Albert the Great, Summa Theologiae

Propter quaestiones Augustini contra Felicianum, quas ponit Magister in libro I Sententiarum, distinctione VI, quae sunt istae: An Pater genuit Filium voluntate, vel necessitate ?

Et, distinctione VII: An potuerit vel voluerit gignere Filium ?

Et propter tertiam quam ponit in distinctione V: An Pater de sua substantia, vel de nihilo, vel de aliquo genuerit Filium ? Quam quaestionem Augustinus tractat in libro contra Maximinum.

Ex his quaestionibus probare volebant haeretici Patrem non gignere Filium.

Quantum ad primum scilicet, An Pater genuit Filium voluntate, vel necessitate ? sic objiciebant:

1. Pater aut voluntate, aut necessitate genuit Filium. Si necessitate, necessitas cadit in Deum: quod miseria est: et hoc absurdum est, quod miseria cadat in Deum. Si autem voluntate: cum omnis voluntas praecedat volitum, voluntas Patris praeiret generationem Filii: quod esse non potest: quia secundum hoc generatio esset opus voluntatis. Sed sicut dicit Damascenus distinguens inter generationem et creationem, quod " generatio est opus naturae existens, creatio autem opus voluntatis, non naturae, " sequeretur quod Filius esset factus per creationem, sicut dixit Arius, et non esset Patri coaeternus.

2. Adhuc, Objicitur de responso Augustini qui dicit, quod nec necessitate, nec voluntate: quia necessitas in Deo non est, et voluntas sapientiam praeire non potest: et cum Filius sit sapientia Patris et verbum, voluntas praeire generationem Filii non potest. Hoc enim falsum videtur. In omnibus enim in quibus sapientia nascitur per acquisitionem, vel considerationem, praecedit voluntas quaerendi et inveniendi, et sic voluntas praecedit sapientiam. Unde Augustinus in libro IV de Trinitate: " Partum mentis praeit quidam appetitus quaerendi et inveniendi: et sic proles nascitur, quae es mentis notitia. "

3. Adhuc, Anselmus dicit, quod " vo- luntas non tantum potentia est ad actum specialem, sed generalis motor omnium aliarum potentiarum ad actus suos. " Unde cum dicitur, Possum ambulare, intelligitur, si volo: possum loqui, si volo: possum intelligere, si volo. Falsum ergo est, quod voluntas sapientiam praeire non possit. Et sic videtur stare objectio haeretici, quod scilicet generatio Filii sit opus voluntatis, et non naturae.

4. Adhuc, Objicit Arius et discipuli sui, Maximinus, et Eunomius, et Felicianus: Pater aut voluntarie genuit Filium, aut involuntarie. Si involuntarie: cum involuntarium, sicut dicit Aristoteles in III Ethicorum, et Joannes Damascenus , et Gregorius Nyssenus in libro de Anima, non sit nisi dupliciter, scilicet per violentiam, et ignorantiam, sequeretur quod in Deum vel violentia vel ignorantia caderet, quod absurdum est. Si autem genuit voluntarie, putant sequi sui erroris propositum, quod scilicet generatio Filii opus sit voluntatis, non naturae, et quod Filius creatus sit et Patri non coaeternus.

Adhuc, idem volunt habere ex alia divisione, quaerentes scilicet, An Pater potuerit, vel voluerit gignere Filium ?

1. Si enim voluit, concludunt statim, quod Filius est opus voluntatis. Si potuit: cum omnis potentia praecedat actum, ut dicit Aristoteles in IX Metaphysicae, sive sit activa, sive passiva, dummodo potentia et actus in eodem accipiantur, concludunt iterum propositum errorem, quod scilicet Filius de potentia exivit ad actum, et sic coaeternus Patri esse non potest.

2. Si dicatur haereticis, quod divisio non est sufficiens, probant suam intentionem per hoc quod dicitur ab Aristotele in II Physicorum, quod " omne

quod fit, aut fit a proposito, aut a natura. " Et vult, quod haec duo principia sunt agendi, et non plura. Et si fit a proposito: cum propositum, ut dicit Avicenna, et omnis potentia propositi sit ad opposita, scilicet ad agere, et ad non agere: quod autem per naturam fit, de necessitate fit: volunt propositum habere, quod aut necessitate, aut voluntate genuit Filium: et sic sequentur ea quae supra conclusa sunt.

3. Adhuc errorem suum confirmant: quia omne quod fit, aut contingenter fit, aut ex necessitate fit. In divinis autem nihil est contingenter, et sicut habitum est, necessitas in Deum non cadit: generatio ergo Filii a Patre, nec contingenter fit, nec ex necessitate: et sic generatio Filii a Patre esse non potest.

