et fieri, vel generari, aut esse per se terminum motus; non autem de rebus quibus nihil praedictorum convenit nisi per accidens, vel ex consequenti; cujusmodi sunt talia indivisibilia, et respectus rationis, et negationes, et multa talia. Et ad rationem Commentatoris, dicitur quod non est ad propositum : quia, ut patet per verba ibidem allegata, loquitur de exsistentibus actu perfecto et quieto; modo talia mutata esse non sunt actu illo inodo, sed potentia in ipso motu. Item, loquitur de per se genitis. Cum autem arguens dicit quod ex hoc primo probant Philosophus et Commentator quod impossibile est duos motus contrarios succedere sibi invicem sine quiete media;

dicitur quod non est simile; quia permotus contrarios acquiruntur formae contrariae, tanquam per se termini illorum quibus formaliter repugnat tantum durare per unicum instans; unde tota repugnantia illius immediatae sequelae est non ratione entkim successivorum, sed ratione rerum permanentium. Et cum arguens dicit quod ratio aeque probat de utrisque,

negetur : quia, ut saepe dictum est, nulla res successiva, vel motus, aut actio, aut passio, est per se terminus productionis, generationis, aut corruptionis, sed solum de per accidens, et ex consequenti; nec fiunt, proprie loquendo, ut quid, sed ut quo.

Ad quartum dicendum est sicut de punctis respectu linearum; quia mutatum esse, intrinsecum est motui, non ut ejus pars integralis, sed ut pars formalis, modo alias exposito.

Et consimiliter, ad rationem quam facit in oppositum, dicitur quod nulla pars motus est, quae non includat mutatum esse; sicut quaelibet pare lineae includit punctum. Nec tamen sequitur quod motus praecise constet ex mutatis, sicut nec sequitur quod linea praecise constet ex punctis; sicut non sequitur : nulla pars integralis hominis est, quae non includat animam, igitur praecise constat ex anima. Et cum dicit arguens : Si motus includit aliquam entitatem, qua; non sit mutatum, nec integratur ex mutatis esse, tunc illa entitas non includit aliquod mutatum esse;

dicitur quod est fallacia consequentis, arguendo a propositione habente plures causas veritatis ad unam illarum. Quod patet. Quia includere mutatum esse, contingit dupliciter : primo modo, sicut totum includit partem; secundo modo, sicut continuum suum contimiativum intrinsecum, vel sicut terminatum suum terminum. Cum igitur arguitur sic : Quaelibet linea includit punctum, igitur quaelibet linea componitur ex punctis sicut ex partibus,

est fallacia consequentis. Similiter econtra, ex opposito consequentis, sic arguendo : Aliqua linea vel entitas lineae non est punctum nec composita (a) ex punctis, igitur illa entitas nullum includit punctum. Arguitur enim, in prima consequentia, ab affirmatione superioris ad affirmationem inferioris; in secunda vero, arguitur a negatione inferioris ad negationem superioris. Quia includere punctum communius est quam con-stitui ex punctis; ideo arguere ab includere ad constitui est fallacia consequentis. Et similiter, arguere negative a constitui ad includere; quia, sicut includere est communius quam constitui, per oppositum non constitui communius est quam non includere. Sic ergo patet quod primum membrum dictae divisionis trimembris, quod solum concedimus, male impugnatur. Unde omnia ista argumenta soluta sunt in simili, in proecedenti quaestione. Et quod ista responsio sit secundum mentem Philosophi et Commentatoris, patet. Quia Commentator, i. Physicorum, in conini. 106, in fine, dicit sic : " Punctus et instans sunt indivisibilia, et non sunt partes eorum in quibus sunt. "Item, coram. 107: " Omne tempus est divisibile, et instans est indivisibile. " Item, ibidem, dicit quod " instans non est pars temporis, sed est ejus terminus ". Et plura similia dicit in multis locis illius tractatus. g 3. - Ad argumenta contra tertiam CONCLUSIONEM I

I. Ad argumenta Scoti. - Ad argumenta contra tertiam conclusionem primo loco facta, nunc restat dicere, Et primo, Ad primum, quod est Scoti, dicitur quod consequens illatum non est multum inconveniens, scilicet quod quilibet angelus habeat suum tempus discretum, et non sit unum primum et principale tempus discretum, mensurans omnes cogitationes aut affectiones angelicas. Cujus ratio est: quia tempus habet rationem mensurae; mensura autem debet esse notior mensurato; cum igitur cogitationes unius angeli, aut operationes immanentes, non sint naturaliter notae, nisi Deo et subjecto proprio, non apparel quomodo per numerum cogitationum, aut operationum immanentium unius angeli, possunt mensurari cogitationes alterius. Ideo dico quod nihil eorum quae infert arguens, est inconveniens, immo verum. Quod etiam patet : quia possibile fuit Deum angelos creasse ante omne tempus continuum exsistens in motu primi mobilis, et ante omnem creaturam corporalem motam aut quietam; et tamen constat quod (a) composita. - opposita IV. posset esse numerus successionis actuum immanentium in angelis. Item, possibile fuit Deum creasse infimum angelum, qui nunc est, ante omnem motum et quietem corporalem, non creando aliquam aliam creaturam angelicam , aut corporalem, aut spiritualem. Et constat quod, illa sola creatura exsistente, posset esse successio in actibus et operibus ejus imma-nentibus; et per consequens, esset tempus, quod non esset numerus motus alicujus corporis localiter moli, nec numerus actuum immanentium alicujus superioris angeli, vel substantiae separate. Consimiliter, dico quod non est inconveniens, in eodem angelo esse simul plura talia tempora discreta, plus quam esse in eodem diversas multitudines, vel diversos numeros diversarum rerum sibi succedentium. Ad secundum dicitur quod nihil valet ad propositum penitus : quia non ponimus quod tempus discretum, mensurans operationes immanentes angelorum, sit quantitas, nec pertinens (a) ad genus quantitatis; sed est numerus transcendens, compositus ex unitatibus convertibilibus cum ente, ut patet in probatione conclusionis. Ideo arguens in hoc non intelligit beatum Thomam. Ad tertium dicitur quod ista opinio (6) non dicit aliquid ad fugiendum, cum hanc positionem teneant illustres Doctores, puta sancius Thomas, Henricus, Godofridus, Durandus, aegidius, et multi alii, immo Augustinus. Et cum dicit arguens, quod, dato quod intellectiones angelicae mensurentur tempore nostro, vel instantibus ejus, non ideo sequitur tempus nostrum esse discretum, etc.;

dicitur primo, quod non solum propter hoc ponitur tempus angelicum aliud a tempore nostro, sed ideo quia mensurata sunt penitus diversa, et improportionabilia, et independentia, scilicet motus primi mobilis, et operationes immanentes angelicae. Secundo, dicitur quod non est verum, immo penitus falsum, quod arguens assumit, scilicet quod intellectus humanus habeat aliquam intellectionem, quae solum et praecise duret per instans fluens et raptim transiens. Tertio, dicitur quod aliud falsum assumit, scilicet quod intellectus humanus, vel angelicus, possit habere aliquam intellectionem, quae nullam mensuram habeat temporalem vel instantaneam sibi primo adaequatam : quia, si illa intellectio producitur simul, tota mensurabitur instanti; si autem successive, mensurabatur tempore, vel aliquo numero successionis; et ideo, cum angelus possit habere, immo habeat semper vel frequenter, duas intellectiones indivisibiles immediate sibi succedentes, quae non possunt mensurari duobus instantibus nostri temporis sibi immediate succedentibus, nec instanti et tempore sibi succedentibus immediate, oportet recurrere ad aliam mensuram. Item : Constat quod, non exsistente tempore continuo, nec ejus nunc, adhuc cogitationes angelicae haberent aliquam mensuram sibi adaequatam : non tempus continuum; igitur discretum. Et hoc apparet manifeste : quia, cessante motu primi mobilis, et tempore nunc currenti, post judicium erit tempus mensurans cogitationes substantiarum separatarum, quod non potest poni esse continuum; oportet igitur quod sit discretum. Ad quartum dicitur quod non est simile de intellectionibus angelicis et de intellectionibus intellectus conjuncti, sicut manifeste patet in probatione primae conclusionis : quia intellectiones nostrae, pro statu viae, de per accidens sunt subjectae motui continuo, scilicet coeli, quia dependent a phantasione, quae sequitur tempus continuum ; unde, sicut illuminatio aeris a sole mensuratur instanti, quia est terminus motus localis extrinsecus, non intrinsecus, sic intellectiones noslrae, quia sunt termini extrinseci phan-tasionum, dependent quodammodo a motu et tempore primi mobilis, et mensurantur tali mensura exteriori. Item, dico quod non est inconveniens ponere tempus discretum mensurans de proximo intellectiones animae conjunctae. Quod patet : quia, destructo vel cessante motu cedi, adhuc, saltem per Dei potentiam, posset habere successivas operationes, et, stante illo tempore, adhuc de praesenti est numerus illius successionis, qui potest dici tempus, large sumendo. De intellectionibus autem animae separatae, non est dubium; quia illae discreto tempore mensurantur.

Quod autem dicit arguens, de discursu intellectus nostri,

dicitur quod non habemus opus fugere ad illud latibulum; quare de improbatione illius alienae responsionis non curamus. Ad quintum, negetur minor. Necesse enim est ponere tempus discretum, ad mensurandum operationes immanentes angelo; quia non possunt adaequate mensurari tempore continuo, nec instantibus ejus, cum operationes ilice totaliter sint extra genus quantitatis, tam per se quam per accidens, tam directe quam consecutive.

Nec valet quod narrat arguens. Nam angelus potest habere duas operationes immanentes, immediate sibi succedentes, quarum quaelibet est indivisibilis (a), et tota simul, et instan-tanee producta; si autem mensurarentur tempore communi, vel ejus instantibus, secunda illarum non posset habere mensuram adaequatam, sicut habuit prima.

Quod autem addit arguens, de transitu exteriori, nihil est ad propositum; quia bene conceditur quod divisibile potest immediate sequi indivisibile in tempore continuo, non autem unum indivisibile aliud indivisibile.

Item, quod dicit, quod angelus participat Ubi corporale, et sic potest participare Quando corporale,

penitus falsum est, tam antecedens, quam consequens, ut patuit in praecedenti quaestione. Rursus, cogitatio a; indivisibilis.

indivisibilitatis Pr. angelica non potest proprie mensurari tempore communi ; quia illa cogitatio non habet in se prius et posterius, sicut tempus commune. Nec similiter potest mensurari instanti (a) temporis communis; quia illud raptim transit, non autem cogitatio angeli; oportet ergo sibi dare aliam mensuram propriam. II. Ad argumenta Aureoli.

Ad argumentum Aureoli, dicitur quod, licet tempus continuum possit mensurare interrupta, quorum quodlibet est continuum , sicut sunt duo motus locales, vel saltem primum est indivisibile, et secundum estcontinuum, vel econtra, primum est divisibile, et secundum indivisibile, sicut cum mutatio indivisibilis sequitur motum, vel praecedit; tamen quando unum indivisibile sequitur aliud indivisibile immediate, et utrumque illorum habet mensuram adaequatam, impossibile est talia tempore continuo vel ejus instantibus mensurari. Sic autem est in operationibus angelicis immanentibus. Et ideo argumentum nihil est ad propositum. Secundo loco, respondendum est ad argumenta secundo loco facta contra conclusionem, quae sunt Aureoli. Ubi promittendum est quod duo tempora continua simul esse, potest intelligi dupliciter. Primo, quod quodlibet illorum ex aequo sit tempus, et ex aequo habeat rationem mensurae, ut puta : quia unum illorum est aeque notum sicut aliud, vel fundatur in motu aeque uniformi, et aeque regulari, et aeque veloci, vel minimo; et quia neuter motus dependet ab alio. Et sic esse plura tempora continua, non est verum, nec naturaliter possibile; quia in omni genere oportet esse aliquid primum mensurans alia. Secundo modo, potest intelligi quod sint duo tempora continua, sed quod unum sit tempus simpliciter et proprie, habens scilicet omnia quae sunt de ratione mensurae, aliud vero sit tempus secundum quid, participans aliquid de ratione temporis et mensurae, non tamen habens perfectam rationem temporis aut mensurae, quia scilicet non est primum, aut simplicissimum, nec notissimum, uniformissi-mum, minimum, potens omnia sui generis mensu rare. Et sic nihil prohibet esse duo tempora continua simul. Tunc Ad primum argumentum Aureoli, dicitur quod eo modo quo dictum est duo tempora continua posse simul esse, ita possibile est duo nunc simul esse.

