In Caput II.

Extremis temporibus Tiberii Caesaris, ut scriptum legimus, Dominus noster Jesus-Christus a Judaeis cruciatus est, post diem decimum kalendarum Aprilis, duobus Geminis consulibus. His paucis in verbis error non unus. Primus quidem est ex librarii oscitantia, ita ut pro ante, irrepserit post. Hic enim legendum puto, ante diem decimum, ut ipse Lactantius habet alio in loco, scilicet Institutionum, lib. IV, cap. 10, ubi de Judaeis ait: Exinde Tetrarchas habuerunt usque ad Herodem, qui fuit sub imperio Tiberii Caesaris, cujus anno quinto decimo, id est, duobus Geminis consulibus, ante diem decimum kalendarum Aprilium Judaei Christum cruci affixerunt.

Clarissimus Stephanus Baluzius, hujus tanti thesauri diligentissimus editor, Parisiis anno 1679, in 0435B notis ad superius cap. 2 negat contrarietatem esse ullam inter duas istas loquendi formulas, post et ante diem decimum, fretus auctoritate Pauli J. C. D. de Verb. Signific. L. Anniculus CXXXII. Vide ejus verba.

At clariss. Henr. Norisius ingentis Cenotaphiorum Pisanorum operis Venet. anno 1681 editi, pag. 345, hanc sententiam confutat; atque ex ipso Pandectarum autographo, Florentiae asservato, germanam verborum Pauli lectionem profert his verbis: Ante diem decimum kalendarum post diem decimum kalendarum; neque utro enim sermone undecim dies significantur. Deinde ait:

«Ex hac autem germana lectione textus, Ricciolii opinio refellitur . . . . Etenim illa verborum Pauli recitatio optimum sensum habet, et verissima est, quamvis non iisdem jurisconsulti verbis expressa. Idem enim, lib. CXXXIV, D. De Verbor. significat. ait: Anniculus non statim ut natus est, sed trecentesimo sexagesimo quinto die dicitur, incipiente plane, non exacto die. Itaque qui inchoato extremo anni die moritur, 0435C ut inquit lib. CXXXII, anniculus amittitur; quod probat argumento a vulgata loquendi consuetudine ducto, qua dicentes, ante diem decimum kalendarum, ipsum diem termini, nempe primas sequentes kal. computamus, non autem diem undecimum, qui kalendas sequitur, nempe diem secundum mensis . Quare, inquit jurisconsultus, etiam anniculum amitti, qui ipso die trecentesimo sexagesimo quinto incipiente plane, non exacto, amittitur; neque necesse est amitti die primo anni insequentis. Itaque constat auctore celeberrimo jurisconsulto, ea vulgata dicendi formula, Ante diem decimum kalendarum, non siguificari undecim dies, sed tantum decem, ipsis kalendis computatis.»

Tandem, insequenti pagina, post relatam utriusque loci Lactantii per clarissimum Baluzium conciliationem, idem Norisius subdit: «Verum doctissimi interpretes secus Pauli textum intelligunt. Antonius Augustinus, lib. IV Emendat.ad laudatam legem Pauli ait: Ante diem tertium nonas, et tertio nonas, et die tertio post kalendas 0435D idem esse deprehenditur. Haec Cujacii verba in adversariis olim notavi: Post diem decimum kalend. significatur dies decima post kalendas, ut ipsae kalendae computentur. Ergo post diem decimum kalend. Januarii, id est IV idus Januarii. Recte notat P. Manutius in epist. 12 lib. III Familiarum Tullii, ante diem tertium nonas, veteres Latinos dixisse, id est, tertio die ante nonas; nam cum dicitur tertio nonas; concisa locutio est; subintelligitur enim die ante, siquidem praepositio tacita kalendas in quarto casu regit. Quare post decimum diem kalend. Aprilis, idem est, ac decimo die post kalendas Aprilis . . . . . . Neque Paulus memoratae doctissimi Baluzii opinioni suffragatur. Nam scribit, neutra loquendi formula ante diem decimum 0436A kalend. et post diem decimum kalend. diem undecimam significari, sed decimam, non quidem ejusdem mensis, sed tum decimam diem ante, id est, praecedentem kalendas, tum decimam post, nempe posteriorem kalendis. Hinc Caius jurisconsultus eodem D., lib. L. CCXXXIII, ait: Post kalendas Januarias die tertio pro salute principis vota suscipiuntur; nempe 3 nonas Januarias. Hinc apparet, alium plane mensem significari hisce loquendi phrasibus: Ante decimum kalend. Aprilis, ac post decimum kal. Aprilis: priori enim modo dicendi designatur dies 23 Martii; altero vero dies posterior decimo kal. Aprilis.

