Articulus Primus.

Unde religionis, et superstitionis nomen derivatum, ac utrum Cicero veram dederit utriusque illius nominis etymologiam.

Antequam de iis disputemus, quae ad christianam religionem speciatim attinent, ea sunt a nobis examinanda, quae Lactantius de ipsa religione, generatim sumpta, litteris consignavit. Ab ipso autem nomine ut ordiamur, illud non a relegendo, uti Cicero putabat, sed a religando censet esse deductum. De illius siquidem etymologia sic adversus latinum Oratorem dimicat. «Vinculo pietatis obstricti, Deo religati sumus, 1011D unde ipsa religio nomen accepit; non, ut Cicero interpretatus est, a relegendo, qui in libro de Natura deorum secundo dicit ita. Non enim philosophi solum, verum etiam majores nostri superstitionem a religione separaverunt. Nam qui totos dies precabantur et immolabant, ut sui sibi liberi superstites essent, superstitiosi sunt appellati. Qui autem omnia, quae ad cultum deorum pertinerent, retractarent, et tamquam religerent, ii dicti sunt religiosi, ex religendo, tamquam ex eligendo elegantes, et ex diligendo diligentes. His enim verbis omnibus inest vis legendi eadem, quae in religioso. Ita factum est in superstitioso, ac religioso, alterum vitii nomen, alterum laudis.» (Lactant. lib. IV, cap. 8.) Quae quidem ex citato Ciceronis libro (Cicer. lib. II de Natur. deor.) revera totidem verbis transcripta sunt, his tamen 1012C omissis, quae post verbum, appellati, ita legimus: Quod nomen postea latius patuit.

Verum hanc utriusque illius nominis etymologiam et interpretationem, a Cicerone sic datam, Lactantius noster omnino improbat. Si enim, inquit, in diis sic colendis superstitio et religio versatur, exiguum aut potius nullum inter utramque erit discrimen. Nam si semel pro filiorum salute, et ut superstites sint, deos precari, iisque immolare bonum et religiosum est; ergo saepius et totos dies pro eadem filiorum salute precari et immolare nec malum est, nec superstitiosum. Contra vero si saepius precari et immolare vitio vertitur, ergo et semel etiam.

Deinde vero, quid honestius, quid justius optari et peti potest a patribus, quam ut filios suos sibi superstites 1012D relinquant? Superstitio igitur, quod vitii, fatente Cicerone, nomen est, non inde derivatur.

Concludit itaque Lactantius (Lib. IV. Inst. cap. 28) religionem esse veri Dei, ac superstitionem falsorum deorum cultum. Addit vero: Et omnino quid colas interest, non quemadmodum colas, aut quid precere; sive interest omnino utrum verum Deum, an fictitios deos colas, et in hoc religio a superstitione distinguitur, non vero quomodo, hoc est, an semel, vel saepius, an per unam horam, aut totos dies preceris; id enim ad discernendam a religione superstitionem nihil facit.

At Lescaloperius, ubi citatum Ciceronis librum suis expositionibus illustrare conatur, multa in hac Lactantii animadversione esse contendit, quae justam nequeant vitare reprehensionem. Primum itaque in 1013A eo Lactantium arguit, quod neget superstitionem et religionem in diis colendis versari. Omnes quippe Theologi fatentur superstitionem non eo tantum a religione distingui, quod aliquis falsum deum veneretur, sed quod verum etiam Deum nec debito, nec sicuti par est, modo colat. Quamobrem aequo animo ille ferre non potest hoc Lactantii effatum: Quid colas interest, non quemadmodum colas. Deus quippe verus falso indignoque cultu potest coli et honorari.

Sed quemadmodum haec Lactantii pace dixit Lescaloperius, ita et nobis Lescaloperii pace dicere liceat Lactantii mentem ipsi fortassis non fuisse satis perspectam. Eximius siquidem ille vir idcirco refellit Ciceronem, quia superstitiosos eos esse appellatos volebat, qui totis diebus precabantur deos, et eis immolabant, 1013B ut filii sui sibi essent superstites. Atqui ab ethnicis non ideo praecise dicti sunt superstitiosi, quod pro liberorum suorum salute suos precarentur deos, sed quod per totos dies eis supplicarent immolarentque. Lactantius itaque recte asserit non in longiori aut breviori hac precatione situm esse superstitionis et religionis discrimen.

