Articulus IV.

De libris Moysis, et Josue, qui primum Auses, ac deinde Josue est cognominatus, de libris Regum, seu Basilion, de libris Esdrae ac Nehemiae.

Ad ea quae Lactantius (Lactant. lib. IV, cap. 5) de quibusdam veteris novique Testamenti libris memoriae mandavit, ut veniamus, observare juvat Moysen ab eo non solum prophetam vocari, sed illum etiam fuisse, cui primus a plurimis locus inter eos datur, qui de temporibus commentationes ediderunt. At quos, 1079B oro te, Moyses de temporibus libros composuit, nisi Genesim, aliosque ipsi vulgo adscriptos?

Et certe Cyprianum haud dubie imitatus, Numerorum librum ei nominatim attribuit. Moyses enim, ait ille, in Numeris: Non quasi homo Dominus suspenditur, neque quasi filius hominis minas patitur. Quae quidem non ex Vulgata, sed ex LXXII seniorum interpretatione uterque transcripsit. Quin etiam Lactantius ipsiusmet Moysis nomine verba Balaami, in eodem Numerorum libro descripta, hunc in modum citavit: Moyses in Numeris ita loquitur: Orietur stella ex Jacob. Dixit itaque Moyses loquitur, non suis quidem, sed Balaami verbis, quia totidem ille, dum librum hunc scriberet, accurate retulit.

Deuteronomii quoque librum illi tamquam vero genuinoque 1079C ejus parenti semel atque iterum vendicat. Audi, quaeso, quam adseveranter id affirmaverit (Lact., ibid., cap. 17) : «Sed et ipse Moyses . . . . . . . in Deuteronomio scriptum reliquit: Et dixit Dominus ad me: Prophetam excitabo eis (Deuteron., XVIII, 15) .» Et rursum paulo post (Lact., ibid.) : «Item Moyses ipse: In novissimis diebus circumcidet Dominus cor tuum.» Postea quoque: «Apertius ipse Moyses in Deuteronomio ita praedicavit: Et erit pendens vita ante oculos tuos (Deuteron., XXX, 6) .»

Moysi itaque hunc librum, et alios ipsi adscriptos, quemadmodum Cyprianus, ac caeteri antiquissimi Ecclesiae Patres, haud dubitanter attribuit. Quis igitur aequo animo ferat recentiorum nonnullorum audaciam, qui negant Moysem aut horum librorum totius 1079D Pentateuchi, aut maximae illorum partis fuisse auctorem? Sed eorum insanam temeritatem alibi retudimus.

Eodem plane modo Lactantius librum illum Josue adseruit (Lact., l. IV, c. 17) , quem nomine ejus inscriptum habemus. Post Moysis siquidem verba, proxime a nobis citata, sic ille prosequitur: «Item Jesus Nave, successor ejus: Et dixit Dominus ad Jesum: Fac tibi cultellos petrinos nimis acutos (Josue, V, 2) .» Data autem opera, ibi auctor noster adjecit successor ejus Moysis, ne qua esset in illius nomine ambiguitas. Cyprianus vero (Cypr., l. I adv. Judae., § 8) eadem verba ita citasse legitur: Ita apud Jesum Nave. Sed in superiori articulo vidimus hunc eumdem Moysis successorem utroque 1080A illo nomine appellari. Ante utrumque vero Justinus martyr, Tryphone minime repugnante, plura ex eodem libro verba sic refert, ἀπὸ τοῦ βιβλίου Ἰησοῦ, ex libro Jesu, sive Josue.