«Quare Lactantii verborum formula neminem veterum Latinorum auctorem habet, ac doctissimis recentioribus improbatur. Scio, astronomos diem a meridie praecedentis ad meridiem insequentis diei numerare. Hinc dies 23 Martii post meridiem ipsis dicitur post diem decimum kal. Aprilis. Lactantius uti designaret tempus diei, qua passus est Dominus, videlicet post meridiem diei 23 Martii, scripsit juxta 0436B modum loquendi astronomorum. Haec tamen non quidem eruditissimo Baluzio opposita, sed proposita, ac ejusdem censurae supposita velim.»

Hactenus clarissimus Norisius, cujus locum fere integrum ideo exhibui, tam ob ipsius praestantiam, quam quia Cenotaphia Pisana omnium non sunt in manibus.

Norisii autem sententiae omnino accedo, ita ut istis verbis post diem decimum kalendarum Aprilis, intelligatur decimus dies mensis Aprilis, computatis ipsis kalendis.

Frustra autem excusando, vel interpretando Lactantio celeberrimus auctor astronomos in auxilium vocat; quid enim Lactantio cum astronomis in re minime astronomica, ut ad istas subtilitates confugiatur, de quibus neutiquam cogitaverit Lactantius?

Deinde si locum haberet iste loquendi modus astronomorum, sequeretur ex eo, quod dies decimus kalendarum Aprilium juxta astronomos exactus sit 0436C ad meridiem diei 23 Martii, atque adeo nonus incoeperit, Lactantium dixisse, Christum eo die post meridiem cruci fuisse affixum: siquidem, ipso auctore, cap. 2 hujus libri, post decimum diem kalendarum Aprilis cruciatus est, quo vocabulo significatur, cruci affixus.

At vero Lactantius non scribit sigillatim de diei parte, sed solummodo universim de ipso die, in quo Christus crucem subiit: unde nihil quidquam expeditius est, quam dicere τὸ post in isto loco esse librarii errore, ac pro eo reponendum ante. Idque eo magis, quod Institut. lib. IV, cap 10, ubi Ante decimum diem recte legitur, ibidem in nonnullis editionibus, quales sunt Lugdunensis anni 1548, in-12, et Antuerpiensis anni 1555, in-8º, legere sit: Ante diem septimam, pro Ante diem decimum; uti est universim in compluribus antiquis codicibus et castigatis editionibus.

Quemadmodum itaque in Institutionum loco positum et vocabulum septimam, pro decimum: ita 0436D plane in hoc de Mortibus Persecutorum, pro vocabulo ante, male scriptum est, post.

Joannes Columbus, qui notis Aboae in Finlandia anno 1684 editis hunc eumdem librum illustravit, in hunc locum habet insequentia: vide ejus verba, col. 363.

Hactenus Joannes Columbus, cujus sententia ex iis, quae supra a Norisio atque a me allata sunt, satis superque confutatur.

Praeterea vir eruditus non advertit, in altero Marci IX, 12, exemplo quod quidem est Matth., XVII, 1, neutiquam posse sextum diem inchoatum intelligi, sed exactum. In loco enim parallelo apud Luc., IX, 28, numerantur ὡσεὶ ἡμέραι ὄκτω fere dies octo. In Matthaeo itaque et Marco sex dies censendi sunt integri, 0437A ut insequens septimus propius accedat ad octo, quot sunt in Luca.

Dixi supra, cap. 2, initio, complures esse in verbis Lactantii errores. Confecto itaque eo, qui librarii erat, nunc in ipsum Lactantium vertendus stylus.

Ait, Extremis temporibus Tiberii Caesaris Christum cruciatum fuisse, duobus Geminis consulibus. Extrema illa Tiberii tempora in altero Institutionum loco, sive lib. IV, cap. 10, assignat anno Tiberii quinto decimo. Id quidem convenienter consulatui duorum Geminorum. At observa, lector, quam immaniter inde hallucinetur.

Tiberius annum imperii quintum decimum iniit anno 28 aerae vulgaris, die 19 mensis Augusti. Hoc ipso Tiberii anno Joannes Baptista, uti apud Lucam, cap. III, 1, 2, 3, legimus, poenitentiam praedicare incoepit. Erat is, juxta Lactantium, Tiberii annus quintus decimus iniens, siquidem, juxta eumdem, passus est Christus quinto decimo Tiberii anno, qui in cursu fuit usque ad 19 diem Augusti anni 29 aerae vulgaris.