Et cum dicit arguens, quod si sunt diversa nunc, tunc aliud nunc erit in domo, et aliud extra, etc.;

dicitur, sicut ibidem in argumento dicebatur, quod, licet possint esse plura nunc secundum quid, tamen unicum est nunc simpliciter et propriedictum, et illud nunc est nunc temporis, quod subjective est in primo mobili. Et si velis vocare illud nunc commune, conceditur. Et ad illam longam improbationem quam facit arguens, dicitur quod, sicut conceditur quod Rex Franciae et Rex Tartarorum sunt in alio (a) et alio loco proprio, licet sint in eodem loco communi, quod est coelum vel aer; sic, in proposito, dicitur quod non est impossibile aliqua esse in alio et alio nunc proprio, licet sint in eodem nunc communiter. Et hoc maxime apparet. Nam, cum dicimus : Quando est Deus, coelum est, et aliquod indivisibile mutatum esse motus coeli est, constat (6) quod hic importantur tria nunc : nam mutatum esse est in nunc temporis, sicut in proprio nunc et propria mensura; caelum autem, vel angelus, est in nunc aevi, sicut in proprio nunc, et non in nunc temporis, quia nunc temporis non est propria mensura aeviternorum; Deus autem est in nunc aeternitatis, sicut in proprio nunc. Ecce tria nunc simul; tamen (y) nunc aeternitatis est mensura communis, coassistens nunc aevi et nunc temporis per indeficientiam. De hoc sanctus Thomas, 1. Sentent., dist. 19, q. 2, art. 2, ad l" : " Non est, inquit, idem nunc aeternitatis, temporis, et aevi. Et quando dicitur, Quando est motus, est angelus et Deus, triplex potest significari nunc : vel nunc aeternitatis, vel nunc aevi, vel nunc temporis. Si significetur nunc temporis, nunc mobile dicitur esse in illo, sicut in propria mensura ; angelus autem et Deus, non secundum mensurationis rationem, sed magis secundum quamdam concomitantiam, prout aeternitas et aevum sunt simul cum tempore, nec sibi deficiunt. Si autem significetur nunc aeternitatis, tunc Deus dicitur esse in illo, sicut in mensura propria adaequata; angelus autem et mobile, sicut in mensura excedenti. Si autem significetur nunc aevi, respondet angelo sicut mensura adaequata, et Deo secundum concomitantiam, et mobili sicut mensura excedens. "

Haec ille.

Ita in proposito, possibile est aliqua mobilia habere sua particularia tempora, vel sua nunc, quae tamen omnia eidem nunc temporis proprie dicti coassistunt. Et ideo, cum arguens sic arguit : In eodem nunc coeli quo ego loquor, Rex Tartarorum sedet, igitur non sunt duo sed unicum,

peccat per fallaciam aequivocationis. Cum autem ulterius dicit quod, si essent plures cceli, vel mundi, etc;

dico quod, in illo casu, esset verum dicere quod, quando iste mundus est, alius mundus est, et quod sunt in eodem nunc communi, quod scilicet est nunc aternitatis, vel nunc aevi; non autem essent in eodem nunc temporis proprio, sed diversis, nisi primum mobile unius illorum mundorum haberet motum simpliciorem, et uniformiorem, et notiorem quam primum mobile alterius; tunc enim motus utriusque mundi posset eodem communi tempore mensurari. Ad dicta Commentatoris, patet responsio ex praedictis; quia (a) loquitur de tempore proprie sumpto, quod habet simpliciter rationem mensurae. Ad secundum patet per idem. Conceditur enim minor, loquendo de priori et posteriori temporis simpliciter. Negatur autem, si intelligat de priori et posteriori temporis secundum quid. Nec valet ratio qua probatur minor sic generaliter intellecta; sed magis est ad oppositum quam ad propositum. Unde arguitur sic : Sic se habent prius et posterius in quantitate vel mensura successiva, sicut se habent hic vel ibi in quantitate et mensura permanente, qui est locus. Sed nunquam per naturam duo corpora locata habent idem hic vel ibi, quia nunquam duo corpora sunt simul in eodem loco proprio; nec habent idem ubi, nec eumdem situm, sed quodlibet habet suum ubi proprium. Igitur nunquam duo motus habent idem prius et posterius proprium, sed solum commune.

Quod si dicat arguens, quod loquitur in illo casu ubi duo corpora sunt simul in eodem loco successive,

hoc nihil valet : quia, sive duo corpora sint in eodem loco successive per naturam, sive simul per Dei potentiam, nunquam tamen habent idem libi secundum numerum ; quia ubi est accidens, quod per nullam polentiam potest esse in diversis subjectis; ad minus, hoc non potest esse naturaliter. Ad confirmationem, dicitur sicut ad praecedens, quod scilicet non multiplicantur prius et posterius temporis simpliciter; sed prius et posterius temporis secundum quid (6) possunt multiplicari; non autem, ut dicit arguens, per esse hic et esse ibi, sed per diversitatem suorum subjectorum, qui sunt diversi motus, aut diversae partes ejusdem continui motus; sicut alia accidentia, ad plurificationem suorum subjectorum purificantur. Ad tertium similiter dicitur quod solum concludit quod diversi motus sunt simul, et quod sunt in eodem priori et posteriori temporis simpliciter. Si autem intendat sic arguere : Aliqua prius et posterius sunt eadem in omnibus motibus, et sunt mensura communis omnibus motibus; igitur quaecumque prius et posterius succedentia, sunt eadem in omnibus motibus,

est fallacia consequentis. Et consimilem defectum patiuntur omnia praecedentia argumenta. Ad confirmationem, negatur consequentia prima ibidem facta. Nam haec duo simul stant : quod aliqua ante et post multiplicant motus (y) sicut causa quoquo modo pluralitatis motuum, sicut est de ante et post temporis simpliciter; et quod aliqua ante et post multiplicantur per motus, in quibus sunt sicut in subjecto. Quia alio modo tempus est (a) quia. - qui Pr. (6) quid. - quod Pr. (f) sic quod. - Ad. Pr. causa diversitatis motuum, et alio modo diversitas motus est causa diversitatis temporis : nam prima causalitas est quodammodo efficiens vel formalis; secunda vero est materialis. Et quod praedicta sint probabilia, patet, scilicet de tempore simpliciter et secundum quid dicto, vel, quod idem est, de tempore proprie et improprie vel communiter sumpto. Patet primo auctoritate Augustini, 12. de Civitate Dei, cap. 15, ubi quaerit, An angeli sint creati ante tempus, vel cum tempore, sic dicens : Si autem, inquit, dixero, non in tempore creatos angelos, sed ante tempora et ipsos fuisse, quorum Deus Dominus esset, qui nunquam nisi Dominus fuit, quereretur a me etiam : si ante omnia tempora facti sunt, utrum semper potuerint esse qui facti sunt? Hic respondendum forte videatur : quomodo ergo non semper, cum id quod est omni tempore, non inconvenienter semper esse dicatur? Usque adeo autem isti omni tempore fuerunt, ut etiam ante omnia tempora facti surt; si tamen a coelo caepta sunt tempora, et illi jam erant ante caelum. Aut si tempus non a coelo, verum et ante caelum fuit; non quidem in horis, diebus, mensibus et annis (nam istae dimensiones temporalium spatiorum, quae usitate ac proprie dicuntur tempora, manifestum est quod a motu siderum coeperunt; unde et Deus, cum haec institueret, dixit, Et sint in signa, et tempora, et dies, et in annos ; sed in aliquo mutabili motu, cujus aliud prius, aliud posterius praeteriit, eo quod simul esse non possunt; si ergo ante caelum in angelicis motibus tale aliquid fuit, et ideo tempus jam fuit, atque angeli, ex quo facti sunt, temporaliter movebantur, etiam sic omni tempore fuerunt, quando quidem tamen vel facta sunt tempora.

Haec ille.

Ex quibus manifeste patet quod, secundum mentem Augustini, tempus proprium et usitatum consequitur motum siderum; sed praeter hoc tempus proprium et usitatum, est (") tempus mensurans motum angelicum, vel alium, sicut patet diligenter advertenti.

Item, in 11. Confessionum (cap. 23), dicit sic : Nemo mihi dicat caelestium corporum motus esse tempora; quia et cujusdam voto cum sol stetisset, ut victoriosum proelium perageret, sol stabat, sed tempus ibat.

Item,ista est mens Commentatoris, 4. Pliysicoriim, comm. 130, et 132, et 133. Commento namque 130, sic dicit : " Dicamus igitur quod tempus exsistit in terra, et in mari, et in caelo, quia est accidens motui, et forma ejus, cum sit numerus illius, scilicet quoniam numerus est accidens numerati; et, cum tempus est numerus rerum mobilium, et numerus invenitur in numerato, et ista, scilicet caelum, terra, mare, naturaliter habent moveri, (a) est. - et IV. necesse est ut tempus inveniatur in eis. Sed sciendum est quod non eodem ordine invenitur in istis; quoniam primo invenitur in ccelo, in motis autem secundo, propter hoc quod invenitur in ccelo. "

Haec ille.

