Caput XLII.

Senis Maximiani statuae . . . Id est, Herculii, qui, et Diocletianus, Seniores Augusti vocantur pag. 178 Inscriptionum Gruteri; et ipsus Maximiani Herculii nummus inscribitur, D. Maximiano. Beatissimo. Sen. Aug. Statuae autem eorum, qui exuebantur imperio, 0549D dejiciebantur; unde hoc rebellionis initium frequenter. Vide A. Marc. XIV, 7.

Et imagines cum quo pictus esset, detrahebantur. Mox idem narrat Lactantius: Et quia senes ambo simul plerumque picti erant. Hinc suspicio mihi oborta, leve hic ulcus latere, quod sublatum elegantissimum dabit sensum. Distinguit igitur Lactantius inter statuas, quae ex marmore, aere, auro, argento, aliave materia duriore erant factae, et imagines, quae in tabulis vel clypeis depictae, in templis, curiis, aliisque locis publicis, dedicabantur: unde puto legi debere, Et imagines cum quoque pictus eseet, detrahebantur. Haec ad Herculium pertinent: sed quod sequitur, aegre habuit Diocletianum, et quia senes ambo simul plerumque picti erant; inde etiam ejus imagines, non statuae, quod notandum, deponebantur una cum imaginibus Herculii. Sic cap. 44, inter statuas et imagines distinguit: Constantinus Maximini perfidiam 0550A agnoscit, litteras deprehendit, statuas et imagines invenit; et cap. 43, per Maxentii et Maximini imagines simul locatas, non videntur aliae quam pictae in clypeis posse intelligi: quanquam probe sciam, ipseque adeo docuerim, vocem imago de signis etiam vel statuis ex marmore aliave materia factis usurpari. Sic Eusebius de Herculio loquens VIII, 3, scribit τὰς ἐπὶ τιμῇ γραφὰς καὶ ἀνδριάντας dejectas fuisse: et exstat hanc in rem locus elegans apud eumdem IX, 11, Histor. Eccles.: Γραφαί τε ὅσαι εἰς τιμὴν αὐτοῦ καὶ τῶν αὐτοῦ παίδων κατὰ πᾶσαν ἀνήκειντο πόλιν· Sed et imagines vel picturae, quae ipsi liberisque ejus (loquitur de Maximino) honoris causa positae per singulas prope urbes visebantur, aliae e sublimi dejectae confractaeque sunt; aliae inutiles redditae, obliterato nigris coloribus vultu: ἀνδριάντων τὲ ὁμοίως ὀπόσοι εἰς τὴν αὐτοῦ τιμὴν διανεστὴκεσαν ὡσαύτως ῥιπτόμενοι συνετρίβοντο; statuae quoque quotquot honoris ejus causa erectae fuerant, dejectae similiter atque contritae. Ut Lactantius imagines et statuas, ita Eusebius distinguit γραφὰς et ἀνδριάντας· 0550B imaginumque alias detractas et solo illisas, alias vero nigro colore obductas fuisse scribit; moxque narrat, Maximini liberos ultimo supplicio a Licinio esse affectos: οὓς ἤδη καὶ τῆς βασιλικῆς τιμῆς τῆς τε ἐν πίναξι καὶ γραφαῖς ἀναθέσεως πεποίητο κοινωνοὺς· quos ille jam imperii, et dedicationis, vel consecrationis, in tabulis pictis fecerat consortes, uti locus ille vertendus est. Haymo VIII, 4, Histor. Eccl., priora ita reddidit: Ipsius vero tyranni imagines sculptas, vel pictas, praecipitari jubentur, vel atro fuscari, aut coloribus obliterari: quae versio tamen, uti ex Graecis patet, non satis felix est. Ad picturas pertinent omnino clypei, in quibus depicti imperatores. Suet. Dom. c. 23: Senatus adeo laetatus est, ut, repleta certatim curia, scalas etiam inferri, clypeosque et imagines ejus (id est, imagines in clypeis depictas) coram detrahi, et ibidem solo affigi juberet: qui locus nos docet, clypeos illos in parietibus curiae, altiore loco, fuisse suspensos, et inde