0437B Baptizatus itaque Christus die 6 Januarii, consulibus duobus Geminis, anno aerae vulgaris 29, et passus die 23 mensis Martii insequentis, nonnisi per duos menses ac dimidium ea omnia peregerit, quae ab ipsius Baptismo ad mortem usque referuntur. Quod quidem portentosum est dictu, quamvis ab aliis multis Veterum inconsulte pronuntiatum fuerit, ac Fastis Idatianis infartum.

Quid enim tandem fiet de quatuor omnino paschatibus, quibus, ipso fatente viro clarissimo Harduino, in indice Antirrhetici sui, Parisiis anno 1689 editi, Servatoris ministerium apud evangelistas distinguitur? Quis Philolaus, vel Ptolomaeus; quis Copernicus, vel Tycho, in illo 29 aerae vulgaris anno reperiet characteres diei passionis Christi congruentes, feriam, inquam, sextam cum die paschatis concurrentem?

Et tamen ille ipse est Lactantius, qui cum aliis similibus auctoribus, id est, chronologiae atque evangelicae 0437C historiae aeque incuriosis, obtruditur ab iis, qui negant Christum aerae vulgaris anno 33; et quidem mensis Nisan die 14, sive Aprilis die 3, cruci fuisse affixum.

Verum absit, ut inde quidquam detractum velim Lactantii aliorumque ecclesiasticorum scriptorum auctoritati. Id unum contendo, eis, quanto magis ob vetustatem praedicantur, tanto minus in rebus chronologicis habendum esse fidei; cum enim unum Christum scirent et docerent, eumque crucifixum, rerum gestarum ordinem non ita accurate servabant.

Vir Clarissimus Joannes Harduinus in Antirrhetico suo, p. 67, quaestionem hanc definit insequentibus verbis: Denique passum esse Dominum Jesum anno aerae vulgaris 29, ex eo intelligimus, tertio paschate post susceptum praedicandi munus, ut vetustissimi e Patribus unanimi consensione prodidere, duobus Geminis consulibus.

Deinde in Addendis, quae sunt ad calcem libri, subdit: Nam et Judaeorum praeterea ritus, et astronomicae 0437D tabulae in eum annum, ut alias dicemus, consentiunt.

Tum adversus virum clarissimum Joannem Vaillantium eadem p. 67, insurgens, ait: Horum an tu quidquam es subodoratus? aut tibi aliquis ante nos indicavit?

Huc usque clarissimus Harduinus, a quo stabiliendae huic sententiae nescio equidem quid proferri possit. Neque enim Judaicorum rituum plane sum rudis, neque porro astronomicis ex tabulis ulla unquam machina eruentur feria sexta ac paschatis dies, in quibus conjunctim anno aerae, vulgaris 29 passus sit Christus.

Assumptis in locum Judae proditoris Matthia et Paulo. Ne ex his verbis inferas, Paulum una cum Matthia fuisse Judae ab apostolis suffectum. Tantum incuriosius paulo scribens Lactantius innuere voluit, loco Judae alios duos apostolatus munere fuisse functos, Matthiam scilicet sorte lectum, Act. I, 26, 0438A et Paulum ab ipso Christo assumptum.

Et per annos 25 usque ad principium Neroniani imperii, per omnes provincias et civitates Ecclesiae fundamenta miserunt. A consulatu duorum Geminorum, sive ab anno aerae vulgaris Christi 29, quo, ex Lactantii hypothesi, supra confutata apostoli post Pentecosten, Act, II, 1, cum Marc. XVI, 20, praedicaverunt ubique Evangelium, anni quidem sunt 25 completi usque ad 13 diem Octobris anni Christi 54, quo Nero successit Claudio: at ab anno aerae Christi 33, quo revera passus est Christus, non sunt, nisi 21.

Cumque jam Nero imperaret, Petrus Romam advenit. In indiculo depositionis martyrum, edito per Aegidium Bucherium Antuerpiae 1634, in Comment. De Doctrina temporum, legitur: Octavo kalendas Martii (sive die 22 Februarii), Natale Petri de Cathedra. Id contigerit juxta Lactantii rationes, anno Christi 55, cum primus Neronis annus in cursu esset a 13 die Octobris antecedentis.