Commento vero 132, sic dicit : " Scire debes quoniam, licet tempus sit numerus cujuslibet motus, tamen non eodem modo, sed secundum prius et posterius; quoniam est numerus aliorum motuum propter translationem, ii Commento vero 133, dicit expressius : " Quia translatio circularis est prior caeteris motibus, et tempus sequitur istum motum, et unaquaeqne rerum numeratur per aliquid suae speciei (verbi gratia, quoniam unitates in numero numerantur per unitatem, et equi numerantur per unum equum), necesse est quod tempus numeretur per aliquod tempus notum et terminatum naturaliter. Et dixit, in praecedenti, quod hic est motus translationis circularis; quoniam, cum fuerit positum quod tempus est numerus cujuslibet motus, et fuerit positum quod hic motus est prior caeteris motibus, sequitur ut tempus istius motus sit prius caeteris temporibus, et numerans illa. Et, cum declaravit quod necesse est ut sit primum tempus, incepit declarare per quid potest hoc tempus determinari. Et dixit: sed tempus, quod est primum mensurans, debet esse terminatum per motum, cum jam diximus quod tempus mensuratur per motum, licet sit mensuratio accidentalis, et quod motus mensuratur per tempus primo et essentialiter; quoniam per tempus motus terminati potest mensurari quantitas motus, et quantitas temporis, si per tempus istius motus primi mensuratur qucn-titas temporis totius, et quantitas motuum, j -Item, post multa : " aestimatur quod primum tempus est numerus motus totius, scilicet diurni, scilicet quia iste motus est motus translationis, et quia per illum mensurantur caeteri motus, et caetera tempora. Et hoc manifestum est de istis temporibus. Et ideo omnes conveniunt quod tempus mensuretur per illum. Et aliquis potest quaerere, quoniam nos videmus quod prima mensura in rebus mensuratis est duobus modis, aut mensura quae dicitur univoce cum mensuratis in illo genere, aut principaliter, et secundario : totum igitur tempus cum primo tempore mensurante, cujusmodi est istorum duorum modorum? Dicamus igitur quod, si tempus sequeretur omnem motum, tunc primum tempus cum aliis temporibus dicitur principaliter, scilicet quoniam mensurat, quemadmodum motus quem sequitur, et cum aliis motibus, principaliter. Si autem tempus solum sequitur motum corporis rotundi, tunc primum tempus erit dictum cum aliquo tempore quod mensuratur, univoce; sicut est dispositio in unitate cum numeris; quod non est ita de primo numerante (a) cum aliis numerantibus (6). Secundi numerante. - pneumate Pr. (6) numerantibus. - pneumatibus Pr. TENTURUM dum hoc igitur intelligendus est locus iste. " - Haec ille. - Idem ponit, 10. Metaphysicae, coram. 4. Ex quihus patet quod non est inconveniens, immo verum, ponere multa tempora simul, quorum unum sit principale, aliud secundarium. Et potissime hoc non est conveniens in motibus nullam connexionem ad invicem habentibus; cujusmodi est motus continuus coeli, et motus continuus angeli, quia neuter ab alio dependet. g 4. - Ad argumenta contra quartam CONCLUSIONEM Ad argumenta Gregorii. - Ad argumenta contra quartam conclusionem, quae sunt Gregorii de Ariiiiino, nunc dicendum est. Et Ad primum quidem, negatur consequentia. Quia non solum Deus creavit ea quae sunt actu extra animam, quantum ad suum totale esse completum; immo ea quae habent esse in rerum natura, quantumcumque diminutivum et potentiale rei vel rationis fundatae in re. Et ideo nil prohibet dicere tempus esse creaturam Dei, et tamen non habere completum esse extra animam. Ad secundum dicitur quod conclusio nostra non dicit quod tempus nihil sit in re, sed quod non habet completum esse in re extra intellectum, ut patet in probatione conclusionis. Ad tertium dicitur quod non oportet mensuram habere realius esse suo mensurato. Et ideo, quia tempus est mensura motus, ratio autem motus non completur per illud quod actu est in re, sine opere intellectus, ideo nil mirum si, mensurato habenti debile esse, assignatur mensura debile habens esse. Ad confirmationem, dicitur quod Augustinus false allegatur. Nam, in 12. de Civitate Dei, cap. 15, non dicit corpora coelestia esse tempora, nec motum illorum ; sed totum oppositum, scilicet quod tempus est in motu habente prius et posterius, ut patet ex allegatis nuper.

Nec auctoritas Genesis est ad propositum. Cum enim dicitur de corporibus coelestibus, Sint in signa, et tempora, non intelligitur quod sint formaliter, sed causaliter tempora; quia scilicet suis motibus causant tempora ("). Quod apparet per dictum Augustini, 11. Confessionum, cap. 23et24, superius allegatum, ubi etiam dicit, post illa verba : Video igitur tempus esse quamdam distensionem. Sed video, an (6) videre mihi videor, cum demonstrabis, lux veritatis. Si jubes ut approbem si quis dicat tempus esse motum corporis? Non jubes. Nam corpus nullum nisi in tempore moveri audio, tu dicis; ipsum autem corpus motum tempus esse non audio, non tu dicis. Cum enim movetur corpus, tempore metior quamdiu movea-

tur, donec desinat. - Haecille. - Ex quibus patet Augustinum longe fuisse a mente arguentis. Ad quartum dicitur quod tempus utique est res successiva, nullo modo habilis permanere. Et cum hoc improbatur,

dicitur quod utique tempus non habet aliud esse, proprie loquendo, nisi in fieri, ita quod, dum fit, est, et econtra; sicut et quodlibet ens successivum, quia suum esse consistit in fieri. Et ideo dicitur quod responsio quam arguens recitat, vera est, cum sit de mente Commentatoris, 3. Physicorum, coram. 57, et sancti Thomae, in Scripto Physicorum (lect. 10), et omnium Peripateticorum. Et cum arguens dicit quod ista responsio destruit rationem Philosophi, 5. Physicorum, etc;

dico quod ratio Philosophi intendit concludere quod nec motus, nec mutatio, nec aliquod successivum proprie fit; sed, si tale quid dicatur fieri, illa factio est secundum quid et non simpliciter, per accidens et non per se; quia nullum tale est subjectum generationis aut productionis, nec corruptionis : quia omne quod proprie et per se et simpliciter fit naturaliter per motum aut mutationem, dum fit, non est; secus est de his quae solum per accidens et secundum quid, et non per se nec simpliciter fiunt. Item. Principium illud in quo se fundat arguens, modicum habet veritatis, scilicet quod nihil simul est, dum fit. Cujus falsitas patet : tum quia in creatione simul est fieri et factum esse ; tum quia in productione formarum indivisibilium, cujusmodi sunt volitio et intellectio, simul est fieri et factum esse, ut concedit arguens in illa materia.

Nec valet, si dicat quod possibile est unum et idem simul esse et fieri in rebus quae fiunt in instanti, non autem de illis quae non fiunt in instanti, sed in tempore. Hoc, inquam, non valet, quia tota ratio quare in productione alicujus rei fieri praecedit esse, est quia fit per quamdam alterationem praecedentem, sicut inductio formae ignis requirit alterationem materiae praecedentem, quasi dispositionem ad formam; sed nihil tale requiritur in proposito, quia nec motus nec tempus praesupponunt alias mutationes praecedentes, quia sic proceditur in infinitum. Nec valet quod secundo additur : quia non omne quod fit, procedit de non esse ad esse; sed sufficit quod habeat esse ab alio, et quod prius intellectu sit sub non esse quam sub esse. Et hoc confitetur arguens, qui concedit quod possibile fuit creaturam ab aeterno fuisse productam. Similiter, talis processus non requiritur, ubi res producta non requirit alterationem, vel motum praevium (a) suae exsistentiae. Et valde mirum est quomodo arguens fundat se in dictis Philosophi, 5. Physicorum, et adducit ea contra nos, cum nunquam dicta Philosophi contra quamcumque opinionem tam directe militave- - QUAESTIO II. rint, sicut contra opinionem arguentis. Aristoteles enim et Commentator expresse intendebant probare quod nec motus nec mutatio proprie generantur; et tamen iste conatur probare quod ista fiant, et generentur, et corrumpentur. Quod si glosset Aristolelem, et nos glossabimus eum; sed non est opus. Ad quintum, negatur consequentia. Dico enim quod tempus et motus non proprie generantur, quasi sint subjectum factionis, aut generationis, aut corruptionis, sicut saepius dictum fuit; sed dicuntur per accidens fieri, quia eis vel in eis aliquid generatur aut corrumpitur. Secundo, dico quod nec illo modo quo generantur et corrumpuntur, simul generantur et corrumpuntur, nec simul incipiunt et desinunt. Et ad probationem illius consequentias, dicitur quod motus solis per diem generatur; sed non corrumpitur per diem, sed in ultimo instanti diei. Et similiter dico de tempore unius diei.

Hanc responsionem ponit Dominus Albertus, 4. Physicorum, in tractatu de Tempore, capitulo 13, ubi sic ait : " Generatio et corruptio sumuntur dupliciter, scilicet : proprie, et communiter, sive secundum quid. Proprie quidem, secundum se non generatur aut corrumpitur nisi substantia. Secundum quid autem generatio et corruptio est accidentium : sicut est corruptio motus in fine motus, post quem non est plus de motu ; ita etiam ponemus corrumpi tempus in ultimo nunc temporis, post quod non est plus de tempore. "

Haecille.

Et si dicatur quod tempus instanti (a) ultimo non corrumpitur primo, sed in aliquo tempore,

negatur hoc : quia tempus aut motum primo corrumpi, non est aliud quam illud totaliter compleri, finiri et terminari; modo tempus et motus primo finiuntur et terminantur in ultimo instanti, sicut linea primo finitur in ultimo puncto. Ad sextum respondetur quod quaelibet responsionum ibidem factarum per se sufficiens est. Nec aliqua illarum sufficienter improbatur.

Prima namque responsio, scilicet quod ad esse totius successivi non requiritur actualis exsistentia (6) partium, etc, est Domini Alberti, in commento super Praedicamenta, tractatu de Quantitate, capitulo 9, ubi sic ait : " Quod objicitur de partibus temporis, quod non sunt,

dicendum quod totum, secundum quod in genere totum accipitur, non dependet ab esse partium actu. Hoc enim non habet nisi totum in partibus permanens; et hoc non habet totum successivum, quod non dependet a constitutione partium, nisi secundum quod sunt in ordine. Et tales partes habet tempus : successivum enim totum est dum fit, et habet esse permixtum potentia;; et ideo non oportet quod habeat partes simul actu. "

Haec ille.

Item, 4. Physicorum, tractatu de Tent-

ia) instanti. - instans Pr. (6) existentia. - essentia Pr. pore, cap. 7, sic dicit : " Ea quae sunt, duplicia sunt. Aut enim hahent esse permanens, aut esse successivum. Esse quidem permanens, non habet tempus. Sicut enim motus in partibus suis semper est alius et alius, quia est forma post formam; ita etiam tempus, quod est numerus prioris et posterioris in motu, semper est aliud et aliud, eo quod non habet permanentiam in suis partibus. Et talia, licet sint permixta ex potentia et actu, non simpliciter nihil sunt. Cum enim talia sint continua, ipsa sunt; et partes eorum, secundum quod ad indivisibile, quod est medium partium eorum, continuantur. Omne enim quod continuatur aliquo indivisibili continuante, hoc modo est, in quantum ad indivisibile continuatur. Aliud etiam esse non requirit successivum, cum ipsum non habeat esse permanens. Patet ergo qualiter partes talis continui sunt, et qualiter non sunt. Sunt enim, in quantum ad indivisibile continuationem recipiunt; non sunt autem sic quod permanentiam habeant. Et est instantia ad alias rationes inductas ad hoc quod non sit tempus : quia eisdem rationibus motus non esset; quod tamen videmus absurdum esse. Quod autem objicitur de nunc, quod ipsum non est pars temporis,

videtur esse concedendum. Quia autem tempus est non habens permanentiam in partibus, ideo dicitur obscure esse ; et quia est in mobili, mediante motu, qui permixtus est privationi et potentiae, propter hoc dicitur habere obscuram entitatem. "

Haec ille.

Ex quibus patet quod prima responsio est bona. Tunc ad primam improbationem (x) hujus responsionis, dicitur concedendo primam consequentiam, scilicet : A est, igitur B, C, D sunt. Sed negatur illa secunda, qua arguitur : B, C, D sunt, igitur B est, vel, igitur C est, vel, igitur D est; quia arguitur a copulato extremo ad copulativam, quae consequentia saepe fallit; sicut non sequitur : B, C, D sunt ternarius, igitur B est ternarius, igitur C est ternarius, etc.

Nec valet, si dicatur quod a copulato extremo ad copulativam est bona consequentia, respectu es( secundo adjacentis (6), licet non respectu est tertio adjacentis (?). Hoc nihil valet; quia non sequitur : Forma et materia asini sunt, igitur materia asini est, loquendo de est ut dicit actualem exsistentiam ; nam tale esse non debetur alicui rei non subsistenti, sed solum rei subsistenti. Ad secundam improbationem ejusdem responsionis, quae est confirmatio, dicitur quod non est simile de Antichristo, qui est actu vel potentia suppositum in genere substantia; aptum permanere, et de tempore, quod est accidens nullo modo aptum permanere. Ad esse enim Antichristi requiritur (a) improbationem. - probationem IV. (6) adjacentis. - adjacens Pr. (f) adjacentis. - adjacens Vi:

MRHl II. SEN coexsistentia suarum partium, alio modii quam ad esse rei successiva;. Item : quia nulla materia est pars Antichristi pro nunc, sicut futurum et praeteritum sunt partes temporis pro nunc; ideo non est simile.

