Caput XVII.

Hoc igitur scelere perpetrato. De quo noster scilicet capitibus 12, 15 et 17, seu quo factum, ut vexaretur universa terra. Conferant, qui Anglice sciunt, versionem Rever. episcopi Sarisberiensis. Diocletian being now engaged ento this wicked design, hand having succeeded so well in the execution of it.

Perrexit statim Romam, Anno nempe 303, Pagius , ad dictum annum, num. 2.

Vicennalium diem. Quae agenda erant ineunte vigesimo imperii anno; quibus Diocletianus, ut clariora fierent, triumphum de Persis huc usque dilatum conjunxit. Rationem temporis ita subducit Baluzius. 0706A In confesso apud omnes esse, Diocletianum imperare coepisse anno 284 exeunte, quod Petavius luculenter probavit; commotam vero persecutionem anno 303, ex plurimis Lactantii locis constare, ita ut incidat in annum imperii Diocletiani 19, uti fusius cadem disserit vir doctissimus, statim ante acta vicennalia. Edit. Ox. et Cant.

Vicennalia, et id genus festa die natali imperii celebrari solita. Quod si contingeret, ea vel anticipari, vel differri, quod non raro factum, dies similis denominationis cum die natali, quo susceptum fuerat imperium, eligebatur, vel festum die natali collegae imperii assumebatur. Pagius , ad an. Chr. 284, num. 7.

Vicennalia, observante Maucroixio ad marginem suae versionis, festum fuerunt multorum dierum, ad celebrandum annum vicesimum regni Diocletiani.

Qui erat futurus ad duodecimum kal. Dec. Hinc Diocletianum tali die, id est, nostro putandi modo, vicesima Novembris, ante 19 annos creatum fuisse imperatorem, memorat tralatio anglica ad hunc locum; 0706B et defendit Baluzius. Aliter vero Pagius, ut sequitur.—Posita regula, quam in prima parte diss. Hypat. statuimus ex Lactantio, lib. de Mortibus Persecutorum, cap. 17. Decennalia nempe et id genus festa exhibita fuisse vel die natali imperii, vel die natali collegarum, vel saltem die ejusdem denominationis cum eo, in quem Natale imperii inciderat, constat . . . Diocletianum, qui 15 kal. Octobris imperator dictus fuit, ideo anno 303, ad duodecimum kalendas Decembres Vicennalia distulisse, quia hoc anno eodem die Maximianum Herculium imperio Caesareo exornarat; alioquin non 12 kalendas Decembris, sed 15 kalendas Octobris ea solemnia exhibuisset. Certus itaque nunc dies natalis imperii Caesarei Maximiani Herculii, quem die vicesima mensis Novembris, seu 12 kalendas Decembris, Caesarem appellatum fuisse ostendi. Pagius , ad an. Chr. 284, nu. 7, sub finem et initio.—Videatur idem ad an. 298, num. 2, ad an. 303, num. 2, et ad an. 304, num. 12.

0706C Cum libertatem populi Romani ferre non poterat. Rectius, quod libertatem, etc. Alias enim posset pro poterat legendum. Tollius .—Imo, sana veteris schedae lectio; et hic cum pro quoniam, ut jam ad caput 9, notatum est.

Prorupit ex urbe. Paulo aliter supra in fine capitis 14: Tunc Caesar, medio hyemis profectione parata, prorupit: quod nempe absolute positum, et ut illud fere Ciceronis in 2 Catilin.: Abiit, excessit, evasit, erupit.

Quibus illi nonus consulatus defer. Is gestus anno 304: Pagius , ad eum annum, num. 2.

Ravennae procederet Consul. Ravenna ad mare Hadriaticum erat; fuitque olim urbs ex primis Italiae.