Contra vero Lescaloperius objicit hanc non esse Ciceronis mentem, qui vulgarem tantummodo profert nominis superstitiosi etymologiam, et omnium judicio expendendam permittit. Verum quid hoc facit contra Lactantii argumentationem? Nonne ipsamet retulit Ciceronis verba, quibus illud explicat et interpretatur, quod a philosophis et majoribus fuerat traditum? At certe cum id Cicero non rejiciat, nonne probare 1013C videtur, nec relinquere indefinitum ac suspensum?

Instat Lescaloperius: Quod semel facere optimum est, saepius facere, uti variis exemplis patet, non est semper optimum. Sed frustra haec objicit. Nam de iis solis agitur, qui deos precabantur. At quis negaverit, si semel eos precari optimum sit, illos quoque saepius precari esse optimum?

Porro autem quemadmodum nimia Lescaloperii in Ciceronem, quem illustrat, propensio, illum magis fortasse, quam aequum erat. Lactantio infensum reddidit: ita ubi de Cicerone amplius non agitur, eidem Lactantio aequior est. Nam ingenue fatetur non improbandas, quas ille et alii utriusque nominis et religionis et superstitionis etymologias attulerunt. Recte quidem. Primam siquidem Lactantius confirmat, his 1013D Lucretii versibus, quorum ultima tantum verba transcripsit:

Primum quod magnis doceo de rebus, et arctis,
Relligionum animum nodis exsolvere pergo.
(Lucret., lib. I, long. ante fin.)

Suffragatur Servius in haec Virgilii carmina:

Jam tum relligio pavidos terrebat agrestes
Dira loci.
(Virg., lib. VIII Aeneid. v. 349.) Ibi siquidem haec explicationis causa subjecit: Religio, id est, metus, ab eo quod mentem religat dicta religio. Augustinus quoque: «Ad unum, inquit, Deum 1014A tendentes, et ei uni religantes animas nostras, unde religio dicta creditur, omni superstitione careamus.» (August. lib. de vera relig. cap. 55.)

Scimus quidem ab eodem Augustino datum a Cicerone hujus nominis etymon alibi non improbari, aliosque proferri ab laudato Servio, Festo, Macrobio, et A. Gellio (Gell. lib. V, Noct. Att. cap. 9) ejusdem religionis et religiosi etymologias. Sed nobis sufficit ostendisse Lactantium plures habuisse opinionis suae fautores et patronos. Unum his adjicere liceat, a Betuleio observatum, religionis nomen plurali numero in malam partem a Lactantio usurpari (Lactant. lib. III Inst. cap. 9 et cap. 30; et lib. IV cap. 3) . At quemadmodum fatendum est illud ita passim et fere ubique ab eo accipi; ita etiam singulari numero nomen 1014B illud eodem aliquando adhibetur significatu.

Quod vero ad nomen superstitionis spectat, illud quidem Lactantius a voce superstes ortum Ciceroni facile concedit: sed ab eo dissentit, quod id de filiis, quos parentes sibi esse superstites optant, intelligendum non arbitretur. Vultitaque illud intelligi de superstite defunctorum memoria, aut mortuorum imagine parentum, quos ethnici novo ritu tamquam deos colebant. Et id quidem ille probat hoc Virgilii carmine (lib. VIII, Aeneid. v. 188) .

Vana superstitio veterumque ignara deorum.
Quod in carmen haec adnotavit Servius: «Duo dicit: Non ideo Herculem colimus, aut quia omnem religionem veram putamus, aut quia deos ignoramus antiquos. Cautum enim fuerat et apud Athenienses, et 1014C apud Romanos, ne quis novas introduceret religiones . . . . . . Ergo ideo vana, quia superstitio ignara deorum,» novos haud dubie deos contra reipublicae statuta inducendo. Legem autem illam Cicero (Cic. lib. II de legib.) his verbis retulit: «Separatim nemo habessit deos, neve novos, sed ne advenas, nisi publice adscitos, privatim colunto.» Nam antiquos, uti ait Auctor noster (Lactant. lib. IV. cap. 28.) et publicos deos, qui colerent, religiosos nominabant. Sed de his satis, et qui plura desiderabit, is Vossii etymologicon adeat.

At certe nemo diffitebitur veram procul dubio esse hanc dictis deductam a Lactantio conclusionem. «Superstitiosi ergo, qui multos ac falsos deos colunt: nos autem religiosi, qui uni et vero Deo supplicamus.» 1014D Quo autem modo et ritu verus Deus sit colendus, ibi quidem non edisseruit, quia id non conducebat ad propositum suum. At illud fuse in libro sexto et alibi explicat, uti ex sequentibus manifestum omnibus fiet.