Quod autem dicit, quod simili modo diceretur iiiiud aliqua domus est, cujus nec paries est, etc;

palet responsio, ex predictis, quod nullo modo est simile. Plus enim requiritur ad esse rei perfectio, quam ad esse rei imperfecta; plus ad esse actu, quam ad esse in potentia; plus ad esse clarum, quam ad esse obscurum. Ad tertiam improbat tonem, dicitur quod partes temporis non omnino nihil sunt; immo sunt partes temporis. Non tamen sunt aliquid, vel aliqua secundum se tota, actu et complete etiam ; sed sunt quodammodo obscure per aliquid sui, scilicet per instans continuans et copulans unam cum alia. Et tale obscurum potentiale incompletum esse partium, sufficit ad esse potentiale obscurum totius. Ad quartam improbationem responsionis, negatur prima consequentia ibidem facta. Conceditur enim quod multa tempora se includentia, sunt praesentia, puta : hora, dies, mensis, annus. Et ad probationem consequentia:, dicitur quod praesens potest sumi dupliciter. Primo modo, pro eo quod secundum se totum praesens est; et tale non est nisi nunc indivisibile. Secundo modo, pro eo quod non secundu ni se totum, syncategorematicc loquendo, hoc est, secundum quamlibet partem sui, praesens est; sed solum per aliquid sibi intrinsecum copulativum suarum partium unius prioris et alterius posterioris praesens est, vel actu est. Et isto modo unus annus, vel una hora, potest esse, et dici nunc praesens. Et hanc distinctionem ponit Dominus Albertiis in commento super Praedicamenta, tractatu de Quantitate, cap. 9, sic dicens : " Praesens accipitur ut divisibile tempus, de quo dicit Priscianus, quod praesens est cujus pars prieteriit, et pars in instanti est, et pars in futuro est; et hoc copulatur praeterito et futuro. Est etiam praesens nunc indivisibile; et hoc non copulatur, sed copulat; et hoc quidem est aliquid temporis, sed non est aliqua pars temporis. "

Haec ille.

Tunc, cum dicit arguens, quod si aliquid est praesens, illud est indivisibile, etc;

patet quod consequentia nulla est, nisi intelligatur de hoc quod est praesens secundum se totum. Ad quintam improbationem, cum dicitur quod illud quod omnino nihil est, etc.;

dicitur quod partes temporis non sunt omnino nihil; immo habent esse, et entitatem qua suflicit partibus rei successiva?., ut declaratum est per dicta Domini Alberti, super i. Physicorum, superius. Ex quihus patet quod omnia illa qitae annuens adducit de chorea suarum chimaeraruin, et de continuatione duarum albedinum, non sunt ad propositum, nec illa deductio quam ulterius facit.

Unde quando vult probare quod tempus praeteritum nunquam fuit nec esse potuit, et quaerit utrum praeteritum fuerit dum erat praeteritum, vel dum erat praesens, etc,

dicitur primo, quod praeteritum fuit dum erat praesens; quia quamdiu aliquod instans sibi intrinsecum continuans ejus partes erat praesens, tamdiu tale tempus, quod nunc est, et dicitur praeteritum, erat praesens, non quidem secundum quamlibet sui partem, sed secundum aliquas, et secundum suum continuativum. Et cum dicit se probasse quod nullum tempus est praesens, palet quod probatio sua est insufficiens.

Dicitur secundo, quod illud praeteritum non solum erat dum erat praesens per aliquod instans sibi intrinsecum continuativum, immo erat dum erat praeteritum secundum suas partes, sed terminabatur ad instans sui ultimum et terminativum, quod erat praesens. Nec ex hoc sequitur quod quandocumque ipsum dicitur praeteritum, quod adhuc sit, sed solum quando est primo praeteritum secundum omnes sui partes.

Dicitur tertio, quod illud praeteritum erat quando erat ultimo futurum, hoc est, quando primum instans sui initiativum actu erat; in illo enim instanti desinit esse futurum, et incipit esse praesens. Nec sequitur : ergo quantumcumque fuit futurum, ipsum erat; quia (") non quantumcumque erat futurum, fuit praesens aliquod ejus instans, sed solum quando ultimo fuit futurum. Apparet ergo quod, dato aliquo tempore, quod sit A, cujus primum instans sit B, et ultimum D, et medium C, potest concedi quod A est praesens in C, et est ultimo futurum in B, et primo praeteritum in D; et cum ipsum sit quamdiu aliquod instans ejus est praesens, ideo sequitur quod A erat quando erat praesens, et quando erat praeteritum , et quando erat futurum.

Et si dicatur quod illic probationes quas arguens inducit, sunt Augustini,

respondetur dupliciter : Primo, secundum Albertum et Henricum de Gandavo, quod Augustinus naturam temporis ignoravit, ut ipseinet confitetur. Aliter dici potest, quod Augustinus per illas deductiones solum intendit concludere quod tempus non habet esse ratum et lixum in natura; quod conceditur. Ulterius, dicitur quod secunda responsio quam arguens recitat, bona est, et aliqualiter est modo tacta. Nec arguens bene improbat eam. Et licet insufficientia improbationis pateat ex praedictis; tamen, ex abundanti, dicitur ad singulas. Ad primam quidem, dicitur quod non est falsum, immo verum, quod assumitur, scilicet quod aliquod tempus sit praesens. Hoc enim concedit Aristoteles, 4. Pltijsicorum, particul. 90, ubi expresse dicit quod duo tempora, quorum unum includit aliud, sunt simul, puta annus et mensis. Nec arguens hoc improbavit sufficienter. Ad secundam, dicitur quod probatio Augustini non concludit nullum tempus esse praesens, sed quod nullum tempus est secundum quamlibet sui partem praesens. Ideo, cum arguens dicta Augustini prolixe reducit ad hanc formam : Nullum tempus est totum praesens; igitur nullum tempus est praesens;

dicitur quod, si in antecedente ly totum tenetur categoremalice, falsum est; si vero tenetur synca-tegorematice, verum est; sed consequentia nulla est. Et cum arguens eam probat per hoc quod tempus est omnes sui partes, igitur, si tempus est, omnes partes suae sunt;

dico, ut prius, quod si ly omnes, tam in antecedente quam in consequente, tenetur collective, conceditur utrumque. Sed tunc nihil ad propositum ; quia non sequitur : omnes partes sunt, id est, aliquid quod est omnes partes, igitur quaelibet pars est; immo est fallacia compositionis et divisionis. Si autem utrobique tenetur distributive, utrumque falsum est. Si autem in antecedente tenetur collective, et in consequente distributive, est aequivocatio, et est fallacia compositionis et divisionis. Denique tertia responsio bene intellecta, bona est. Cum enim dicitur tempus (et) esse in instanti, duplex est sensus. Primus, quod tempus sit in instanti (6) tanquam in mensura sibi primo adaequata; et hic sensus falsus est. Secundus potest esse talis, quod, quamdiu est aliquod instans temporis, sive sit principium ejus, sive finis, sive continuatio partium ejus, tamdiu tempus est, et est verum dicere, tempus est; et hic sensus est verus. Verumtamen tempus non est in instanti secundum quodlibet sui, sed per aliquid sui. Vel, quod idem est, totum tempus est in instanti, eategorematice sumendo ly totum, non autem sumendo syncategorematice. Et ita credo intellexit Avicenna, cujus est dicta responsio. Tunc ad improbationem illius responsionis, dicitur quod fundatur in falso fundamento et saepissime repudiato, quod quidquid actu vel praesentialiter est, quocumque modo sit praesens, ipsum, secundum quodlibet sui est praesens. Hoc enim saepe negatum est; quia habet instantiam in rebus quarum esse consistit in fieri et in potentia conjuncta actu, cujusmodi est motus, tempus, et infinitum in putentia. Unde Aristoteles, 3. Physicorum, particula57, sic dicit : Non oportet autem potentia esse infinitum sic accipere, sicut si possibile sit hoc, statuam esse cum aes erit, et statua , sicut et aliquod infinitum, quod erit actu. Sed quoniam multipliciter est potentiam et actum esse, quemadmodum dies est et agon, eo quod semper est aliud et aliud, sic et infinitum. Et namque in his est simul potentia et actu esse. Olympia enim erunt, et in eo quod possunt agones fieri, et in eo quod fiunt.

Haec ille.

Ubi Commentator (comm. 57) : " quemadmodum, inquit, differentiae substantiales plurium rerum quae conservant suum esse in conjunctione potentiae cum eis, ut in rebus quarum esse est in motu. Rerum enim quaedam sunt in actu puro, ut homo demonstratus; et quaedam sunt secundum quod potentia admiscetur cum actu; et si potentia non fuerit, non erit actus, ut dies : esse enim non dicitur de parte temporis, nisi cum est in potentia et cum motu; et universaliter omne quod est cum motu. "

Haec ille.

Item, sanctus Thomas, super illa littera, sic dicit (lect. 10) : a Multipliciter, inquit, dicitur aliquid esse : vel quia totum simul est, ut homo, vel domus; vel quia semper una pare ejus fit post aliam, per quem modum dicitur esse dies, et ludus agonalis. Et hoc modo dicitur infinitum simul esse in potentia et in actu. Omnia enim hujusmodi simul sunt in potentia quantum ad unam partem, in actu vero quantum ad aliam partem. Olympia enim, id est, festa agonalia quae celebrabantur in monte Olympio, dicuntur esse et durare secundum agones posse fieri et fieri in actu ; quia quamdiu durabant illa festa, aliqua pars illorum ludorum erat in fieri, et alia erat ut in futurum fienda. "

H;rc ille.

Ex quihus patet quod opinio nostra est de mente Philosophi et Commentatoris, et opinio arguentis subvertit philosophiam. Ad septimum, negatur antecedens. Et ad probationem, dicitur quod casus implicat contradictionem : quia ex una parte ponit quod Deus nullam rem non permanentem producat aut conservet, et ex alia parte ponit prius et posterius sibi succedentia, et non simul exsistentia, ad quod manifeste sequitur successio et motus, qui sunt successiva; et sic ponit rem successivam, et negat eam. Ideo dicitur (piod illa copulativa est impossibilis. Item, alia contradictio : quia ponit motum, et negat motum. Ad confirmationem, similiter dicitur quod ista copulativa est impossibilis, Aliquid movetur velocius alio, et nulla res non permanens, vel nulla res successiva, est. Et cum probatur : quia locus differt a talibus non permanentibus, secundum te; igitur Deus potest cooperari mobili ad acquisitionem unius earum, etc;

dicoquod Deus potest cooperari mobili in acquisitione loci dupliciter, scilicet simul et subito, vel successive et per partem ante partem. Si primo modo, non requiritur de necessitate res successiva distincta a permanentibus. Si secundo modo, tunc de necessitate requiritur, immo naturaliter consequitur res successiva distincta a permanentibus; quia quam impossibile est aliquid dealbari sine albedine, tam impossibile est aliquid fieri successive et partibiliter sine successione continua vel discreta, vel esse plura sine pluralitate, et multa sine multitudine, et prius et posterius sine tempore. Et cum dicit arguens, quod in illo casu,