Quod si deinde eruditiss. virorum Godefredi 0438B Henschenii, initio primi tomi Sanctorum mensis Aprilis, editi Antuerpiae 1675, et Danielis Papebrochii, in Propylaeo ad Acta Sanctorum Maii, edito ibidem 1685, sententia admittatur, quam eamdem V. C. Ant. Pagius in Critica Baroniana, Parisiis 1688, edita, amplectitur, Petrum tertio kalendas Julias, coss. Nervo Siliano et Vestino Attico, id est, anno Ch. 65, Neronis 12, die 29 Junii, martyrium fecisse Romae, non vixerit Petrus a constituta Romae cathedra amplius quam annos 10, et menses 4 cum diebus 8.

Ex Fl. Josepho, atque etiam ex numismatis, prout in tractatu De Numismatis Herodiadum ostensurus sum, constare debet, annum Ch. 43, Claudii imp. 3, ac Senioris Agrippae 7 postremumque extitisse, quando Petrus Hierosolymis divina ope e vinculis ereptus est, ac deinde Agrippa ab angelo percussus, Act. XII, 3, 23, obiit Caesareae Palestinae, ubi munus edebat in honorem Claudii Caesaris, festo quodam pro ejus salute instituto. Joseph. Antiq. lib. XIX, 0438C cap. ult.

Si itaque, ut supra, convenit Natale Petri de Cathedra diei 22 Februarii cujuscumque anni, ac Petrus anno Ch. 65, in crucem actus fuerit, necesse plane est, ipsum biennio ad minimum, priusquam ab Agrippa anno Ch. 43, in vincula mitteretur, Romam semel venisse, idque ineunte primo Claudii imp. anno, ac labente mense post Caligulam anno Ch. 41, Januarii die 24 necatum, atque inde in Judaeam rediisse, ut 25 annis ante suum obitum sedem Romae constitueret.

Sin ista Petri excursio parum probetur, quod videatur non cohaerere cum serie rerum in Actis usque ad cap. XII relatarum, tum primus ejus in Urbem adventus non fuerit quam maxime cito, nisi anno Ch. 44, sub Claudio imp. die quidem 22 Februarii, ut supra, ex Indiculo depositionis martyrum, unde ad annum Ch. 65, et diem 29 Junii, quo, ex sententia Henschenii, Papebrochii, et Pagii supra relata, Petrus Romae saeviente Nerone peremptus est, 0438D nequeunt anni numerari ultra 21, cum mensibus 4, et diebus 8.

Et certe quoniam in Chronico paschali, Parisiis denuo per V. C. Carol. Ducangium nuper edito, quod Alexandrinum antea perperam appellabatur, nihil de Petri et Pauli obitu in anno Ch. 66, neque deinceps scribitur, intelligere est, ejus auctorem anno alicui superiori hunc eventum assignasse. Quis vero ille sit annus, elici non potest, propter lacunam, quae 20 omnino annos in hoc Chronico intra annos Ch. 45 et 66 occupat.

Non moror in Fastis Idatianis, ad calcem Chronici ejusdem paschalis tertium editis Petrum et Paulum passos dici Nerone III, et Messala coss., id est, anno Ch. 58. Quis enim sanus id ferat? etiamsi non esset ad manum Taciti locus, quem infra referam, ex quo evincitur, Neronem non saeviisse, nisi anno Ch. 64.

Nec tamen abiit impune. Respexit enim Deus vexationem 0439A populi sui . . . . . ut ne sepulturae quidem locus in terra tam malae bestiae appareret. Nero continuo post incensam Romam in Christianos saeviit. Id expresse Tacitus lib. XV Annal. cap. 38, 44.

De hoc incendio Suetonius quoque, in Nerone cap. 38, et Dio, pag. 708, quod, teste ibidem Tacito, cap. 33, contigit C. Lecanio Basso, M. Licinio Crasso coss., id est, anno Ch. 64. Ejus principium 14 kalend. Sextiles, sive 19 die Julii, finis, sexto demum die, sive Julii 24 vel 25 ex Tacito, ibid. cap. 44, ubi addit: Ergo abolendo rumori Nero subdidit reos, et quaesitissimis poenis affecit, quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat.

Demus itaque Neroni reliquos septem vel octo Julii dies capiendo consilio, ut incensae Urbis invidiam in Christianos derivaret: consequens erit, persecutionem coepisse ineunte circiter mense Augusto anni Ch. 64. Annus autem Ch. 68, et dies 9 Junii insignes sunt Neronis nece. Intervallum divinae vindictae, anni 3, menses 10, ac dies circiter 9.

0439B Ex his atque ex supradictis, beati Apostoli martyrio fuerint affecti exeunte undecimo mense a concitata persecutione. Ab initio enim mensis Augusti anni Ch. 64, ad finem Junii anni 65, undecimus mensis fluxit.