Articulus II.

Quomodo Galerius Diocletianum in Christianos saevire, et imperio cedere coegerit; quid ei tunc exprobraverit; quanta iniquitate libertatem omnibus auferre conatus sit, ac contra leges jusserit torqueri decuriones, primores civitatum, egregios et perfectissimos, item matres familias nobiles rapi in gynaeceum, domesticos et administratores lancea emendari, et verberandos distendi ad palum in stabulo.

Satis aperte, nisi fallimur, a nobis explanatum est quibus, et quam malis artibus Galerius ad vexandos ac crudelissime occidendos Christianos Diocletianum impulerit. Nec minus clare ostendimus quomodo 0957D illum, si Cecilio nostro fides, coegerit cedere imperio, ac Severum et Maximinum creare Caesares. Tum vero ille ipse Galerius eidem Diocletiano acriter exprobrabat, eo nihil curante, «jam fluxisse annos quindecim in Illyrico, vel ad ripam Danuvii relegatus, cum gentibus barbaris luctaret.» Totidem sunt Cecilii in editis et in manuscripto codice verba his tamen exceptis, in Illyricum, id est, ad ripam Danuvii . . . . . luctaretur, quae in eodem codice sic exarata legimus. At ibi quaedam omissa, et alia textui adjecta videntur. Nam post annos quindecim, praetermissum est ex quo, vel ex quibus, aut quid simile. Si vero legas sicut in codice, id est, ad ripam Danuvii, haec fortassis explicationis causa, a Cecilio ipsis, 0958A quae refert, Galerii verbis subjecta sunt. At Baluzius et alii deinceps scriptum maluerunt, vel ad ripam; ita ut Galerius significare voluerit relegatum se fuisse, vel in varias Illyrici regiones, vel ad Danubii ripam, qua videlicet Illyricum ab aliis provinciis disterminabatur. De illius autem finibus, si plura scire aveas, Cellarium adire poteris.

Postea vero quam Diocletianus atque Maximianus Herculius supremam eo, quo vidimus, modo imperii dignitatem deposuerunt, Galerius summa rerum se potiri arbitratus est. Constantium enim, qui solus poterat ei adversari, plane contemnebat, tum propter lenitatem et mansuetudinem, tum propter valetudinem corporis infirmam; qua in spem haud incertam adducebatur fore ut ille, de quo nos postea 0958B agemus, brevi moreretur, aut saltem purpura et imperio posset facile privari. Nihil itaque ipsi tunc magis cordi fuit, quam ut crudelem in omnes haberet dominationem, ac celebratis vicennalibus, sive vigesimo imperii sui anno, ac nuncupatis imperatoribus novisque Caesaribus, securam degeret ac tranquillam senectutem.

Animum igitur sensusque omnes ad cunctos tam Christianos, quam gentiles vexandos intendit. Ac primo quidem voluit eum introducere apud Romanos morem, quo Persae sese regibus in servitutem addicunt, et reges populo, inquit Cecilius, tamquam familia (ms. male milia) utuntur. Unde autem ille, rogabit aliquis, acceperat hunc fuisse Persarum morem, de quo nihil in tam multis ad hunc ipsius 0958C librum notis animadversum est? Expendat is velim utrum de hoc more intelligenda sint illa, ab Herodoto citata (Herodot. libr. I, § 210) , Hystaspis patris Darii ad Cyrum verba: «Absit Rex, ut quispiam vir genere Perses tibi moliatur insidias . . . . . Tu enim Persas ex servis liberos, ex subditis aliorum hominum dominos effecisti.» Ὃς ἀντὶ μὲν δούλων ἐποίησας ἐλευθέρους Πέρσας εἶναι, ἀντὶ δὲ ἄρχεσθαι ὑπ᾽ ἄλλων, ἄρχειν ἁπάντων. Non audemus tamen certo asseverare ex his verbis plane colligi Persas antea fuisse regum suorum servos. Sed quia in Galerii potestate positum non erat Romanos sub jugum mittere servitutis, conatus est eis adimere libertatem.