dicoquod ille casus est impossibilis, quia implicat contradij dionem. I Ad octavum dicitur negando primam conseqiientiam ibidem factam, loquendo uniformiter de temporis partibus, puta de hora, die, mense, anno, centenario annorum, et millenario; quia, loquendo aequivoce de talibus, posset concedi totum consequens, puta quod mille anni unius temporis aequi-paranlur bone alterius temporis, et econtra. Et hoc habet necessario arguens concedere, qui ponit tempus esse ipsum mobile motum, et ipsum dici diem, dum movetur a puncto orientis per punctum occidentis, iterum redeundo ad idem punctum a quo incepit. Cum ergo, secundum ipsum, dum horologium movetur continue et uniformiter regulariter per unam circulationem completam, qua dicitur, ecce hora, possit coelum centies revolvi, apparet quod argumentum aeque militat contra eum ut contra nos. Ideo, sicut ipse necessario habet concedere consequens, loquendo de anno et de die aequivoce vel difformiter, ita et nos concedimus in casu sui argumenti. Et de hoc satis dictum fuit in probationibus conclusionum, ubi habetur quod idem instans indivisibile potest coexsistere toti tempori. Et mirabile videtur quod arguens non advertat pondus sui argumenti, si aliquid ponderat. Ad nonum, negetur prima consequentia, scilicet quod possibile sit motum esse sine tempore. Et ad probationem, dicitur quod illa probatio valde misera est, quae habet continue et semper recursum ad divinam potentiam, ex defectu rationum philosophicarum, potissime in materia philosophica, in qua nullum est miraculum. Sed hoc habet ex testamento patris terminislarum, scilicet Occam. Valde namque mirandum estquod sancti Doctores et alii solen-nes Parisienses non fundassent se super illo principio, vel ad destruendum successiva a permanentibus distincta, ad destruendum relationes distinctas ab absolutis, ad destruendum indivisibilia, et ad reducendum praedicamenta ad tam brevem numerum sicut pater terministarum reducit, si ex illo fundamento posset efficaciter talium pluralitas entium annihilari; potissime cum fides eorum circa Dei omnipotentiam et alia Trinitatis et divinae unitatis attributa, et circa articulos fidei, indubitabilior fuerit quam fides Occam, cujus dogmata per Ecclesiam multipliciter sunt reprehensa. Cum autem dicit arguens, quod quodcumque subjectum Deus potest sine suo accidente conservare, etc;

dicitur quod, si illa propositio habeat veritatem, oportet quod intelligatur de accidentibus absolutis praecise, et non de respectivis. Item, nec est universaliter verum de absolutis, nisi restringantur ad accidentia communia, et non ad accidentia per se propria, quae naturaliter essentiam rei concomitantur consequentia essentiali. De hoc Beatus Thomas, 7. Quodlibeto, art. 10, ubi quaerit, Utrum Deus possit facere quod aliqua qualitas corporalis, ut albedo, sit sine quantitate, sic dicit : " Divinae potentiae, ratione suae immensitatis, attribuendum est quidquid in defectum non sonat; tamen aliqua sunt, quae natura non patitur ut fiant, propter aliquam repugnantiam quam important ratione contradictionis implicitae ; et de talibus consuevit dici a quibusdam, quod Deus potest ea facere, quamvis ea fieri non possint, etc." Et postea, ostenso diffuse quod,. licet posset fieri, divino miraculo, quod natura albedinis subsisteret absque omni quantitate, tamen, quia albedo non esset individuata, sicut haec albedo sensibilis, sed esset quaedam forma intelligibilis, ad modum formarum separatarum quas posuit Plato, dicit sic, in solutione quarti argumenti : " Ex hoc ipso quod substantia creata comparatur ad Deum, consequitur ipsam aliquod accidens, sicut ipsa relatio creationis, aut servitutis, vel alia similis relatio; unde, sicut Deus non potest facere quod creatura non dependeat ab ipso, ita non posset facere quod esset absque talibus accidentibus. "

Haec ille.

Consimilia dicit, immo fortiora, Henricus de Gandavo, 7. Quodlibeto, q. 15, quod Deus non posset facere hominem absque quantitate. Item, illud argumentum militat contra arguentem et quemlibet terministam. Cum enim dicunt, saltem arguens, quod tempus est mobile continue et uniformiter motum,

quaero ab eo : utrum continue et uniformiter moveri sit aliquid distinctum a mobili. vel a substantia et ab accidentibus absolutis permanentibus mobilis, aut non? Si sic, igitur tempus aliquid addit supra substantiam mobilis; quod tamen additum, non est substantia, nec aliquod accidens absolutum et permanens. Si autem taliter moveri nihil addat supra substantiam mobilis absolutum, nec respectivum, successivum aut permanens, tunc necessario sequitur quod ad esse temporis aut motus sufficiunt res permanentes; et sic sequitur quod impossibile est tales res esse sine motu et tempore. Nec valet, si dicatur quod absolutum permanens non dicitur tempus, nisi sic et taliter se habens. Quaero enim de tali sic se habere, quid sit, etc. Ad decimum dicitur quod tempus est subjective in motu, non quoad aliquid ejus indivisibile, nec secundum se totum, seu quamlibet partem. Unde Dominus Albertus, 4. Physicorum, tractatu de Tempore, 16 cap., sic dicit : " Tempus, ut in causa et in subjecto, est in primo mobili. Et bene concedo quod non est in motu primi mobilis, secundum quod est expansus in toto coslo, sed prout in ipso, secundum naturam, aliquid est a quo incepit motus, et aliquid per quod regyrat. Haec autem sunt dextrum et sinistrum, non distincta ab anima, sed in ipsa natura cceli. "

Haec ille.

Tunc, cum dicit arguens, quod si est tempus in aliqua parte motus divisibili, tunc sequitur quod tempus sit divisibile in partes simultaneas, in longum, latum, et profundum, etc;

dicitur quod eodem modo divisibile est tempus, sicut et motus est divisibilis. Et ideo, sicut Aristoteles dividit motum dupliciter, in 6. Physicorum (t. c. 33), uno modo secundum partes mobilis, alio modo secundum prius et posterius magnitudinis; ita dicitur de tempore consimiliter. Partes autem primo modo sumptae, sunt simul; non autem partes secundo modo sumptae. Et de hoc dicit Dominus Albertus, 4. Physicorum, tractatu de Tempore, 12 cap. : " Partes temporis dupliciter accipiuntur, scilicet secundum quod sunt sub forma continui, et secundum quod sunt sub forma discreti. Et primo quidem modo, non differunt ad invicem secundum rationem praeteriti et futuri, sed sunt homogeneae partes continua?. Et hoc modo accipiuntur substantialiter, et non habent divisionem, sed continuationem in ipso nunc indivisibili, quod est continuativum partium. Et hoc solo modo est de tempore, ut ipsum nunc et praeteritum et futurum sunt secundum quid, scilicet secundum quod habent ad ipsum nunc continuationem. Est autem accipere partes temporis ut stant sub forma discretionis; et sic nunc est inter causas divisionum (a), j

Haec ille.

Patet igitur, ex praedictis, quomodo, secundum mentem Philosophi et Commentatoris et antiquorum sapientium, tempus est quantitas successiva, distincta a rebus permanentibus, composita ex partibus simultaneis, simultate unius subjecti, non autem simultate durationis; sicut etiam est dicendum de motu, ut allegatum est ex 6. Physicorum.

Sj 5.

Ad argumenta contra quintam CONCLUSIONEM I. Ad argumenta quorumdam.

Ad argumenta pro opinione Domini Bonaventura, contra quintam conclusionem, nunc est dicendum. Et Ad primum quidem, dicitur quod similitudo illa de creatura quae (6) in infinitum durasset in praeter-ito, et de angelo, aut alio aeviterno, quod est duraturum in inlinitum in posterum, non valet. Tum quia, secundum quosdam, licet angelus habeat totum suum esse simul, et illud duret in aeternum, habet tamen alium et alium respectum realem ad diversas partes temporis, ut diversimode sic succedat sibiipsi; et ideo sub alio respectu potest corrumpi, sub quo prius non hahuit esse. Et ita respondit Warro. Tum quia, si illa responsio non placet, dicitur quod, si angelus jam durasset in aeternum in praeterilo, nunc de facto sua duratio coexstitisset infinito tempori vero vel imaginato, et illa coexsistentia jam transiisset in praeteritum ; sed quamvis sit duraturus in aeternum vel infinitum a parte post, tamen nec suum esse, nec sua duratio habet jam in actu, nec habuit actualem coexsistentiam ad infinitum tempus futurum, sed totum in potentia. Et quia ex mera Dei voluntate dependet quod influat angelo ad coassistendum, vel non influat, ideo potest ipsum annihilare, non influendo sibi ad coassistendum tempori futuro, cui nondum roexstitit. Ideo similitudo non valet : quia aliud implicatur, cum dico, Angelus fuit, quam implicetur, cum dicitur, Angelus erit; et Deus potest in oppositum secundi, non autem in oppositum primi; licet ex parte esse angeli nihil absolutum adveniat in futuro, quod non fuerit in praeterito. Ad secundum dicitur quod nullum est inconveniens ponere durationem angeli aliqualiter infinitam, licet non simpliciter; sicut in simili dicit Beatus Thomas, 1 p., q. 7, ari. 2. Sicut enim essentia ipsius angeli dicitur infinita, quia est forma non recepta in materia; ila duratio sua potest dici infinita, quia non habet in se per quod limitetur ad durandum tante et non plus, et quia non habet in se potentiam ad non esse. Et hoc est quod dicunt alii, quod aliquid potest dici inlinitum dupliciter; scilicet : positive, et negative. Positive, ut si entitas sua infinita sit, vel suum esse sit infinitum ; et talis infinitas est in solo Deo. Sed infinitas negativa potest esse in creatura quae est perpetua a parte post: quia talis creatura non habet potentiam per quam possit corrumpi hodie, nec cras, et sic in infinitum; quia, stante eadem essentia, et generali influentia sive conservatione, in infinitum, talis creatura non potest non esse, sed semper habet idem esse; et talis infinitas negativa non repugnat creatura. Ad tertium dicitur quod habere infinitas negationes defectuum, non arguit infinitatem simpliciter, sed secundum quid; potissime quando perfectiones illae defectibus (") oppositae solo numero differunt, et tantum essentialis perfectionis est in una sicut in omnibus. Sicut est in proposito; nam durare die crastina, et durare die sequenti, sunt unius rationis. Sicut, si diceretur, Albedo est perfectior B nigredine, et nigredine duplo intensiori, et in triplo, et sic in infinitum, igitur albedo est infinitae perfectionis intensive, non valet argumentum Ad quartum, patet inodo per supra dicta : quia in omni creatura est quaedam successio et variatio secundum operationes vel motus; sed cum hoc stat quod in esse substantiali aeviternorum nihil sit praeteritum aut futurum, sed esse illud sit lotum simul. Ad quintum dicitur quod , in illo casu quo angelus annihilatus idem numero recrearetur, non esset aliqua successio unius partis suae durationis ad aliquam, nec alicujus absoluti ad aliud; sed esset ibi successio ejusdem ad seipsum, ita quod ipsum sub uno respectu succederet sibiipsi sub alio respectu : ita quod primo astitit A tempori et non coexsistit (a) defectibus. - de respectibus Pr. B tempori, sed post coexsistit C. Et talis successio non repugnat aeviterno, sed solum illa successio qua una pars sui esse, vel suae durationis intrinsecae, succederet alteri parti. Item, talis successio non esset secundum diversas partes aevi, sed secundum diversa nunc vel instantia temporis discreti, ut patet ex predictis. Ad sextum dicitur quod, si aliquid idem numero coexsisteret vel adaequaretur actu alicui infinito in actu, illud sic coexsistens vel commensuratum, esset actu infinitum ; sed si aliquid commensuretur vel sequetur in potentia alicui infinito in potentia, non ex hoc arguitur infinitum simpliciter, sed secundum quid. Sic est in proposito de duratione angeli, quae potest coexsistere infinito tempori a parte post in (a) infinitum. Ad septimum dicitur quod illa propositio, Omne linitum potest recipere additionem, vera est, loquendo de additione accidentali, non autem de additione essentiali; immo, licet essentia creaturae materialis sit finita, nihil tamen essentiale potest illi addi. Sic in proposito : durationi aeviterni potest aliquid accidentale absolutum vel respectivum addi, non tamen aliquid essentiale, vel unius rationis, cum quo constituat aliquid majus quam ipsum sit. Conceditur tamen quod illa propositio habet veritatem . n quantitate discreta et continua, et in caeteris mathematicis. Item, argumentum non concludit quod duratio aeviterni sit infinita simpliciter, sed solum secundum quid. Ad octavum dicitur quod, licet in aevo non sit successio partium aevi, tamen compatitur in eodem subjecto successionem praeteriti et futuri, quoad aliqua accidentalia rei aeviternae; aeternitas autem non habet partes sibi succedentes, nec compatitur aliquam successionem in eodem supposito. Ad nonum dicitur quod, si non esset tempus continuum aut discretum reale vel imaginarium, Deus non posset creare unum angelum ante alium ; tamen posset creare unum, non exsistente alio. Et causa est : quia ante et post non possunt intelligi sine mensura divisibili, quae sit numerus successionis: illa autem est tempus qualecumque. Sed contra hoc arguit VVarro : " Si, inquit, aliquod quantum applicetur majori quanto et aequetur sibi, et aliud quantum applicetur minori quanto et aequetur sibi, ita quod ipsum non posset, quantum est de se, majori applicari, oportet quod ista duo sic se applicantia, habeant in se aliquid per quod possint scilicet se applicare majori et minori. Et oportet etiam, quod illud quod potest se applicare majori quanto, habeat in se aliquid plus quam aliud quod non potest tanto quanto applicari. aevum ergo quod se applicat majori tempori imaginato vel reali, sicut aevum mensurans creationem et esse angeli a princi in. - Ora. Pr. cipio temporis, excedit necessario aevum quod se applicat tempori hodierno, si (a) Deus crearet unum angelum in principio hujus diei; ita quod istam applicationem majorem et minorem habent ista duo entia, a se, et non a tempore cui applicarentur, cum talis applicatio sit accepta a parte eorum. Ideo sequitur necessario, quod a parte ipsorum aevorum sit aliqua prioritas et posterioritas; quia oportet quod in illo aevo quod stat cum majori tempore, secundum se sit aliqua ratio qua abundat ab aevo quod stat et aequatur cum tempore minori. " Ad hanc rationem, dicitur quod quodlibet aeviternum indifferenter potest applicari majori tempori et minori; nec unum aeviternum, ex natura sua habet naturalem repugnantiam ad coexsislendum aut applicandum se tempori quantumlibet magno. Quod patet : quia non repugnat animae intellectivae coexsistere tanto tempori, quanto primus angelus coexsistit. Quod autem anima Antichristi, vel ultimi generandi, coexsistat minori tempori quam coelum, vel anima Adae, vel angeli in principio creati, hoc est de per accidens, in quantum accidit animae produci in principio, vel medio, vel fine temporis; et si unum aeviternum prius creatum est quam aliud, sicut angeli prius quam animae intellectivae, illa prioritas non attenditur penes hoc quod unum creatum sit in priori parte aevi quam aliud, sed quia in creationibus talium aeviternorum admiscetur tempus continuum vel discretum.

