Caput XI.

Deorum montium cultrix. Quid hoc de loco sentiam, patebit ex iis quae ad Columbum τὸν μακαρίτην misi, quae ex viri eruditi notis commode huc transferri non potuerunt. Persuasus autem nunc sum lectionem hanc recte sese habere, et Galerii matrem montes ut deos coluisse; vel certe praecipue adorasse deos, quos in montibus, tanquam sedibus suis, versari putabant: quales Monteses deos in apographo Commodiani dici notavit etiam Rigaltius; quamvis praeferat

Montes et Deos dicitis,
illudque vel positum est pro Montenses, quomodo in 0493D ins. 7, p. XLI Gruteri Nemoresis Diana est Nemorensis; vel ita ex more loquendi illius saeculi scribitur. Sic dii montium occurrunt apud vulgatum interpr. III Reg. XX 23: Servi vero regis Syriae dixerunt ei: DII Montium sunt dii eorum, ideo superaverunt nos: sed melius est ut pugnemus in campestribus. Interpretes LXX singularem numerum servant: θεὸς ὀρέων Θεὸς Ἰσραὴλ, καὶ οὐ θεὸς κοιλάδων. Syri volunt significare deos, vel deum, quem Israelitae adorabant, in montibus habitare, et dominari; quemadmodum canit Ovidius:

Dii sumus agrestes, et qui dominamur in altis
Montibus, imperium est in sua tecta Jovi.
Neque tantum dii agrestes vocari montium dii possunt, sed etiam illi qui in montibus colebantur, et alii qui in iis versari putabantur, ut Diana, quae in montibus feras agitabat, montivaga propterea dicta. Quin 0494A et Cybele dea montium vocatur Moecenati apud Diomedem, lib. III, p. 514:

Ades, inquit, o Cybele, fera montium dea.
Galerii igitur mater deos montium, vel deos montes coluit; quod ultimum si quis amplecti mavult, me certe haud fiet invito. Erat enim illa Dacia oriunda, et forte Dacis parentibus genita, ibique educata; unde nihil mirum esse debet si eorum superstitionem secuta est. Nam constat Getas, sive Dacos, montem quemdam instar numinis coluisse. Strabo, lib. VIII: παρὰ δὲ τοῖς Γέταις ὁ ἱερεὺς ὠνομάζετο θεὸς. Καὶ τὸ ὄρος ὑπελείφθη ἱερὸν, καὶ προσαγορεύουσιν οὕτως. Apud Getas sacerdos dicitur deus, et mons sacer existimatur, atque ita appellatur; et Statium conjuratum verticem celebrare censent eruditi, quia Daci bella gesturi in eo monte conveniebant, et jurejurando sese obstringebant: quamquam Strabonis mons ideo tantum sacer baberi potuerit, quia in eo sacerdos habitabat, qui θεὸς, exemplo a Zamolxi sumpto, vocabatur, et 0494B quia ἀντρῶδες illud χωρίον reliquis, rege et famulis exceptis, esset ἄβατον, uti apud eumdem legimus; quae res excludit Dacos sacramento se obstringentes; forteque vox ἱερὸν verti debet templum, quomodo Max. Tyrius, diss. 38, scribit Libyae incolis Atlantem montem habitum fuisse ἱερὸν, καὶ θεὸν, καὶ ὅρκον, καὶ ἄγαλμα; id est, templum, deum, jusjurandum et simulacrum. Quicquid sit, vel dii montes, vel dii montium sunt intelligendi apud Lactantium. Dum autem hanc superstitionem ad animum revoco, facere non possum quin primo doleam humanum genus quod digestas quidem, sed tamen rudes et informes moles instar numinum venerari potuit, quodque eumdem honorem exhibuit informibus lapidibus et dealbatis stipitibus, columnisque, quae nullam hominis prae se figuram ferebant. Propter argumenti similitudinem, quae ea de re notavi, licet longiuscula, nec omnia nova sint, hac occasione adjiciam, ut foeda et vesana superstitio omnium clarissime oculis pateat. Lapides 0494C igitur, vel Saxa a gentilibus honore divino cultos, id est, unctos, coronatos, et adoratos fuisse, ex Arnobii lib. II constat: Picturatas veternosis in arboribus taenias si quando conspexeram, lubricatum