non immerito Lactantium et Suetonium scribere, 0550C imagines detractas fuisse. Neque aliter loquitur Justinus XXXVIII, 9: Tunc populus statuas et imagines ejus detrahit: ubi similiter statuae atque imagines distinguuntur; id quod etiam lacit Venuleius Saturninus jurisconsultus l. VI, D. ad L. Jul. Maj. Modest., l. VII, § 4, D. cod. et Suet. Ner. c. 24, quorum Venuleius ita loquitur: Qui statuas aut imagines Imperatoris jam consecratas conflaverint, aliudve quid simile admiserint, lege Julia majestatis tenentur. Hinc discimus, imagines conflari potuisse, id est, clypeos, in quibus imperatores pingebantur, ex auro vel argento saepe factos fuisse; quomodo clupeum aureum Claudio senatum in curia collocasse narrat Trebell. Pollio: deinde, statuas vel imagines imperatorum solemniter collocatas et consecratas, eoque modo sacras ac religiosas factas esse; nam, teste Marciano, lib. VII D. ad L. Jul. Maj. § 2: Severus et Antoninus Poncio rescripserunt, non videri contra majestatem fieri ob imagines Caesaris nondum consecratas, venditas. Sed hac occasione interrogare eruditos placet, quam putent fuisse differentiam 0550D inter ἄγαλμα, ἀνδριάντα, atque inter ἀ αλματοποιὸν et ἀνδριαντοποιόν. Polybius in Excerptis de Virt. et Vitiis, pag. 1468, Ed. ult. ea distinguit, ubi de Prusia Nicephorium spoliante loquitur: Ε᾽ σύλησε δὲ καὶ τοὺς ἀνδριάντας, καὶ τὰ λίθινα τῶν ἀγαλμάτων; statuas deorum immortalium spoliare ac diripere coepit, uti vertit eruditissimus editor, qui tamen non interpretatur λίθινα τῶν ἀγαλμάτων, nec quae differentia inter ἀνδριάντας atque ἀγάλματα fuerit, docet. Et certe ego nullam rationem invenire possum, cur Prusias spoliaverit tantum, atque adeo abstulerit λίθινα τῶν ἀγαλμάτων, relictis argenteis et forte aureis: nisi dicamus statuas ex pretiosiore materia factas Pergamum fuisse deportatas, cum hostis agros illorum invaderet; nam λίθινα τῶν ἀγαλμάτων indicare videntur, alia etiam simulacra eodem in loco fuisse. Distinguit igitur Polybius ἀγάλματα atque ἀνδριάντας; eorumque artifices quasi plane diversos nobis exhibet Scholiastes Theocr. 0551A ad Idyl. 5. v. 105. Δύο δέ φασι Πραξιτέλεις. τὸν μὲν ἀρχαιότερον ἀνδριαντοποιὸν, τὸν δὲ νεώτερον ἀγαλματοποιόν. Οὗτος δὲ ἦν ἐπὶ Δημητρίου τοῦ βασιλέως, περὶ οὗ φησιν ὁ Θεόκριτος. Errabo forsan, si statuam ἀγαλματοποιὸν deorum, ἀνδριαντοποιὸν vero hominum signa fuisse. Sed tamen illud videtur aliquo modo affirmari posse. Nam non modo Suidas ἀγάλματα interpretatur τὰ τῶν θεῶν μιμὴματα· verum etiam has voces ita distinguit Pausanias lib. I, p. 31: Καὶ θεῶν Εἰρήνης ἀγάλματα κεῖται καὶ Ἐστιάς, ἀνδρίαντες δὲ ἄλλοι τε καὶ Αὐτόλυκος ὁ παγκρατιαστής. Neque tamen asseverare velim, vel ipsum Pausaniam, vel alios auctores Graecos, hanc semper differentiam observasse; sed nihilominus arbitror illos quando has voces tam clare distinguunt etiam credidisse, eas significasse res a se invicem diversas; cum caeteroquin satis fuisset memorare ἀγάλματα vel ἀνδριαντὰς. Herodotus etiam I, 131 de Persis loquens, conjungit ἀγάλματα καὶ νηοὺς καὶ βωμοὺς; unde haud vanum argumentum duci forte potest, ἀγάλματα diis fuisse attributa. Apud Suidam ἄγαλμα 0551B Ἀθηνᾶς, Apollonis et Dionysi, occurrit in vocibus Ἄγαλμα Ἀπόλλωνος, et Αὐξέντιος; illaque omnia jungit in voce priore, ubi