Nec valet quod dicit Warro : " Circumscripto, inquit, omni tempore, adhuc in aevo esset citius et tardius : quia aevum primi angeli citius staret cum aeternitate, et aevum secundi angeli tardius; et aevum primi fuisset diutius conservatum quam aevum secundi, quia angelus non habet totam istam conservationem simul, ideo potest destrui a Deo. "

Haec ille.

Hoc non valet; quia citius et tardius, velox, et hujusmodi, impossibile est intelligere sine qualicumque numero successionis rerum absolutarum vel inspectivarum, qui numerus sit de genere quantitatis, vel numerus extra genus veri, vel imaginarius. Talis autem numerus est tempus continuum vel discretum. Igitur impossibile est unum angelum citius vel tardius habere respectum coexsistentiae ad aeternitatem, nisi interveniat aliqua temporalis successio. Quapropter fuga illa de pluralitate respectuum ad aeternitatem, nihil valet; potissime, cum respectus non possit plurificari, non plufificato fundamento, nec termino, nec ullatenus variato. Ad decimum dicitur quod, si Deus angelum a se creatum annihilet, tunc creatio angeli et ejus annihilatio mensurabuntur, tanquam mensura propria, duobus instantibus temporis discreti, si nullum tempus continuum sit; ita quod aliud instans correspondebit creationi, et aliud annihilationi. Tamen aevum angeli remanentis potest dici esse mensura communis, non adaequata creationi et annihilationi illius angeli de quo ponit casus; quia aevum, licet sit ita indivisibile sicut nunc temporis, tamen est nunc stans, et potest coassistere toti tempori continuo et cuilibet ejus parti, ita quod in tali nunc duo contradictoria possunt esse simul vera. Secus est de nunc temporis, quod raptim transit, nec potest bis sumi. II. Ad argumenta aliorum.

Ad primum eorum quae fiunt ab aliis, dicitur, secundum Durandum (dist. 2, q. 3), quod assumit falsum, scilicet : quod illud quod potest deficere ab esse, non habet totum suum esse simul. Quod patet : quia ex hoc potest deficere aliquid ab esse, quia non habet esse ex se, sed ab alio, cujus influentia subtracta, desineret esse. Et cum probatur : quia quod desinit esse, non habet totum esse quod habere potuit; potuit enim plus esse;

dicitur quod etsi potuit plus esse, tamen plus essendo non habuisset aliud esse, in parte, nec in toto, sed illud idem quod prius. Unde in argumento videtur esse fallacia figurae dictionis, ex mutatione praedicamentorum, scilicet quid in plus.

Ad secundum respondet similiter Durandusribid.), quod in angelo secundum se non est fuisse, nec fore, sed solum coassistentia ad tempus. Et quia non potest fieri quin angelus coexstiterit tempori praeterito, potest tamen Deus facere quod non coexsistat alicui futuro, annihilando angelum, vel faciendo quod nihil erit futurum. Ideo Deus potest facere angelum non fore; licet non possit facere quod non fuerit, non propter successionem quam habeat in esse, sed propter coexsistentiam ejus ad successionem temporis. g 6.

Ad argumenta contra sextam CONCLUSIONEM I. Ad argumenta aegidii. - Ad primum contra primam parlem sextae conclusionis, dicitur quod dissimilitudo quam assignat arguens, falsa est, et forte error. Dicit enim quod primus motus est ita regularis et uniformis, quod non posset fieri uniformior aut regularior. Dicitur enim quod Deus posset facere motum simpliciorem, velociorem, regulario-rem et uniformiorem ; sicut, dato quocumque angelo, potest creare nobiliorem, ultra omnem proportionem. Et sicut, non obstante possibilitate motus simplicioris, tamen numerus primi motus mensurat omnes motus, et dicitur pro nunc tempus omnium temporalium; sic similiter, licet supremus angelus non sit supremus possibilis simpliciter, est tamen (a) supremus pro nunc; et ideo pro nunc unitas sui esse dicitur aevum. Si tamen esset aliquis angelus nobilior illo qui nunc est supremus, tunc in illo esset aevum omnium aeviternorum. Et idem esset, si Deus crearet aliud mobile simplicius illo quod nunc dicitur primum mobile. Ad secundum dicitur quod, si illud argumentum aliquid valeat, concluderet multa falsa, potissime quod non sit aliquod tempus mensurans omnia temporalia; quia prima substantia est mensura omnium substantiarum corporalium et omnium corporum ; ergo aeternitassua esset mensura omnium. Ideo dicitur quod sicut in entitate est ponere duas mensuras, unam in genere, et aliam extra genus, quia omnia entia, utentia sunt, habent primum ens pro mensura, et, ut (a) entia istius generis determinati, habent pro mensura primuni illius generis; sic est de mensuris durationis (6), quod angeli habent unam primam mensuram extra genus, et tamen, praeter illam primam, habent aliam m genere, sicut omnes motus habent primum motum et tempus. Et tunc, ad formam rationis, dicitur quod, licet angeli habeant aliam primam mensuram extra genus, ad quam dependent, erit tamen alia mensura eorum prima in genere, qua mensurantur omnia illius generis determinati. Ad tertium dicitur quod falsum assumit, scilicet quod de ratione mensura; sit habere causalitatem effectivam super sua mensurata; quia sufficit, ad hoc quod sit mensura, quod sit aliquo modo causa formalis secundum perfectionem majorem. Albedo enim, quae est mensura omnium colorum aliorum, non habet causalitatem effectivam super colores, sed formalem, quasi rationem habens majoris luminis vel minoris in coloribus. Ita in proposito, aevum superioris angeli est mensura inferiorum, secundum quod (y) magis participat de intensione durationis. Unde esse primi angeli est mensura aliorum, secundum nobilitatem majorem et simplicitatem. Accidit enim mensurae habc-e causalitatem effectivam super mensuratum. Nam motus planetarum non causatur a motu primi mobilis, cum sint motus contrarii; et tamen motus planetarum mensuratur a motu primi mobilis. Similiter, motus rotae figuli non dependet a primo motu, cum possit esse sine illo, secundum Augustinum ; et tamen mensuratur eo. Sed sufficit quod sit aliquo modo causa formalis extrinseca, vel exemplaris. Aliquando tamen ambo concurrunt, scilicet quod mensura sit causa formalis et effectiva. Unum tamen per se sufficit; aliud vero, scilicet quod sit causa effectiva a qua mensuratum dependeat, accidentaliter se habet ad rationem mensurae, ut patet de motu liberi arbitrii, qui mensuratur tempore primi motus, a quo non dependet. Ista est responsio Warronis, cui concordat Durandus. Item, sanctus Thomas, 1 p., q. 10, art. 6, ad 4" ", sic dicit: " Ad hoc quod aliqua mensurentur per aliquod unum, non requiritur quod illud unum sit causa omnium, sed (a) quod sit simplicius. " Ad quartum dicitur quod, licet unus angelus non comparetur ad alium sicut causa ad ellectum quoad esse substantiale, nec sicut habitus ad privationem; tamen unus se habet ad alium sicut simplicius ad minus simplex, vel compositius ad minus compositum, et sicut perfectius ad imperfectius. Et hoc sufficit, ad hoc quod unus possit osse ratio cognoscendi alium quoad suam simplicitatem, invariabilitatem, perlectionem majorem vel minorem. Ad quintum respondit sanctus Thomas, 1 p., q. 10, art. 6, ad 3 ", quod ratio non valet. Quia, sicut non omnia temporalia simul incipiunt, et tamen eodem tempore mensurantur; sic, licet aevi-terna non simul incipiant, nihilominus eodem aevo possunt mensurari. II. Ad argumenta aliorum.

Ad primuni aliorum, patet responsio per dicta in sexta conclusione. Ibidem enim dictum est quod illud est subjectum aevi, quod plus appropinquat [eternitati, et eam participat per beatam visionem ; et ideo Lucifer non est subjectum aevi, sed angelus beatissimus. Sed contra hanc responsionem arguit Warro : Quia mensura naturalis est, et non gratuita; quare sequitur proportionem rei naturalis. Cluii ergo naturalia in omnibus angelis maneant integra, secundum Dionysium, 4. de Divinis Nominibus, adhuc aevum erit in eo, si prius fuerit.

Item, ex hoc sequitur quod nullus angelus est mensura prima, sed anima Christi. Quod tamen non est verum : quia mensura non sequitur duratione suum mensuratum; sed angeli fuerunt ante animam Christi, et habuerunt tunc mensuram. Sed ista non cogunt recedere a conclusione. Non quidem primum. Quia, sicut tangitur in conclusione, secus est de illis quorum tota perfectio esta natura, sicut est in corporibus coelestibus, et de illis quorum non est tota perfectio a natura, sed habent (6) per gratiam et gloriam superadditas. Nam, ubi tota perfectio mensurae et mensurati est a natura, tunc mensura est mere naturalis; non autem ubi non tota perfectio est naturalis, sed per gratiam vel gloriam, et ex participatione supernaturalis perfectionis.