lapidem, et ex olivi unguine sordidatum, tanquam inesset vis praesens, adulabar, affabar, et beneficia poscebam nihil sentiente de trunco; ubi videri possunt interpretes. Lucianus in Pseudomante notat Rutilianum, si quando λίθον ἀληλιμμένον ἢ ἐστεφανωμένον conspexisset, continuo in genua cecidisse, adorasse, vota fecisse, et prospera ab illo postulasse. Et puto vere notare eruditione praestantes viros, superstitiosos homines imitatos esse Jacobum lapidem unguento perfundentem in Bethel, Gen. XXVIII, qui tamen, teste Augustino, more idololatriae lapidem non perfudit oleo, velut faciens illum deum, neque adoravit illum lapidem, neque illi sacrificavit. Certe Palaestinae finitimi Arabes lapidem pro deo coluerunt. Max. Tyrius, Diss. 38: Ἀράβιοι σέβουσι μὲν, ὅντινα δὲ οὐκ οἶδα· τὸ δὲ ἄγαλμα ὃ εἶδον λίθος ἦν τετράγωνος. Apud eosdem sanguine, quem 0494D ex majoribus digitis, vel pollicibus foedus percutientium eliciebant acuto silice, ungebantur septem lapides in medio positi, invocabanturque Bacchus et Urania, teste Herod. III, 8. Deum autem, quem lapidis forma colebant, Bacchus, ut reor, fuit alio nomine Δευσάρης dictus. Neque enim audiendus Suidas, qui illud mutat in θεὺς id est, θεὸς Ἄρης, uti observatum illustri Bocharto: sed tamen ille recte simulacrum ejus describit: Simulacrum autem est lapis niger quadratus, ἀτύπωτος, nullam figuram habent, altus quatuor, latus pedes duos, aureae basi impositas. Sic Tertulliano in Apol. Arabiae deus dicitur esse Dysares; et apud Hesychium legimus Δουσάρην τὸν Διόνυσον, Ναβαταῖοι· quin et Stephanus scribit, Δουσάρη scopulum, et κορυφὴν ὑψηλοτάτην esse Arabiae, nomenque habere ἀπὸ τοῦ Δουσάρου, qui deus ab Arabibus colebatur. Clarissimus Vossius, VI, 39 Idol. Gentium, putat, lapidem τετράγωνον Max. Tyrio 0495A laudatum fuisse loci excelsi verticem, vel cacumen quod pro numine Arabes coluerunt; quia Stephanus σκότελον καὶ κορυφὴν vocat, et mox addit eumdem, vel Hermolaum, clare narrare Δυσάρην esse dictum jugum, sive altissimum Arabiae locum, proque numine habitum ab Arabibus pariter ac Dacharenis: in quibus notandis humani aliquid patitur vir doctissimus. Nam Stephanus tantum narrat, cacumen, vel scopulum Δουσάρη, nomen habere a deo Dysare, ejusque simulacrum, non montem, verum lapidem quadratum fuisse, ex Suida edocti sumus. Et de hoc Arabum numine videtur explicandus esse Porphyrius, lib. II de Abstin. Δουμάτιοι δὲ τῆς Ἀραβίας κατ᾽ ἔτος ἕκαστον ἔθυον παῖδα ὃν ὑπὸ βωμὸν ἔθαπτον ᾧ χρῶνται ὡς ξοάνῳ. Dumatii quoque, Arabiae populi, puerum quotannis sacrificabant, quem sub ara sepeliebant, qua simulacri loco utebantur; nam cum Arabum Deus lapis fuerit quadratus, testibus M. Tyrio et Suida, cum ea forma plurimae arae sint, cumque ara illa loco simulacri fuerit Arabibus, nihil certe causae video cur 0495B non ita Porphyrius explicari possit. Haec autem superstitio videtur etiam ad Saracenos transiisse, licet lapis, quem adorabant, habuerit lineamenta capitis, si quis accuratius illum inspiceret, teste Euthymio Zygabeno in Panoplia a Sylburgio edita. Quin imo et hodie Mahumedani in parvo templo, quod ab Adamo fabulantur esse conditum, postquam pulsus fuit paradiso, et in quo Abrahamus, Ismael et Mahomet preces suas, si eos sequimur, fecerunt, colunt et osculantur lapidem Al-hajar Al-Aswad, quem vocant Brachtan, eumque ex paradiso Gabrielem ad Abrahamum nugantur portasse, initio nive et lacte candidiorem, atque ad instar solis lucidum fuisse: sed nigrum factum propter peccata hominum, uti docet Chevraeus in Historia mundi. Et de hoc lapide nescio an loquatur Antoninus martyr in Itiner.: In parte ipsius montis habent Sarraceni idolum suum positum marmoreum, quod est candidum sicut nix; ibi permanet sacerdos indutus dalmatica et pallio lineo. 