Morbum levem ac perpetuum traxit. An sic Latini loquantur, trahere morbum, pro incidere in morbum, videant peritiores. Trahere morbum iis est morbum producere, protrahere, ut sit diuturnior; ut trahere bellum, obsidionem, iter. Mihi syllaba videtur excidisse, et secundum emendate scribentium consuetudinem 0706D scripsisse quoque Lactantium, morbum levem ac perpetuum contraxit. Graevius .— Morbum levem ac perpetuum traxit. Scribe, morbum levem, ac perpetuum contraxit. Boherellus . Tollius .— Ac. Lego, at. Gale .

Vexatusque per omne iter. Morbo scilicet, cujus mentio praecessit. Eo magis, quod ipsum vexationis vocabulum usurpatum supra viderimus a Tertulliano pro morbo, his verbis: «velut illi, qui in partibus verecundioribus corporis contracta vexatione, conscientiam medentium vitant.» Quae perioche, ne id taceam, antecedentem doctorum mutationem τὸ traxit in contraxit plurimum juvat.

Sic aestate transacta. Anni nempe Christi 304. Pagius , ad dictum annum, nu. 2.

Per circuitum ripae strigae Nicom. venit. Mendo laborat hic locus. Baluzius tamen nescio qua fretus auctoritate per ripam strigam intelligit oram Propontidis. Mihi autem, cum conjecturis agendum sit, 0707A videtur verisimilior elici posse ex eo, quod Strigonium, Pannoniae urbs ad Danubium sita, qua fertur versus Pontum Euxinum, paula mutatione depravato loco, aliqualem saltem medelam praebeat. Cui conjecturae illud imprimis favet, quod Diocletianus non recto cursu, sed per circuitum Nicomediam venit. Scribendum itaque ripae Strigoniae, donec aliud sese offerat cui loco cedat haec conjectura. Sparkius , in edit. Oxon. an. 1680.—Locum hunc mendo laborare credideram. Jam autem meliora edoctus nihil mutandum censeo; cum Striga sit vox gromatica, seu Agrimensorum propria, et ab iis, quod in latitudinem, longius fuerit, scamnum appelletur, quod in longitudinem, striga. In re enim rustica, secundum Festum, sulcum significat qui uno ductu peragitur. Idem Sparkius , in Edit. Ox. an. 1684.— Ripae strigae. Ripae scilicet Danubii, ad quam ait Galerius, Sect. sequente, luctasse se per quindecim annos cum Gentibus barbaris. De vocis Strigae usu, tam gromatico, quam castrensi, vide luculentam doct. Dodwelli dissertationem, 0707B ad calcem edit. Ox. Lactantii editam, an. 1684. Hujus Ripae Strigae memoria hodie constare videtur in Strigonii nomine, quae urbs ad Danubii ripam sita est. Edit. Cant.— Per circuitum ripae strigae. Hoc est, per ripam Danubii, qui antiquus erat imperii limes, ubi erant praetenturae Illyricianae, Strigae dictae, ut docte ostendit Dodwellus in singulari dissertatione de Ripa Striga. Pagius , ad an. Chr. 304, num. 2.— Ripae strigae. Lego, ripae Istricae, sive de Istro fluvio, sive de Istris ad Sinum Adriaticum intelligas. Diocletianus enim, Ravenna Nicomediam iter moliens, debebat navem conscendere: sed, qui aeger esset maluit, ut navigationis incommoda vitaret, per circuitum Adriae tendere in Venetos et Istros, aut ad ipsam etiam Istri, seu Danubii ripam. Boherellus .— Per circuitum ripae strigae. Ripae Istricae Heinsium vere emendasse censeo, ut significet illum per Illyricum, Pannoniam, Daciam, venisse Constantinopolin, indeque, trajecto Bosphoro, Nicomediam. Ripa Istrica, 0707C unde Dacia Ripensis. Non recta illum contendisse Nicomediam, vox circuitus est indicio, quod significat illum per ambages iter traxisse. Graevius .—Pro strigae, malim Istricae. Gale .—Legendum: Frigiae. Vossius .—Emendandum Phrygiae. Edit. Oxon. anni 1680, pag. 108, atque inde forsan clarissimus auctor versionis anglicae: Having come roud the Coast of Phrygia.