Item, nec secundum valet. Quia, licetanima Christi excedat alia aeviterna in perfectione supernaturali, non tamen in simplicitate. Quod (y) si objicitur quod, pari modo, angelus beatissimus, licet excedat Luciferum in gloria, non tamen in simplicitate naturali;

dicendum videtur, supposito quod angelus simpliciter primus, fuerit (i) primus inter cadentes, quod (S), licet non perdiderit naturalem simplicitatem ex toto, tamen multum subjectus est compositioni et variabilitati, recedens a primo summe simplici, et conversus ad creaturam; ideoque dicitur quod (y) sua naturalis simplicitas non sufficit mensurare caetera aeviterna, cum ipsa tot varietatibus et compositionibus sit subjecta. De hoc sanctus Thomas, 5. Quodlibeto, art. 7, sic dicit : " Substantia; spirituales mensurantur aevo, non solum quantum ad earum essentiam , sed etiam quantum ad earum propriam operationem. Unde, in libro de Causis, dicitur quod sunt in momento aeternitatis, secundum substantiam et operationem (5). Et sic oportet quod ille angelus qui est subjectum aevi, sit simplicissimus, non solum quantum ad essentiam, sed etiam quantum ad operationem. Talis autem est supremus beatorum angelorum, cujus operatio maxime est in uno, quod est Deus, unita. Unde supremus beatorum angelorum est subjectum aevi, non autem Lucifer. "

Haec ille.

Et post (ad l ") : " Aliqui (s), inquit, posuerunt Luciferum non fuisse supremum angelorum; sed, sicut dicit Damascenus (de Fid. orth., lib. 2, cap. 4), fuit primus eorum qui praeerant ordini terrestri. Si vero concedamus, secundum Gregorium (Homil. 34 in Evang.), quod fuerit supremus omnium, tunc dicendum est quod sua operatio aversa est ab uno primo, et conversa ad multitudinem inferiorum rerum, quarum primatum appetebat; et secundum hoc decidit a summa simplicitate aevi. Unde Dionysius dicit, 4. cap. de Divinis Nominibus, quod daemones dicuntur mali, propter hoc quod infirmantur circa operationem naturalem. "

Haec ille. Ad secundum dicitur quod; si ille angelus, qui est subjectum a:vi, destrueretur, tunc, illo destructo, angelus perfectior aliis (Q perfectione naturae et gloriae, esset subjectum aevi, quia tunc ille esset primum et simplicissimum illius generis; non autem modo; ideo tunc esset subjectum aevi, licet non modo. Ad tertium videtur dicendum quod omnia aeviterna, sive sint corporalia, sive sint spiritualia, eodem aevo mensurantur quoad suum esse substantiale : quia, licet non sint unius generis physici, tamen omnia in hoc conveniunt, quod sunt intransmutabilia secundum suum esse substantiale; et hoc sufficit. Hanc opinionem ponit sanctus Thomas, ubi supra (1 p., q. 10), art. 6. - Et per hoc idem patet ad confirmationem (a). Ad quartum dicitur quod in argumento est fallacia figurae dictionis; quia mutatur quid in aequale, vel in quomodo. Argumentum enim directe debet inferre quod omnes angeli habent eamdem mensuram, scilicet sevum et aeternitatem; et hoc non infert, sed aliud, scilicet quod omnes angeli habent mensuram intrinsecam sibi. Unde, si aliquid argueret, utique inferret quod tempus aequaliter esset subiective in quolibet motu, sicut in primo; quod falsum est, loquendo de tempore proprie dicto. Conceditur tamen quod, sicut tempus communiter dictum, est subjective in quolibet motu, sic potest concedi quod aevum communiter dictum, est subjective in quolibet aeviterno; non autem aevum proprie dictum, quia illud oportet esse mensuram omnium quae sunt in illo genere. Item, argumentum falsum assumit, scilicet quod omnes angeli sint ejusdem rationis, vel quod omnes sint aequales; quae falsa sunt. Ad quintum dicitur quod impossibile est duos angelos esse in omnibus aequales, ut post videbitur; et ideo casus ille est impossibilis. Si tamen ille casus sit possibilis, dicitur quod tunc essent duo aeva, secundum naturam, et secundum quod sunt accidentia ; essent tamen unum aevum, secundum rationem mensurae. Sicut si ponamus duas albedines aeque perfectas, cum albedo sit mensura colorum, hic esset geminatio albedinis, secundum quod accidentia sunt, non tamen secundum quod habent rationem mensurae; quia illae duae albedines, quantum ad rationem mensurae, se haberent ad alios colores, ac si non essent nisi unica albedo. Similiter in proposito, illi duo angeli haberent eumdem ordinem ad alios, qui prius; et esset unum aevum, secundum rationem mensurae; et duo, secundum quod sunt accidentia. Ad sextum dicitur quod recipere in se tales perfectiones quae consurgunt ex actu et non ex potentia et imperfectione, non repugnat simplicitati. Sed quod superior angelus habeat in se subjective mensuram suam et aliorum, hoc contingit ex sua simplicitate essentiali et actualitate majori. Et propter hoc non sequitur : Si imperfectum tale quid in se non habet, ergo nec id quod est perfectum; quia quod perfectum hoc habeat, hoc est ex ratione suae perfectionis, id est, actualitatis; sicut motus primus, propter suam perfectionem est subjectum temporis proprie dicti, non autem alii motus. Ad septimum negatur minor. Tempus enim est subjective, tanquam in subjecto proximo, in re temporali, scilicet in motu primi mobilis, qui tempore mensuratur quantum ad suas partes, et sic est quid temporale; licet forte motus ille secundum totum non sit quid temporale, id est, excessum a tempore, (a) Ei per hoc idfin patet ad confirmationem. - Om. IV. incipiens (a) post inceptionem temporis, et desinens ante desinitionem temporis. Durandus (dist. 2, q. 5) autem ad hoc argumentum sic respondet : " Accidit, inquit, tempori, ut est mensura temporalium, quod sit in aeviterno subjective. Si enim coelum esset corruptibile, et uniformiter moveretur ut modo, motus ejus esset mensura aliorum motuum, sicut nunc est. Sed verum est quod, ad hoc ut talis motus duret, et coexsistat omnibus motibus mensurabilibus qui possunt sibi invicem succedere in infinitum, oportet subjectum ejus nonesse corruptibile, sed aeviternum. Primum autem aeviternum potest omnibus aeviternis coexsistere. Propter quod non oportet, ex ista causa, quod aevum mensurans omnia aeviterna sit in aliquo subjecto transcendente genus aeviternorum. "

Haec Durandus, in forma. III. Ad argumenta Durandi. - Ad primum Durandi negatur minor. Et ad probationem, dicitur quod, licet ex propria ratione aeviterni, ut aeviternum est, notum sit quod ejus duratio sit perpetua et (6) indeficiens, tamen talis cognitio durationis est valde generalis et confusa : quia per hoc non cognoscitur distincte et in particulari de duobus aeviternis, quod illorum uniformius et invariabilius et simplicius duret in suo esse; sed hoc cognoscitur per comparationem ad simplicissimum sui generis. aevum enim non est mensura per modum numeri, sed per modum unitatis; ideoque per aevum potius cognoscitur quid uniformius duret, quam quid plus duret. Ad secundum, negatur major. Et ad probationem, dicitur quod infinito materiali, si posset esse in genere quantitatis continuae vel discretae, repugnat mensurari; quia ejus quantitas nullo modo certificari posset. Sed infinito formali, cujus infinitas non est per privationem formae certificantis, sed potius per privationem materiae et negationem (y) recipientis, non repugnat mensurari; quia ejus quantitas est actualitas certificabilis per mensuram se habentem per modum unitatis, non per modum numeri. Item, in alio deficit probatio ista; quia duratio angeli non est infinita simpliciter, sed secundum quid, quia scilicet non finitur tempore. Praeterea, ista ratio non solum concludit quod duratio angeli non mensuratur per durationem alterius angeli, immo quod nec per aevum, nec per aeternitatem : quod falsum est. Ad tertium dicitur quod major est falsa, et fundatur in falsa imaginatione, scilicet quod omnis duratio se habeat ad modum numeri et cujusdam extensionis, et nulla ad modum unitatis. Hoc enim falsum reputat beatus Thomas, i p., q. 10, art. 1,

ubi sic : " Sicut, inquit, ratio temporis consistit in numeratione prioris et posterioris in motu ; ita in apprehensione ejus quod extra motum est, consistit ratio [eternitatis. " - Haec ille. - Et similiter est dicendum de aevo; quia, secundum eumdem, ubi supra, art. 5 : a Tempus habet prius et posterius; aevum autem non habet prius nec posterius in se, sed ei conjungi possunt; aeternitas autem non habet prius et posterius, nec ea compatitur. " - Haec ille.

Sciendum tamen quod duratio, secundum usitatum modum loquendi, videtur importare quamdam distensionem; et isto modo non convenit Deo, nec angelo, ut videtur dicere sanctus Thomas, 1. Senteni., dist. 8, q. 2, art. 1, ad 6" . Sed quandoque accipitur duratio pro mensura cujuscunque actus vel motus, sive sit successivus, sive simul totus; et sic duratio competit Deo et angelo. Item, illa ratio assumit aliud falsum, scilicet quod duratio angeli non sit ullo modo quanta. Hoc enim falsum est : quia et Deus aliquo modo est quantus, scilicet quantitate virtutis, et non molis; et illo modo competit ei mensura aeternitatis. Unde Beatus Thomas, 1. Sentent., dist. 19, q. 3, art. 1, sic dicit : " In Deo non potest esse magnitudo, nec quantitas, nisi virtutis. Et cum aequalitas attendatur secundum aliquam speciem quantitatis, aequalitas in Deo non erit nisi secundum virtutem. Virtus autem, secundum Philosophum (1. de Coelo, t. c. 116), est ultimum de potentia. Unde et dicitur, 7. Physicorum (t. c. 18), quod virtus est quxdam perfectio; et tunc unumquodque est perfectum, cum attingit propriam virtutem (a). Omnibus igitur illis modis quibus convenit pertingere ad ultimum, est considerare virtutem rei. Hoc autem contingit tripliciter. Primo, in operationibus in quibus contingit gradus perfectionis inveniri; unde dicitur habere virtutem ad operandum, quod attingit (6) completam operationem ; prout dicitur, 2. Etliicorum (cap. G), quod virtus est, quae facit bonum habentem, et opus ejus bonum reddit. Secundo etiam, respectu ipsius esse rei; secundum quod Philosophus dicit, 1. Coeli (t. c. 103), quod aliquid habet virtutem, ut semper sit. Tertio, secundum plenitudinem perfectionis ipsius entis, quod attingit ad ultimum naturae suae; unde et virtus circuli dicitur, secundum Philosophum, quando attingit complete diffinitionem suam. Si ergo virtus divina consideretur secundum perfectionem ad opus, erit virtus potentiae operativae. Si autem consideretur perfectio quantum ad ipsum esse divinum, virtus ejus erit aeternitas. Si autem consideretur quantum ad complementum perfectionis ipsius naturae divina?, erit magnitudo. Quod patet ex hoc : quia Augustinus probat (C. de Trinit., cap. 8) aequalitatem in magnitudine (a), ex hoc quod tota plenitudo natura Patris est in Filio. Secundum quem etiam modum (6), dicit Augustinus, quod in his qux non mole magna sunt, idem est majus esse, quod melius; secundum quod dicimus aliquem hominem esse magnum, qui est perfectus in scientia et virtute. Et sic, sicut omnipotentiae suae virtute omnes potentias operativas fundat, et in eis operatur; ita per virtutem aeternitatis suco instituit et firmat omnem durationem; et per virtutem magnitudinis suae omnia implet et continet. "