Idem volunt habere per aliam divisionem, quaerentes, Si Filius generatur a Patre, aut de aliquo generatur, aut de nihilo ?

Si de nihilo: tunc Filius de nihilo factus est, et creatura est: et sic habetur propositum. Si de aliquo: aut de materia, aut de substantia generantis. Si de materia: tunc sequitur, quod de materia factus est Filius, et sic iterum creatus est, et non genitus a Patre.

Si autem dicatur natus de substantia Patris, quaerunt dividentes, utrum de tota substantia, vel. de parte. Si de tota: tunc nihil substantialium est in Patre quod non sit in Filio: et hoc falsum est, ut dicunt: quia sic dicitur, Joan. xiv, 28: Pater major me est: quod non posset dici, nisi aliquid esset in Patre, quod non esset in Filio.

Adhuc, Hoc esset contra habitudinem praepositionis de, quae participationem notat. Si autem est de parte: tunc substantia Patris partibilis est: et tunc non est summae simplicitatis, et non ejusdem substantiae sunt Pater et Filius.

Propter haec et similia sophismata dixit Arius, sicut in libro Arii legitur, quem ipse ad confirmationem erroris sui scripsit, quod Filius est creatura et opus voluntatis sicut caetera creata: sed est creatura in qua est virtus, verbum, ei sapientia primae causae. Dicit enim, sicut ego ipse in libro Arii legi, quod Filius est intellectus sive intelligentia ante mundum creata, et ante omnem ordinem intelligentiarum, quae ordinibus caelestibus mobilibus sunt attributae: in quem intellectum sive intelligentiam Influxit Deus mentale verbum, quod est forma, et virtus, et sapientia, et ars omnium creatorum. Et hoc dixit esse quod dicitur, Joan. i, 3: Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil quod factum est. Et hoc est quod dicitur, Joan. v, 17: Pater meus usque modo operatur, et ego operor. Et dixit, quod Ideo dicitur Filius, quia in similitudine formae et speciei est divinae, per potentiam inclinationis ad corpus a simplicitate et forma Dei non dissimilis.

Et in libro illo omnes rationes quae inductae sunt, inveni conscriptas.

Solutio. Ad hoc quod objiciunt haeretici, non est difficile solvere.

Ad hoc enim quod prima quaestione quaerunt, Utrum Pater voluntate vel necessitate genuerit Filium ? satis responderunt antiqui, Magister scilicet in Sententiis, Praepositivus, et Gulielmus de Altisiodoro, distinguentes voluntatem, et distinguentes necessitatem, quod scilicet est voluntas praecedens, et est voluntas concomitans. Voluntate praecedente non genuit Pater Filium: quia sic sequeretur, quod esset opus voluntatis. Voluntas autem concomitans duplex est, scilicet concomitans actum interiorem substantialem et naturalem, qui involuntarius esse non potest in Deo, et actum exteriorem, qui concomitatur actum crea-

tionis, qui in diversitate essentiae est, et terminatur ad opus creatum. Voluntate Igitur concomitante actum interiorem generationis in eadem substantia genuit Pater Filium, sed non voluntate concomitante actum exteriorem qui est in diversitate essentiae. Et ex hoc non sequitur, quod Filius sit opus voluntatis, sed opus naturae quod concomitatur voluntas.

Similiter distinguebant necessitatem, quae multiplex est, secundum omne genus causae. Est enim necessitas coactionis, secundum causam efficientem. Et est necessitas obligationis, secundum causam materialem, secundum quod dicit Philosophus in IV de Caelo et Mundo, quod " id in quo vincit terra, de necessitate descendit a tribus elementis, igne scilicet, aere, et aqua. " Et est necessitas inevitabilitatis dicta, secundum causam formalem, sicut necesse est lucem illuminare, et intellectum intelligere. Et has tres necessitates in Deum, qui summe liber est et libera causa omnium operum suorum, impossibile est cadere. Ex prima enim necessitate sequeretur, quod cogi posset: ex secunda, quod obligatus esset: ex tertia, quod coarctatus ad unum: quae omnia praejudicium facerent summae libertati. Dicitur quarto modo necessitas secundum causam finalem, quam Boetius vocat necessitatem suppositionis, secundum quam dicimus, si foemina honesta esse debeat, necesse est castam esse: et secundum quam dicitur, Luc. x, 42: Unum est necessarium: et, Joan. ix, 4: Me oportet operari opera ejus qui misit me, donec dies est. Et hoc modo dicimus, quod Pater necessitate genuit Filium: quia si summum bonum esse debeat, necesse est quod summa et perfecta diffusione seipsum diffundat et communicet. Summa autem diffusio est per generationem: quia nisi sic se diffunderet, deficeret a ratione summi boni, et sic esset mutabilis. Unde haec etiam necessitas dicitur necessitas immutabilitatis ad finem.