Morbo jam gravi insurgente. Lege: Morbo jam gravius insurgente. Ante enim levis erat. Tollius .—Levis erat, fateor; et videtur etiam viri docti emendatio non parum firmari duobus Virgilii locis, quorum unus in lib. XII Aen.

Ille manu raptum trepida torquebat in hostem
Altior insurgens.
Alter vero in lib, XI:

Tum validam perque arma viro, perque ossa securim
Altior insurgens oranti et multa precanti
Congeminat vulnus.
0707D Sed vel ob hunc tertium ejusdem libri:

Saucius at serpens sinuosa volumina versat,
Arrectisque horret squamis et sibilat ore
Arduus insurgens.
Servari potest optime vulgata lectio, cum praesertim, sicut in Virgilianis illis exemplis verus ordo verborum est, insurgens altior, insurgens arduus, ita quoque in nostro loco non de morbo gravi, eoque insurgente agatur: sed de morbo insurgente gravi, hoc est, qui e levi, quod erat prius, evadebat gravis.

Quodcumque (vel quocumque) se premi videret. Hic cubat mendum. Allix .— Quodcumque. Lego: utcumque. Editio Oxon. anni 1680.—Lego: Quo utcumque. Editio Oxon. anni 1684, et Cantab. post illam.— Quodcumque se. Lege: Quo cum se. Colomesius .—Emenda: Quo cum se, vel Quo utcumque se; nam τὸ Quo retinendum est. Boherellus . Gale .— Quodcumque 0708A se premi videret. Haec nihili sunt. Recte olim Nicolaus Heinsius et Joannes Columbus viderunt legendum esse: Quo utcumque se premi videret. Aut forte scripsit: Quo cum undique se premi, etc. Graevius .

Prolatus est. Scilicet lectica in publicum. Tollius .

Ut circum, etc. Glossae veteres: Circus et circuitus; κύκλος ἐν ᾧ ἱπποδρομίαι γίνονται. ἱππικὸς τόπος. Eaedem alibi: ἱππικὸς τόπος, Circus circensis; ἱππικὸν, Circum; ἱππόδρομος, Circus circensis, Circus; ἱπποδρομία, Circenses. Atque hinc sine dubio in anglica versione, pro Circo, the Mippodrome. In circis tamen, ut id obiter dicam, non equi solum, sed pugiles quoque exercebantur, et alia multa spectacula edebantur. Ovidius lib. IV Trist., Eleg. 9:

Circus adhuc cessat, spargit tamen acer arenam
Taurus et infesto jam pede pulsat humum.
Idem lib. IV, Fast.:

0708B Proxima vitricem cum Romam inspexerit Eos
Et dederit Phoebo stella fugata locum,
Circus erit pompa celeber numeroque Deorum.
Et Onuphrius Panvinius de Circo, verbi gratia, maximo, qui Romae erat: «In Circo, inquit, maximo multa spectaculorum genera fieri ab antiquis consuevisse, veterum Annalium Commentaria perscrutanti manifestum erit. Quae mihi ea accuratius ex iisdem monumentis contemplanti et disquirenti octo sese obtulerunt. Praecipuum et proprium, cursus, sive certamen Curule et Equestre; Gymnicum, seu Athleticum; Pompa; Ludus Troiae; Venationes; Pugnae Equestres et Pedestres; Naumachia; et aliquando Ludi Scenici.« Quare melius, ni fallor, Maucroixius vocem Circi in sua tralatione retinuit.

Anno post vicennalia repleto. Anno itaque 304, post duodecim, kal. Decembres, cum, ut supra vidimus, Diocletianus imperii sui vicennalia anno 303, ad duodecim kalendas Decembres celebraverit. Ad id autem, quod ille circum, de quo agitur, non anno 0708C vicennalium labente; sed jam elapso, dedicavit, ista doctissimi Pagii observatio sic satis pertinet: «Thermae, templa, atque alia opera publica quinquennii initio de more inchoabantur, eoque expleto dedicabantur, ut multis exemplis liquet.—» Repleto. Praeferam, expleto. Tollius.