haec verba, καὶ ἔστιν ἄγαλμα βδέλυγμα τῆς ἐρημωσέως ἐν Ἀντιοχείᾷ, reddit interpres, Est etiam Antiochiae simulacrum vastationis et solitudinis manifestum ac abominandum: quod certe nequaquam verum esse potest. Nam primo scribendum est ἐν Ἀντιόχεια, vel potius Ἀντίοχος; id est, in ea voce occurrit illud simulacrum; et in voce Ἀντίοχος Suidas memorat Antiochum ingressum esse Sanctuarium, atque in eo erexisse βωμὸν καὶ εἵδωλον βδέλυγμα ἐρημώσεως, id est, statuam alicujus dei, et proculdubio Jovis Olympii, cui templum Hierosolymitanum sacrabat; quae statua erat abominatio vastationis. Et ἄγαλμα ordinarie pro statua deorum vel heroum poni solere, docet Eustathius ad II. Δ pag. 456: Παλαιὸς δέ τις γράφει οὕτως· Ἄγαλμα οὐ συνήθως τὸ θεῶν ἢ Ἡ ρώων, ἁλλὰ κοινῶς· id est Antiquus quidam commentator ita scribit, ἄγαλμα hoc loco non significat, ut solet, deorum vel heroum 0551C statuam, sed in genere usurpatur. Aliam longe differentiam inter ξόανον, βρέτας, et ἄγαλμα, statuit Ammonius; illudque scribit esse τὸ ἐξεσμένον λίθινον ἢ ἐλεφάντινον, sculptum, ligneum, vel eboreum; alterum mortali simile, aeneum, vel ex simili materia factum ἄγαλμα vero porinum, sive lapideum ex lapide poro (cujus Plinius meminit) vel ex alio marmore factum simulacrum; adeo ut ἄγαλμα ad marmora restringat; quod si verum, possit videri Polybius λίθινα τῶν ἀγαλμάτων simpliciter posuisse pro statuis marmoreis, nullo respectu habito ad ἀγάλματα ex alia pretiosioreque materia facta; quod aliis, quibus plus otii est, discutiendum relinquo. Theocritus Praxiteli, qui ex Scholiastae sententia Demetrio regi aequalis fiat, tribuit craterem.

. . . . ἔστι δὲ κρητὴρ,
Ἔργον Πραξιτέλους. . . .
qui crater cum sculptus et figuris exornatus fuerit, videant eruditi, num aliqua inter ἀνδριαντοποιὸν et ἀγαλματοποιὸν 0551D differentia hinc possit inveniri.

Atque ita ἀγαλματοποιὸς esset caelator, quia Scholiastes observat Praxitelem juniorem craterem eum fecisse. Praxiteles statuarius et ἀρχαιότερος vixit Olympiade 104, teste Plinio XXXIV, 8, qui ejusdem etiam opera recenset XXXIV, 8, et XXXVI, 5. Sed num is Demetrii tempora atque Ptolemaeorum primorum, sub quibus floruit Theocritus attigerit, non utique constat; fierique potuit ut alius ab eo fuerit, quem Theocritus craterem caelasse canit. Atque ita ἀγαλματοποιὸς esset caelator; et ἄγαλμα significat καλλώπισμα, πᾶν ἐφ᾽ ᾧ τις ἀγάλλεται καὶ χαίρει· at contra ἀνδριὰς de signis vel statuis solis usurpari solet; vel statuendum est Praxitelem vixisse usque ad Demetrii regis tempora, caelasse etiam opera quaedam; vel Comatam pastorem illius mentionem facientem introduci a Theocrito, quia magna viri fama erat, et ut exprimeret pastoris simplicitatem. A Praxitele autem veteri longe diversus 0552A alius est, qui Pompeii tempore Romae floruit, et quem male Loydius, Hofmannus, et Morerius confundunt cum statuario nobili, et cui tribuunt opera memorata Plinio XXXVI, 5, quae vetustioris omnino sunt. Deinde ille Praxiteles non fuit statuarius, verum caelator argenti, quemadmodum patet ex eodem Plin. XXXIII, 12, et Cicerone lib. I de Divin. qui eum tamen non appellat argentarium; uti non satis caute facit nuperus Interpres, adducens mox Ciceronis verba cum magna inter argentarium et argenti caelatorem fuerit differentia.