Ab illo praeterea, Torquebantur non modo decuriones, sed primores etiam civitatum, egregii, ac perfectissimi. 0958D Decuriones autem erant praefecti et principes cujuslibet ordinis, qui decuria vocabatur. At sicut varia illorum fuerunt genera, sic etiam munera et officia, quae a Gothofredo et aliis descripta invenies. Constantini autem lege, anno 317 data, hi atque etiam egregii et perfectissimi simul comprehenduntur. «Eos qui in palatio militarunt, et eos quibus provinciae commissae sunt, quippe merito amplissimarum administrationum honores perfectissimatus vel egregiatus adepti sunt: nec non et illos qui decuriones vel principales constituti, cuncta suae patriae munera impleverunt, frui oportet dignitate indulta. Si vero decurio, suffragio comparato, perfectissimatus, vel ducenae, vel centenae, vel egregiatus 0959A meruerit dignitatem, declinare suam curiam cupiens, codicillis amissis, suae conditioni reddatur; ut omnium honorum et munerum discussione perfunctus, juxta legem municipalem aliquam praerogativam obtineat.» Perfectissimatus ergo et egregiatus dignitates iis tantum conferri poterant, qui militaverant in palatio, vel functi fuerant amplissimis provinciarum administrationibus. Potiebantur autem pluribus praerogativis, inter quas haec erat; ut poenarum corporalium, tormentorum et quaestionum haberent immunitatem. Sed de his plura Gothofredus in suis ad codicem Theodosianum annotationibus, ac de perfectissimatu Valesius in suis notis ad Ammianum Marcellinum, nosque alibi de utraque dignitate. Galerius porro his aliisque legibus pessumdatis, jubebat 0959B decuriones, egregios, perfectissimos, ac civitatum primores, sive primates, et optimates, atque in civitatibus primos, si morte digni essent, crucibus affigi, sin minus, torqueri ac teneri in compedibus.

Ad haec vero matresfamilias ingenuae ac nobiles rapiebantur in gynaeceum, quod conclave erat, et locus in domibus secretior, ubi mulieres opera textoria ac muliebria conficiebant. Hunc itaque in locum Galerius praecipit ingenuas nobilesque mulieres ad ignominiae infamiaeque notam amandari. Sed Constantinus Magnus eas omnes foeminas libertate donavit, quotquot gynaeceis mancipatae fuerant. De gynaeceariis porro variae exstant in codice Theodosiano leges, in quas videre poteris Gothofredi commentaria.

0959C Domestici vero et administratores, pergit Cecilius, lancea emendabantur, id est, interficiebantur. Domestici autem erant, qui varias in scholas divisi, intra palatium familiarius militabant, ita tamen ut aliqui nonnumquam mitterentur in provincias. At de iis adhuc variae occurrunt in codice Theodosiano leges, in quas Gothofredus itidem multa observat. Plura quoque ille de memoratis ibidem a Cecilio administratoribus sive administrantibus, qui triplicis erant generis, primo altiores, sive judices, secundo mediae dignitatis, iique spectabiles; tertio minimi, et hi clarissimi appellabantur. Vides autem qua poena Galerius in eos et domesticos animadverti voluerit, nimirum lancea, qua percussi necabantur.

Si quis insuper esset verberandus, defixi, ait Cecilius, 0959D in stabulo pali quatuor stabant, ad quos nullus umquam servus distendi solebat. At criticus aliquis voci in stabulo praefert in sabulo, sed nulla data ratione. Is autem forsitan arbitrabatur stabulum ibi accipi pro loco, ubi armenta et pecora stabulant atque habitant. Sumitur tamen aliquando pro diversorio et hospitio, uti apud Cyprianum (Cyprian., epist. 68) ; aliquando etiam pro quacumque statione seu loco, ubi quis habitare et stare consuevit. Quod nonnulli probant hoc Virgilii carmine lib. VII Aeneid., v. 512:

Ardua tecta petit, stabuli et de culmine summo
Pastorale canit signum.
At hoc significatu si stabulum a Cecilio nostro usurpatum 0960A sit, locus haud dubie publicus aliquis designatur, ubi verberandi ad palos alligati caedebantur; et ad quos, uti ille loquitur, nullus umquam servus distendi solebat. Quidam vero ante servus addi volunt nisi, sed nulla prorsus auctoritate. Nonne autem sine hac aliave textus immutatione satis planus est iste auctoris nostri sensus? Neminem unquam, ne quidem servum, ad eos palos consuevisse antea distendi. Ita sane Cecilius Galerii crudelitatem expressius denotare videbitur.