Ita languore oppressus. Supple est, ex praecedentibus. Boherellus .

Per omnes deos. Id est, per omnia templa preces ad deos supplices funderentur. Vide Sueton. et Plutarchum de Pompeii morbo, atque item Velleium. Eadem phrasi utitur Lactantius cap. 36: Qui et sacrificia per omnes deos suos quotidie facerent; id est, in omnibus templis. Tollius .—Mihi quoque, per omnes deos, in utroque loco, et per omnia templa in isto capitis 15: Judices per omnia templa dispersi, eodem redeunt; ejusmodi scilicet figura, qua in his Martialis versibus:

0708D Quid petis a Phoebo, Nummos habet arca Minervae,
Haec sapit, haec omnes foenerat una deos.
Per omnes deos, uti magnus monuit Gronovius, intelligenda omnium deum dona, sapientia, pulchritudo, potentia, denique, quaecumque alii dii dare dicuntur; et singula foenerat, id est, confert, tribuit una arca Minervae. Sic nunc igitur, imo meliori jure, omnes dii omnia sunt templa deorum. Ratio est, quod quotidie non dissimili pacto innumera Sanctorum nomina, verbi gratia, Sanctum Joannem, pro templo S. Joannis; Sanctam Mariam, pro ecclesia S. Mariae, et sic de reliquis; imo et in Veterum lucubrationibus Μαρίαμ Θεοτόκον, atque etiam in novo Testamento, secundum criticos celeberrimi nominis, τὸν Δία, pro Ecclesia Mariae Deiparae, et templo Jovis usurpari videamus. Cyrillus in epistola ad Clerum populumque Alexandrinum: Ἴστε τοίνυν, ὅτι κατὰ τὴν ὀγδόην καὶ εἰκάδα τοῦ Παυνὶ μηνὸς, ἡ ἁγία σύνοδος γέγονεν 0709A ἐν τῇ Ἐφέσῳ ἐν τῇ μεγάλη ἐκκλησίᾳ τῆς πόλεως, ἥτις καλεῖται Μαρία Θεοτόκος; «Itaque scitote, sacram Synodum in magna Ephesiorum Ecclesia, quae dicitur Maria Deipara, celebratam fuisse die 28, mensis Pauni.» Act. XIV, 13: Ὁ δὲ ἱερεὺς τοῦ Διὸς τοῦ ὄντος πρὸ τῆς πόλεως αὐτῶν, etc. «Sacerdos autem Jovis collocati ante illorum urbem.» Ad quae verba videantur Critici infra laudati.

Pro vita ejus rogaretur. Hoc loquendi genus male reprehendi a Scioppio, hic quoque locus declarat, et Phaedrum optimae, aut quae proxima erat optimae aetatis Scriptorem absolvit barbariei et plebeitatis nota, quam ei affricat, qui dixit: Damnum haut recusant, tantum pro vita rogant. Lactantius enim supra suae aetatis captum castigatus est Scriptor. Quid, quod ipse Cicero sic loquitur in oratione ad Quirites de reditu suo: «Denique ipse ad extremum pro mea vos salute non rogavit solum, verum etiam obsecravit.»

Idibus Dec. Anni scilicet 204. Pagius , ad eum annum, num. 2.

0709B Judicum trepidatio. Id est, terror, secundum interpretes. Malo ego de crebris illis motionibus et minoribus itionibus intelligere, quae cum quis moribundus est, vel recens mortuus; et cujus mortem alias celari interest, extra illius cubiculum videri consueverunt. Confer quae supra diximus de nativa τοῦ trepitandi notione.