Haec ille. Item, eadem distinctione, q. 2, art. 1, sic dicit : " Tria praedicta nomina, scilicet aeternitas, aevum, et tempus, significant durationem quamdam. Duratio autem omnis attenditur secundum quod aliquid est in actu : tamdiu enim res durare dicitur, quamdiu in actu est, et nondum est in potentia. Esse autem in actu, dupliciter contingit. Aut secundum quod ille actus est incompletus, et potenthe permixtus, ratione cujus ulterius in actum protendit; et talis actus est motus : est enim motus actus exsistentis in potentia, secundum quod hujusmodi, ut Philosophus, 3. Physicorum (t. c. 6), dicit. Aut secundum quod actus non est permixtus potentiae, nec additionem recipiens perfectionis; et talis actus est actus quietus et permanens. Esse autem in tali actu, contingit dupliciter. Vel scilicet ita quod ipsum esse actu, quod res habet, sit sibi acquisitum ab alio; et tunc res habens tale esse, est potentialis respectu (y) hujus actus, quem tamen perfecte accipit. Vel esse actu est rei (Z) ex seipsa, ita quod est de ratione quidditatis suae ; et tale esse est divinum esse, in quo non est aliqua potentialitas respectu hujus actus. Sic igitur patet quod est triplex actus. Quidam, cui non substernitur aliqua potentia; et hujusmodi actus mensura est aeternitas. Est alius actus, cui substat potentia quaedam, sed tamen est actus completus acquisitus in potentia illa; et huic respondet aevum. Et est alius actus, cui substernitur potentia, et admiscetur sibi potentia ad actum ^completum secundum successionem, additionem perfectionis recipiens; et huic respondet tempus. Cum igitur unicuique rei respondeat mensura propria, oportet quod secundum conditionem actus mensurati accipiatur essentialiter differentia ipsius mensurae. Invenitur autem in actu qui est motus (s), successio prioris et posterioris. Et haec duo, prius et posterius, secundum quod numerantur per animani, babent rationem mensurae per modum numeri, qui est tempus. Unde dicit Philosophus, 4. Physicorum (t. c. 101), quod tempus est numerus motus secun-

dum prius et posterius. Et est numerus numeratus, et non numerus simpliciter. Sicut enim dicimus quod duo canes est numerus numeratus, et duo est numerus simpliciter; ila et numerus prioris et posterioris in motu, est numerus numeratus, qui est tempus. Ex quo patet quod illud quod de tempore est quasi materiale, fundatur in motu, scilicet prius et posterius; quod autem est formale, completur in operatione animae numerantis; propter quod dicit Philosophus, 4. Physicorum (t. c. "131) : Si non esset anima, non esset tempus. Sic igitur de ratione hujus mensura; quae est tempus, sunt duo, scilicet quod accipiantur ibi plura, ad minus duo, scilicet : vel duo nunc, inter quae est tempus; vel duo tempora continuata per unum nunc; et quod illa sint succedentia. Continuitas etiam accidit tempori ratione motus quem mensurat. Unde, si aliquis esset motus non continuus, nec habens ordinem ad motum coeli continuum, tempus mensurans illum motum, non esset continuum. Ex quo patet quod tempore non mensuratur nisi illud quod includitur in tempore secundum principium et finem. Motus enim (a) coeli, etsi ponatur semper fuisse, secundum Philosophum, 8. Physicorum(t. c. 7),tamen (6) unaquaeque revolutio, vel pars revolutionis, quae mensuratur tempore, secundum prius et posterius accepta in ipsa, principium habet et finem; et secundum hoc, verum est quod tempus principium habet et finem. In actu autem illo qui completus est, non est intelligere prius et posterius, et ita nec aliqua plura, et per consequens nec successionem; unde mensura quae respondet ei, non est per modum numeri, sed magis per modum unitatis. Sicut ergo prius et posterius, ut intelliguntur numerata, complent rationem temporis; ita permanentia actus, secundum quod intelligitur in ratione unitatis quae habet rationem mensurae, complet rationem aevi et (y) aeternitatis. Sed quia esse aeviternorum est acquisitum ab alio, ideo aevum mensurat esse quod habet principium ; non autem aeternitas, quae mensurat esse quod non est acquisitum ab alio. Et secundum hoc, potest sustineri antiqua opinio, dicens quod tempus habet principium et finem, aevum habet principium et non finem, aeternitas nec principium nec finem ; licet non uniformiter sumpto principio : quia aeternitas respicit illud esse quod non habet principium efficiens, aevum autem respicit illud esse quod habet tale principium, tempus vero respicit actum qui habet principium et finem durationis ut mensuratur tempore. "

Haec ille. Ex quibus bene intellectis, apparet quod Durandus in suis argumentis assumit tria falsa. Primum est quod nullum infinitum habet mensuram. Secundum est quod omnis mensura durationis, vel omnis duratio, imaginanda sit ad modum quanti partibilis secundum partes continuas vel discretas. Tertium est quod duratio cujuslibet aeviterni, proprie et perfecie posset cognosci ex.sua propria ratione, et non ex comparatione ad aliquid extrinsecum. Et maxime hujus tertii falsitas patet. Quia, cum dicit quod ex propria ratione aeviterni apparet quod ejus duratio sit perpetua et indeficiens,

quaero quomodo intelligit aeviternum. Aut scilicet per aeviternum intelligit illud mensuratum quod mensuratur aevo, non cointellecto aevo, nec respectu ad aevum tanquam ad mensuram, sed solum intelligendo angelum ut angelus est, vel Gabriel, aut Raphael. Aut per aeviternum intelligit angelum sub respectu et cum respectu ad aevum, vel ut est quoddam aeviternum. Si primo modo loquitur de aeviterno, apparet quod manifeste dicit falsum. Quia ex illo absoluto natura angelicae non cognoscitur duratio ejus in universali, nec in particulari; quia ratio aeviterni non includitur in ratione hujus vel illius angeli. Si autem secundo modo loquitur de aeviterno, patet quod falsum dicit. Quia, licet ex ratione aeviterni, ut aeviternum est, cognoscatur ejus duratio quoad aliqua generalia quae ipse ponit, scilicet quod durat indeficienter; non tamen cognoscitur in speciali quantum ejus duratio assimilatur aeternitati, quae consistit in summa uniformitate, vel tempori, quod consistit in successione et variabilitate, et a quo plus recedit, vel cui plus accedit; et per consequens, in argumento est fallacia secundum, quid ad simpliciter.

IV. Ad alia argumenta aegidii.

Ad argumenta facta contra secundam partem ejusdem sextae conclusionis, dicitur. Et Ad primum quidem, dicitur quod non est eadem comparatio temporis ad motum , quae est ipsius aevi ad aeviternum. Quia tempus est quaedam vera quantitas, et accidens absolutum de genere quantitatis, essentialiter a motu distinctum, sicut res alterius generis; sed aevum non differt (a) ab aeviterno, sicut res alterius generis, sed sicut actus a potentia ejusr deni generis, et sicut esse ab essentia; ita quod aevum videtur esse idem quod esse primi aeviterni. Et (6) potest, secundum aliquos, tripliciter considerari. Primo modo, ut est actus essentiae, in se et absolute. Secundo modo, prout induit rationem cujusdem unitatis; unde esse aeviterni est indivisum secundum substantiam. Tertio modo, ut est indivisum secundum durationem, non habens prius et posterius, sed totum simul secundum durationem. Et hoc tertio modo sumptum, esse angelicum dicitur aevum ; ita quod aevum nihil aliud est nisi esse uniforme illo modo ipsius angeli, vel uniformitas ipsius ICIS osse. Cum autem unitas essentiae, vel esse angelici, non dicat (a) aliquod accidens de genere quantitatis, sed meram negationem divisionis cum essentia vel esse, credo, pro nunc, quod aevum non (6) sit realiter distinctum ab angelo, sed est idem cum esse angeli, nec addit nisi quamdam indivisionem secundum prius et posterius sibi succedentia, vel quamdam simultatem. - Quod autem dicit arguens, quod tempus non est aliud a motu,

falsum est, ut patet ex predictis. Nec Commentator hoc dicit; sed oppositum. Quod si dicat verbaliter, intelligendum est quod motus est subjectum temporis. Ad secundum, negetur minor. Quia quando dicit unam rem respectivam, derelictam ex adjacentia temporis super rem temporalem, inhaerentem ipsi rei temporali; non tamen addit aliquid absolutum, distinctum a tempore et a re temporali. Conceditur ergo quod aevum addit aliquid super aeviternum, sed non rem alterius generis, sed potius esse super essentiam, vel simultatem esse super simultatem essentiae, vel indivisionem esse super indivisionem essentiae. Illam autem unitatem vel simultatem non credo esse aliud secundum rem, quam ipsum esse cum tali negatione vel respectu rationis; non autem aliquam relationem realem. Ad lertium conceditur totum argumentum , pro quanto concludit aevum nihil absolutum addere supra esse primi aeviterni, sed solum legationem vel respectum mensura. Qui quidem respectus consequitur primum angelum, non in quantum est A vel B, sed in quantum est primus et simplicissimus. Et ideo, si ille destrueretur, aevum remaneret in alio, qui esset prior et simplicior omnibus remanentibus. Et puto quod, si omnes angeli, praeter infimum, annihilarentur, tunc in illo remaneret aevum : non quod adveniret sibi ex aliorum destructione aliquid absolutum ; sed solum quia ipsum esset primum (y) sui generis negative, quia non haberet prius se. Unde non placet opinio Warronis, dicentis quod adveniret sibi aliquid absolutum, vel respectus realis. Hoc enim non credo. Ad quartum dicit Warro, quod duplex est simultas, scilicet simultas substantia , et simultas durationis. Prima nihil absolutum addit super rem ipsam ; sed secunda addit. Sed tamen hoc non credo; immo, quod simultas durationis esse angelici non est nisi mera (o) negatio successionis, vel prioris et posterioris partium esse angelici. Ad quintum dicit Warro, quod perpetuitas potest dicere duo, scilicet incorruptibilitatem et permanentiam esse angelici, vel incorruptibilitatem durationis. Primo modo, nihil absolutum addit super angelum : sed secundo modo, addit aliquid absoluta) dicat. - dat IV. (S) non. - Om. IV. (y) esset primum. - cujus esset plurimum IV. (c) mera.

materia IV. tum. Hoc non credo. Unde, breviter : nullum absolutum addit aevum super aeviternum, nisi quod addit esse super essentiam. Ad sextum videtur dicendum quod aevum est duratio esse angelici; et illa duratio est mensuratio. Unde ista sunt realiter idem, esse angelicum, duratio esse angelici, et mensura esse angelici; ita quod nullum eorum addit aliquod absolutum super aliud, sed solum aliquam negationem, vel respectum rationis, vel realem. Eadem enim res dicitur esse, in quantum est actus entis vel essentiae; dicitur autem duratio, in quantum non raptim transit, sed diu ratum est; dicitur vero mensura vel aevum, in quantum induit rationem unitatis vel simultatis, ita quod possit certificare quantitatem aliorum ejusdem generis. Ad septimum conceditur quod aevum nihil absolutum addit super esse aeviterni. Addit tamen super aeviternum; quia in aeviterno aliud est esse, aliud ipsum quod est. Ad octavum dicitur quod, licet aevum sit aliud ab aeviterno, non tamen differt sic ab eo, sicut res alterius ^generis, aut sicut accidens a subjecto, sed sicut actus a sua propria potentia. Quorum tamen neutrum potest actualiter esse separatum ab alio, seu sine alio, potissime essentia sine esse; quia contradictionem implicat, aliquid esse actu sine illo quo formaliter est in actu.

Et sic patet quod ista argumenta concludunt solum quod aevum non sit subiective in aeviterno, sicut accidens absolutum in subjecto, sed sicut actus in potentia. aevum enim, ut dictum est, nihil absolutum addit super esse primi angeli, sed solum negationem vel respectum. Ad argumentum factum in pede quaestionis, negatur major. Tum quia, ut dicitur, 4. Physicorum (t. c. 117), nihil mensuratur primo et per se tempore, nisi excedatur a tempore. Tum quia tempus non proprie mensurat nisi motum vel subjectum motus in quantum hujusmodi; modo angelus, nec (a) quantum ad suum esse, nec quantum ad suam essentiam, est hujusmodi. Quomodo autem operationes angeli tempore mensurentur, patet ex dictis. Et haec sufficiant de praesenti quaestione. Benedictus Deus. Sequitur tertia distinctio secundi Sententiarum.

(a) nec.

Om, Pr.