Aliud tamen hujus prophetae antea fuisse nomen Lactantius observat: «Qui cum primum, inquit, Auses vocaretur, Moses futura praesentiens, jussit eum vocari Jesum.» Quam quidem nominis mutationem haud semel Justinus martyr (Justin., Dial. cum Tryph.) aliique adnotaverunt. Sed praetermittendus non est Tertullianus (Tertullian., l. advers. Judae. c. 9, et l. III advers. Marcion., c. 16) , cujus in vestigiis institisse auctor noster videtur. Ita enim ille: «Dum Moysi successor destinaretur Auses, filius Nave, transfertur certe de primo nomine, et incipit vocari Jesus.» Et 1080B id adhuc alibi repetit, atque in utroque loco docet, quemadmodum Lactantius, hunc Jesum sive Josue fuisse Jesu Christi figuram. Quae autem ab illis de Auses nomine dicuntur, haec desumpta sunt ex Numerorum libro, ubi haec verba juxta LXXII interpretationem legimus: Καὶ ἐπωνόμασε Μωϋσῆς τὸν Αὐσῆ, υἱον Ναυὴ, Ἰησοῦν. Et cognominavit Moyses Ause, filium Nave, Jesum. In Vulgata vero habetur: Vocavitque Osec, filium Nun, Josue (Numer., XIII, 17) . Plura si velis, lege Eusebium (Euseb., l. IV, Demonstr. evangel., § 17) , qui praeclare ea de re disputat. Hieronymus tamen contendit male in graecis et latinis codicibus scriptum Ause (Hieronym., l. I Comment. in c. I, 1, Osee) , quod nihil significat, sed scribendum Osee, quod idem sonat ac salvator.

1080C Quaedam praeterea Lactantius transcripsit verba ex libris Regum (Lactant., l. IV, c. 11) , primo, secundo, ac tertio, qui in pluribus operum illius editionibus graece Βασιλειῶν, in duobus antiquioribus regiae bibliothecae codicibus manuscriptis, et editione romana latino charactere Basilion, a Cypriano autem Basileion, ac prius a Tertulliano Basiliarum et Basilicarum, sive potius Basilaeorum nominibus citantur. Porro autem haec duximus animadvertenda; quoniam in regiis librorum Lactantii manuscriptis codicibus citata a Lactantio Graecorum auctorum verba graece, uti jam diximus, descripta sunt. Cur ergo et hoc unicum verbum Basilion graecis similiter litteris exaratum non fuit? Non alia procul dubio ratio videtur, nisi quia librarii illud ita in antiquioribus codicibus 1080D scriptum repererunt. Utrum autem Lactantii, Cypriani et Tertulliani aetate ita hi Regum libri citari ac cognominari vulgo solerent, expendas, velim, et pronunties.

Dubium autem minime videtur quin auctor noster (Lactant., l. IV, c. 18) in suo sacrorum Bibliorum codice legerit non solum nomen Esdrae, praefixum ejus libro, sed haec etiam verba: Hoc pascha Salvator, etc., a se transcripta, quae de Christo, ut supra vidimus, dicta esse existimavit. At alibi tamen observatum a nobis fuit Justino martyri persuasum omnino fuisse haec ipsa omnia Esdrae verba ex sacro textu a Judaeis amputata fuisse. At de iis procul dubio Judaeis Justinus loquebatur, qui eamdem ac 1081A ille regionem incolebant. Sed hos procul dubio Lacctantius noster non cognovit, qui hanc tantae fraudis illis exprobrandae occasionem tanto utique silentio non praetermisisset.

Non mirum igitur, si Lactantius, qui verba illa in sacris suis codicibus legerat, Esdram aperte prophetam appellet. Sed mirabitur fortasse aliquis quod non tantum ab illo, sed prius etiam a Cypriano quaedam verba ejusdem Esdrae nomine citata sint, quae in altero libro, Nehemiae nomen praeferente, reperiuntur. Nam ea hunc Lactantius retulit in modum: «Esdras etiam propheta, qui fuit ejusdem Cyri temporibus, a quo Judaei sunt restituti» (non poterat sane clarius Esdras designari), «sic loquitur: Desciverunt a te, et abjecerunt legem tuam.» Verum quidam 1081B haud infimae notae critici respondent hunc librum ab Lactantio, et aliis antiquissimis Ecclesiae Patribus idcirco Esdrae nomine citari, quoniam ea complectitur, quae ab illo simul et Nehemia gesta sunt. Deinde vero hac potissimum ratione auctor noster ductus fuisse videtur, quod uterque liber non ab Hebraeis et Graecis, sed a Latinis tantum distinguatur. Enimvero, ut Hieronymi verbis utamur: «Apud Hebraeos Esdrae Nehemiaeque sermones in unum volumen coarctantur» (Hieronym., Praefat in Esdr.) .