Viginti annorum felicissimus imperator. Aurel. Victor Diocletianum imperasse viginti quinque annis scribit: sed proculdubio fallitur; et annos, quibus imperio deposito privatus vixit, etiam numeravit. Nam a Christi 305, purpura se exuit, mortuusque est a. 312, uti clare docet Baluzius; adeo ut audiendi non sint Zozimus II, 8, et Suidas in voce Διοκλετιανὸς, qui scribunt, eum annis tantum tribus post abdicatum imperium vixisse. Sed quid Tristano fiet, qui Victorem secutus, 0552B Diocletianum post imperium depositum superfuisse scribit annos novem, t. III, pag. 325. Hoc si verum foret, jam idem Victor scribere debuisset, eum imperasse annos viginti novem. Haec, ut opinor, verba ante oculos habuit vir eruditus, Vixit annos sexaginta octo, ex quibus communi habitu prope novem, egit. Locus certe hic difficultates suas habet; quia si totam Diocletiani vitam inspicimus, plus quam novem annos communi habitu, sive privatus vixit. Putabam nonnunquam scribi debere quadraginta novem, et extritam fuisse notam numeralem priorem; quibus si addantur viginti anni imperii, jam vixit annos octo et sexaginta. Sed Victoris vestigiis insistens P. Diaconus, lib. X extremo, memoriae mandat, Diocletianum vixisse annos sexaginta octo, e quibus post imperium in communi habitu prope novem exegit. Significanter addit, post imperium; adeo ut nonnulli videantur censuisse, Diocletianum per tot annos vixisse, postquam sese purpura exuit, quod tamen verum esse non potest. 0552C Noluit autem Diocletianus, licet id suaderent Herculius et Galerius, imperium resumere: unde eum egregie laudat Eumenius cap. 15 Panegyrici Constantino dicti: «At enim divinum illum virum, qui primus imperium et participavit, et posuit, consilii et facti sui non poenitet, nec amisisse se putat, quod sponte transcripsit. Felix beatusque vere, quem vestra tantorum principum, colunt obsequia. Sed et ille multijugo fultus imperio, et vestro tegitur laetus umbraculo, quos scit ex sua stirpe crevisse, et glorias vestras sibi juste vindicat. Hunc ergo illum, qui ab illo fuerat frater ascitus, puduit imitari; huic illum in Capitolini Jovis templo jurasse poenituit: non mirum, quod etiam genero pejeravit.»

Fame atque angore confectus est. Alios narrare, Diocletianum esse extinctum morbo aquae intercutis, alios veneno, Suidam suspendio; alios ipsi linguae paedorem, et ex faucibus erumpentes vermes, ac saniem tribuere, notat ad hoc et ad cap. 1, praestantissimus Baluzius. Sed ad cap. 30, observat idem, Suidam 0552D narrare, Diocletianum a Senatu jugulatum esse, Maximianum vero se suspendisse, quod certe memoriae vitio adscribendum est. Unde autem haec Suidas hauserit, ignoro: sed non memini, quemquam Veterum narrare, Diocletianum, vel Maximianum jussu senatus jugulatum, sive occisum fuisse: verum constat, Herculium libero mortis arbitrio ipsi a Constantino relicto, suspendio vitam finivisse; unde optime ei convenit ὁ δὲ ἄπεπνίξατο. Alii memoriae mandant, Diocletianum μανέντα, furore percitum obiisse, uti ex Eusebio, et oratione Constantini apud eumdem, et Chrysostomo in oratione de S. Babyla, notat Henricus Valesius. Eusebius VIII, 13, scribit, Diocletianum post peracta vicennalia in difficilem morbum, νόσον οὐκ αἰσίαν, incidisse, et de mentis statu dejectum fuisse: sed non narrat eum obiisse furibundum; et Constantinus, c. 25 orationis memoriae mandat, Diocletianum διὰ τῆς ἀφροσύνης 0553A βλάβην, ob vitium insaniae, vili quodam clausum domicilio poenas dedisse: quod oratorie magis, quam vere dictum esse, persuasus sum; et quicquid sit, Constantinus non memorat, eum furore correptum obiisse. Chrysostomus, fateor, testatur Diocletianum μανέντα periisse: sed potuit rhetorum more rem exagerare; potuit etiam ad morbum, cujus Eusebius mentionem facit, quemque describit Lactantius, c. 37, digitum intendere. Neque enim persuaderi possum, Lactantium obliturum fuisse memoriae et posteritati consecrare Diocletianum furore percitum obiisse, si hoc verum foret; et scire ille rem omnem potuit, utpote illorum temporum aequalis. At qui tragicos meritosque persecutorum exitus describit, narrat tantum Diocletianum in odium vitae dejectum, et