0495C Quando autem venit tempus festivitatis eorum, percurrente luna, antequam sacerdos ingrediatur ad diem festum illorum, incipit marmor illud mutare colorem; et dum adorant idolum, fit marmor illud nigrum sicut pix; completoque tempore festivitatis, revertitur in pristinum colorem, unde et valde admirati sumus; prout illa verba ab aliis laudantur. Atque ut Arabes, vel Ismaelitae, patriarchas male imitati sunt: ita Phaenices lapides consecrarunt, quos Baetulia, vel Baetulos, teste Damascio apud Photium, vocarunt; idemque nomen Graeci dederunt lapidi, quem Rhea loco Jovis fingitur Saturno dedisse devorandum, quemadmodum ex Hesychio, Prisciano et aliis, docuerunt Seldenus, Vossius, Bochartus, Salmasius et Reinesius: quam ad historiam respiciens Lycophron in Cassandra, p. 70, Jovem appellat δίσκον μέγιστον, lapidem maximum; ut enim notat Tretzes, Δίσκον δὲ τὸν Δία λέγει διὰ τὸν λίθον τὸν ἀντὶ Διὸς ὑπὸ Ῥέας σπαργανωθέντα καὶ ὑπὸ Κρόνου καταποθέντα. Praeterea divi lapides occurrunt apud Lamprid. in Heliogab., c. 8: Lapides, 0495D qui divi dicuntur, ex proprio templo Dianae Laodiceae ex adyto suo, in quo Orestes id posuerat, afferre voluit. Salmasius arbitratur divos lapides fuisse in adyto Dianae Laodicenae; et Casaubonus notat lapides divos appellari famosissimum illud simulacrum ab Oreste et Iphigenia e Taurica ablatum. Rubenius II, Elect. 31, divos fratres, id est, Castores intelligit, quorum templum Domitianus instauravit: sed simul fatetur animum sibi pendere, ampliusque esse deliberandum; et post τὸ templo finit sensum, interseritque τὸ simulacrum post Laodiceae. Certe hi lapides non potuerunt esse in adyto Dianae, neque quicquam commune habent cum deae istius statua, nec ad Castores queunt ullo modo referri; quia diserte proprium templum divis lapidibus tribuitur, et quia Lampridius ágit de novis diis, quos Romam ex alii urbibus transferre voluit Heliogabalus. Hoc animadvertens Tristanus, t. II, p. 324, arbitratur divos lapides 0496A nullos alios esse quam triginta lapides, forma quadrangulari, qui Pharis in Achaia circa simulacrum Mercurii stabant, quibusque singulis nomina deorum erant imposita, teste Pausania, lib. VII. Sed quominus et hanc explicationem amplecti possim, facit proprium templum, in quo divi lapides fuerunt positi. Templum quidem Pausaniae auctoritate his lapidibus tribuit Tristanus: verum apud eum nihil tale reperio, quippe qui tantum narrat, Pharis aquam esse Mercurio sacram, fonti nomen Hama, incolas piscibus parcere, quia eos sacros deo esse existimant, et prope ipsum illius signum lapides fere triginta positos esse quadrangula forma. Quid igitur? Puto hos lapides in Oriente et Syria quaerendos esse; et, sive scribas divos lapides, sive cum illustri Salmasio vivos, intelligi debere Baetulos, quos non modo ἐμψύχους λίθους vocarunt Graeci, verum de quibus etiam multa mira narrabant, uti videre licet apud Photium, in Damascio, quibusque in Oriente, Heliogabali patria, alicubi, et forte Hierapoli proprium templum fuit 0496B exstructum. Et excidisse, vel subintelligi (id quod Obrechtus arbitratur) τὸ simulacrum, sive signum, satis patet ex relativo id, quod caeteroquin ad nullum praecedens potest commode referri; adeo ut ita Lampridii verba distinguenda mea