Similiter distinxerunt potentiam in eodem acceptam cum actu, scilicet in potentiam praecedentem, et in potentiam concomitantem. Et cum dicitur, quod Deus potuit generare Filium, conceditur hoc de potentia concomitante: et ex hoc non sequitur, quod Filius sit potentiae Filius, et quod generatio opus sit potentiae praeeuntis, sed quod sit opus naturae quod concomitatur potentia. Ex hoc etiam non sequitur, quod Deus sit impotens si non habet potentiam actum praeeuntem.

Per hoc patet solutio ad omnia quae inducunt haeretici ad primas duas quaestiones confirmandas.

Ad id quod quaerunt, An Deus Pater Filium de aliquo, vel nihilo genuerit ?

Respondendum est per Hilarium in libro XII de Trinitate, ubi sic dicit: " Unigenitus Deus cum natus sit, Patrem testatur auctorem: cum ex manente natus est, non est natus ex nihilo: et cum ante tempus natus est, omnem sensum praevenit nascendo. " Distinguendum ergo, quod propositio de, vel ex, cum dicitur, hoc est ex nihilo, triplicem notat habitudinem, scilicet originis secundum quod initiata est res illa post nihil, sicut dicit Philosophus: Ex his sive ludis olympia, hoc est, post hos ludos sunt olympia. Et sic notat habitudinem nullius ex quo fiat praesuppositi. Et hoc secundum Philosophos dicitur creatum, secundum quod ens dicitur creatum primum. Aliquando notat habitudinem negationis principii materialis tantum, sicut animam et Angelum dicimus facta ex nihilo. Nullo istorum modorum vel Pater vel Filius vel Spiritus sanctus est ex nihilo. Non enim sunt post nihil, nec sunt creata prima, nec per abnegationem principii materialis hoc modo sicut anima et Angelus dicuntur esse ex nihilo: quia quod hoc modo ex nihilo est, initium habet esse et durationis.

Similiter cum dicitur hoc esse de aliquo, praepositio de in triplici est habitudine, scilicet originis tantum: et sic Filius et Spiritus sanctus sunt de aliquo, et Pater non de aliquo. Sed ex hoc non sequitur, quod Pater sit ex nihilo propter habitudinem ordinis quae remanet in praepositione, cum dicitur, hoc est ex nihilo, hoc est, post nihil.

Notat etiam habitudinem causae materialis, sicut cum dicitur cultellus de ferro. Et tunc aliquando est partitiva praepositio, et aliquando notat indistinctionem substantiae materialis in materiato. Et nullo istorum modorum dici potest, quod Pater vel Filius vel Spiritus sanctus sint de aliquo.

Aliquando simplicem notat habitudinem substantiae ad habens substantiam illam. Et sic dicitur Filius de substantia Patris, et Spiritus sanctus de substantia Patris et Filii, secundum quod diximus, quod habitudo originis quae est in praepositione de, notat habitudinem personae ad personam: et habitudo obliqui ad rectum, cum dicitur Filius esse substantia de substantia, vel Filii substantia de substantia Patris, non notat nisi indistinctam coessentialitatem. Et sic dicimus Filium esse de tota substantia Patris, et non de Patre, hoc est, totam habere Patris substantiam, et Spiritum sanctum de tota substantia Patris et Filii.

Et quod Filius dicit: Pater major me est , secundum Augustinum et Hilarium " non refertur nisi ad auctoritatem principii quae est in Patre, et non ad substantiae particularitatem. Unde non sequitur, si Pater major est, quod Filius minor sit: quia generatio et etiam processio naturae ponunt aequalitatem in eo a quo procedunt Filius et Spiritus sanctus, et in eis qui procedunt. Natura enim cum simplicissima sit, quando communicatur per actum substantialis processionis, necesse est, quod tota communicetur. Unde per majoritatem illam non notatur nisi au- ctoritas quae est in Patre, qui est principium non de principio: quae in Filio esse non potest, cum sit principium de principio: nec in Spiritu sancto esse potest, cum sit principium de utroque principio. Minor tamen non potest esse Filius vel Spiritus sanctus: quia generatio et processio non sunt productiones, quibus quis ex se proferat minus, sed aequale per omnia, sicut probatur verbis Augustini in libro XIV de Trinitate , quae ponit Magister in I Sententiarum, distinct. III, ubi loquitur de aequalitate mentis et intellectus et voluntatis, ex quibus vult probare coessentialitatem Trinitatis et aequalitatem.

Et per hoc patet solutio ad totum hoc quod adducunt ad tertiam quaestionem pro sui erroris confirmatione.