Tota civitate, etc. Sic Suetonius in Julio Caesare, cap. 39. «Edidit spectacula varii generis: munus gladiatorium, ludos etiam regionatim urbe tota.»

Donec Caesar. Hoc est, Versionum supplementa, sicuti decet, conjungendo, donec Maximianus Galerius Caesar. Is nempe Caesarum, propter quem, utpote Diocletiani generum, magis verisimile erat conjecturalem illam Diocletiani mortem celari.

Kalendis Martiis. Anni nimirum 305. Pagius , ad an. Ch. 304, num. 2.

Prodisset. Ita capite sequenti per geminam contractionem, quaesisset, redisse.

0709C Morte sopitus animam receperat. Quomodo morte sopitus animam recipere potest, nisi vi quadam divina, ut Lazarus? Aut vocabulum hoc a sciolo, qui nesciebat vim vocis sopire, interpositum est perperam; aut legendum; pro mortuo sopitus: hoc est, tamquam mortuus esset, sopitus tantum fuit; cum pro mortuo haberetur, sopitus tantum erat. Pro mortuo, ut apud Caesarem, nihil pro sano loqui. Apud Justin. Victor pro victo fugere visus est. Sopiti dicuntur, qui deliquio animi corporis quoque sensum ad tempus amittunt; ut pro mortuis jaceant. Liv. lib. I: «Populum Tanaquil alloquitur, jubet bono esse animo; sopitum fuisse regem subito ictu; ferrum haud alte in corpus descendisse: jam ad se redisse.» Qui locus fere Lactantii geminus est. Tarquinius dicitur sopitus fuisse ictu: sed Diocletianus vi morbi sopiebatur. Ille dicebatur, ad se redisse; hic vere recipiebat animam, quod idem est, ac ad se rediit. Idem Livius XLII: «Ad corpus Regis primo amici, dein satellites ac servi concurrerunt, tollentes sopitum 0709D vulnere ac nihil sentientem. Vivere tamen, ex calore et spiritu remanente in praecordiis senserunt, victurum exigua ac prope nulla spes erat.» Qui somno sopiuntur, aut vulnere, aut morbo, evigilant et ad se redeunt; qui morte sopiuntur, somnum ferreum illum dormiunt, ex quo nunquam excitantur his in terris. Graevius .

Morte sopitus, etc. Etsi Vulgata, Judic. IV, 21, soporem non ineleganter cum morte conjunxerit in his verbis: Qui (Sisara) soporem morti socians defecit, et mortuus est; mihi certum tamen, geminam hujus loci emendationem merito propositam fuisse ab eruditissimo collega. Sed quid, si interim aliquanto propius ad veterem scripturam legerimus: Et ille idibus Decembr. morti sopitus animam receperat? Hoc est, sopitus, ut qui jamjam videretur morti praedae futurus. Favent certe suspicioni nostrae cum illi debiti morti, Sapientiae XII, 20. Si enim inimicos servorum tuorum, 0710A et debitos morti cum tanta cruciasti attentione; tum subjecti versus Aen.:

Multa boum circa mactantur corpora morti (lib. XI) .
Ipse neque adversos dignatur sternere morti (lib. XII) .
Quid enim, quod ad Syntaxim, imo quod ad sensum quoque attinet, differre queant morti sterni, seu sternere, morti mactari, ac morti sopiri? Accedant aliae locutiones Vulgati Interpretis, in quibus homines videas modo morti destinatos, modo morti fructificantes, et quae insuper hujus generis.

Nec tamen totam. Elegans hoc et facetum. Sic mente et animo imminuti dicuntur, quibus integer illius usus morbo ereptus est. Vide sis Suetonium in Claudio. Tollius .

Demens enim factus est. Διὰ τὴν τῆς ἀφροσύνης βλάβην, μιᾶς εὐκαταφρονήτου οἰκήσεως καθειργμῷ ἐτιμωρήθη. Constantini oratio ad Sanct. Coetum, cap. 25.