proculcatum injuriis, fame atque angore confectum fuisse; quae verba nihil aliud sonant, quam, ut paulo ante loquitur, aegritudine duplici confectum moriendum sibi esse decrevisse; omniaque, quae hoc capite narrantur, evincunt, Diocletianum dolore et angore, 0553B qui tantus fuit, ut et cibos respueret, vitam finivisse, atque adeo, quemadmodum Victor loquitur, morte consumptum esse per formidinem voluntaria; quia scilicet, ut sequitur, suspectabat necem dedecorosam: unde et venenum hausisse dicitur. Lactantius, cap. 17, morbo, in quem post peracta vicennalia incidit Diocletianus, scribit, eum dementem factum esse, ita ut certis horis insaniret, certis resipisceret. Sed hoc ita sese habere potuit, dum morbo agitatus est, uti in multis hominibus observatur: potuit illud etiam per aliquod tempus, imo per omnem reliquam vitam durasse: sed tamen variae res, atque adeo mors ipsa, contrarium videntur suadere. Noluit enim resumere purpuram, licet Herculius et Galerius id eum rogarent enixe; illisque sapienter respondit: Utinam Salonae possitis visere olera nostris manibus instituta! Profecto nunquam istud tentandum judicaretis; quod Carnuti accidisse, non absque ratione existimat Baluzius, ad cap. 29. Scilicet eo a 0553C Galerio Maximiano accitus erat, ut quod ante non fecerat, praesente illo imperium Licinio daret, et cum eo de summa Republica, et de creando Licinio imperatore, id quod docet clare Victor, concilium haberet; quod utique non fecisset, si ille de mentis statu fuisset dejectus; quibus adde Eutropium scribere praeclaro eum otio consenuisse. Narratio autem Constantini, quam vis rem scire potuit, videtur cum mica salis esse capienda. Nam non puto eum de morte Diocletiani loqui: verum innuere tantum, hunc ex morbo dementem factum deposuisse imperium, et inclusum vili domicilio poenas dedisse persecutionis; et deinde non vile hoc fuit domicilium, vel εὐκαταφρόνητος οἴκησις· ast ingens splendidumque palatium, uti satis superque Sponius, longiori vita dignissimus, in Itinerario ostendit. Quod si quis tamen Diocletianum post depositum imperium, modo sanum, modo mentis non compotem, per totam vitam fuisse censeat, insaniaeque omnia adscribat, quae narrat hoc capite Lactantius, 0553D nullus quidem ego repugnabo. Videtur tamen mihi satis ingens poena fuisse, aestuantem, edere nolentem, suspiria ducentem, et miseram mortem timentem, angore, et, uti Eusebius, lib. VIII, extremo scribit, μακρᾷ καὶ ἐπιλυποτάτῃ τῇ τοῦ σώματος ἀσθενείᾳ, diem suum obire. Atque ita etiam Maximinus a Licinio victus ac fugatus, angore animi ac metu confugit ad mortem. Caeterum, nescio unde hauserit Jornandes Diocletianum in Cappadocia defunctum esse; et puto etiam, non absque ratione eruditissimum Baluzium redarguere Victorem, qui narrat Diocletianum minaces litteras a Constantino et Licinio accepisse, et ideo suspectantem necem dedecorosam venenum hausisse. Nam quamvis, ut fere semper, Victorem sequatur P. diaconus, lib. X, extremo, non puto tamen Lactantium praeteriturum historiam, quae maxime notabilis foret in narranda Diocletiani morte. Caeterum, ad cap. 9 observo 0554A Diocletianum in Aegypto apud Alexandriam cepisse et interfecisse Achilleum, qui purpuram sumpserat. Addit Orosius eum crudeliter victoria usum esse, Alexandriam direptioni dedisse, Aegyptum totam proscriptionibus caedibusque foedavisse. Quin insuper Alexandriam videtur castello coercuisse; nam Victor, episcopus Tunnunensis, ita loquitur in Chronico: Exilio mittitur (nimirum Victor) et carceris castelli Diocletiani post praetorianum carcerem traditur; et hoc Alexandriae accidisse patet ex sequentibus: Victor et Theodorus, ante fati episcopi Africani, de carcere ejiciuntur, et post disputationes in praetorio continuas dierum 15, ad aliam custodiam monasterii Tabenensiotarum, quod est apud Canopum, 12 mil. procul ab urbe Alexandria, mittuntur. Hoc monendum esse operae pretium duxi, quia hoc in libello toties Diocletiani mentio occurrit, putoque scribendum apud Victorem esse, carceri castelli Diocletiani post praetorianum carcerem traditur: quanquam illius aetatis Auctorum latinitas ad normam redigi nequaquam 0554B possit.