ex opinione sint: Lapides, qui divi dicuntur ex proprio templo, Dianae Laodiceae (signum) ex adylo suo, in quo Orestes id posuerat, afferre voluit. Sed ut pergam, observandum diligenter, verbis disertis notare Dionem Chrysostomum, orat. 12, multos barborum paupertate, vel quia artem sculptoriam ignorabant, montes deos existimasse, καὶ δένδρα ἀργὰ, καὶ ἀσήμους λίθους, sive informes lapides; et scribere Pausaniam in Achaicis, solemne fuisse antiquitus Graecis ἀργοῖς λίθοις, rudibus lapidibus, ἀντὶ ἀγαλμάτων exhibere τιμᾶς θεῶν; et in Corinthiacis eumdem notare, ante aedem Dianae Λυκείας jacere λίθον καλούμενον ἱερὸν, super quo novem Troezenorum viri Orestem a matris caede purgarunt. Plinius praeterea II, 58, memoriae mandat in gymnasio 0496C Abydi lapidem suo tempore cultum fuisse, modicum quidem, sed quem in medio terrarum casurum (e sole nempe) Anaxagoras praedixerat: alium coli Cassandriae, quae Potidaea vocata est; et Anaxagoram alio tempore iterum praedixisse saxum e sole casurum; idque factum esse interdiu in Thraciae parte ad Aegos flumen, et lapidem istum ostensum fuisse vehis magnitudine, colore adusto. Cum talia igitur ferantur de Anaxagora, nihil utique mirum est Amm. Marcell. 22, 16, scribere illum praedixisse lapides e coelo lapsuros; mirorque Plinii verba non occurrisse doctissimo commentatori, qui scribit, cum Ammiano facere Philostratum et Tzetzem, sed caeteros omnes narrare, Anaxagoram praedixisse unum lapidem tantum casurum. Nam bis id praedixit, et utramque historiam, vel fabulam conjungere potuerunt illi, qui scribunt lapides casuros praedixisse philosophum; vel si semel id factum esse habuerunt persuasum, potuerunt plurali numero pro singulari, more loquendi vulgatissimo, usi esse: quomodo etiam Amm., cap. 0496D 8 libri ejusdem, narrat Anaxagoram Aegis-Potamis praedixisse lapides ex coelo casuros; qui tamen tantum unus fuit. Offert insuper se mater deum, quam sacrum lapidem scribit fuisse Liv. XXIX, 11, quamque ex inauditae per omnia vastitatis petra, cui nomen Agdus, in finibus Phrygiae, cum lapidibus a Pyrrha et Deucalione in orbem mortalibus vacuum jactatis informatam esse, atque animatam divinitus, memoriae mandat Arnob., lib. quinto. Mons igitur, cui ortum suum Montana, vel ὄρειος θεὸς, sive Rhea, debeat, Agdus fuit vocatus; quod vocabulum restituendum esse Isidoro censet Reines. III Var. Lect., 17, apud quem in Glossis scribitur Agadir, vel, uti Vulcanius edidit, abadir lapis. Recte quidem vir eruditissimus reprehendit Barthium, qui in Germania hunc lapidem quaerit: sed male Agdir, Agadir, vel, si incorruptus Arnobius, Agdum lapidem esse, itemque deam cultam in simulacro lapidis grandis nigri e Phrygia Romam 0497A transvecto, arbitratur. Nam Agdus non fuit lapis, verum petra, vel mons inauditae vastitatis: deinde Abdir, Abadir, Abaddir est lapis βαίτυλος, uti notatum est eruditis ex Prisciano, qui ita loquitur lib. I: Abdir genus lapidis; lib. 5: Abadir deus est: dicitur et hoc nomine lapis ille, quem Saturnus dicitur devorasse pro Jove, quem Graeci Βαίτυλον vocant: lib. VI: Abdir quoque et Abaddir ὁ βαίτυλος, hujus Abaddiridis. Lapis autem, qui Deum mater esse existimabatur, lineamenta faciei muliebris videtur habuisse; quae etiam Saracenorum lapidi tribuit Zygabenus. Prudent., Hym. 10, v. 155:

Lapis nigellus evehendus essedo,
Muliebris oris clausus argento sedet:
nisi hic sensus sit poetae, capsam argenteam, cui lapis ille erat inclusus, retulisse faciem muliebrem; ita ut clausus fuerit argento muliebris oris; quod rogo eruditiores examinent. Lapis etiam fuit deus Alagabalus, eumque Herodianus, lib. V, facit λίθὸν μέγιστον 0497B κάτωθεν περιφερῆ λήγοντα εἰς ὀξύτητα; additque κωνοειδῆ esse illi σχῆμα, et μέλαιναν χροίαν, ostendi in lapide eminentias nonnullas, et formas vel τύπους, solis imaginem esse humana arte non fabrefactam, ac tandem e coelo cecidisse. Deus hic cernitur in nummo Heliogabali, insignisque lapis est aquila et tribus stellis apud illustrem Spanhemium ad Juliani Caesares. In nummis praeterea Seleucensium Pieriae Syriae, qui in honorem Trajani percussi sunt, repraesentatur mons, cujus cacumen foramen habet, vel lapis in medio templo positus, cum ins. ΖΕΥΣ ΚΑΣΙΟΣ· unde non immerito existimant eruditione praestantes viri, Jovem Casium exhiberi, vel montem hunc creditum esse Jovem Casium, quippe qui tereti ambitu in sublime, teste Am. Marcell. XXII, 14, porrigitur, qualis plane in nummo exhibetur. In Philippi patris numismate cernitur quoque templum, et in ejus medio rupes, vel mons, cum ins. ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ ΠΕΡΓΑΙΑΣ; quae haud vanum indicium est rupem 0497C illam, vel montem peculiari honore cultum, et Dianae sacrum fuisse. In alio Caracallae lapis rotundus et in acumen desinens templum medium occupat, cum ins. ΚΟΙΝ. ΔΕΙΗΩΝ; quod Harduinus positum putat pro Διήων, refertque ad Dium, urbem Decapolitanae regionis in Syria, cujus Plinius et Steph. meminerunt, Tristanus vero et Holstenius ad Diam Arabiae urbem; representarique putant Venerem, quam ea forma cultam fuisse ex Clemente Alexandrino, Maximo Tyrio, Arnobio, Dione Chrysostomo, et Pausania docent. Sed Venerem non nominant Clemens, Maximus Tyrius, Arnobius, Dion; et celebrant tantum λίθον, λίθον τετράγωνον, vel informem lapidem; potueruntque respicere ad lapidem quadratum ab Arabibus cultum, de quo ante memini me agere. Vidit id forte etiam Tristanus; utque evinceret lapidem hunc esse Venerem Uraniam, addit Pausaniam, lib. I, narrare Athenis templum esse Veneri Uraniae dedicatum, quam ferebant Parcarum vetustissimam, dans lequel il y avait une pierre faite en 0497D forme de Herme, ou borne, dont l'inscription marquait que c'était l'effigie de Vénus Uranie. Graeca ita sese habent: Οὐρανίας ἄγαλμα τετράγωνον κατὰ ταυτὰ καὶ τοῖς Ἑρμαῖς· quibus in verbis ego nullum lapidem acuminatum invenio, sed Veneris statuam quadratam ad instar Hermarum, id est, eam caput habuisse, et reliquum corpus fuisse quadratum absque brachiis, etc., quomodo Hermae fieri solebant. Huc omnino pertinet Venus Paphia, cujus simulacrum, teste Tacito in Historiis, non effigie humana, sed continuus orbis latiore initio, tenuem in ambitum metae modo exurgens, et ratio in obscuro; cujusque statuam nulli alii rei assimilari posse, quam πυραμίδι λευκῇ, scribit Max. Tyrius, diss. 38, qualis et illa cernitur in nummo Drusi apud Patinum, Trajani apud Tristanum, et aliis apud Jac. Gutherium III, 5, de Jure Pontif., qui male haec numismata ad Dianam Paphiam refert. Eodem loco vir eruditus Lampridii paulo ante 0498A laudata verba emendat: Ex proprio templo Dianae Lyceae, illam Laodiceae ex adyto suo, in quod Orestes posuerat, auferre voluit; et intelligit lapidem qui, teste Pausania, ante aedem Dianae Lycaeae jacebat, et sacer vocabatur; additque Laodicenses Dianae simulacrum Braurone avectum impetrasse a Seleuco, illudque signum deae esse, quod olim e Taurica Orestes et Iphigenia sustulerant. Sed primo aliud sunt divi, vel vivi lapides; aliud lapis Traezene jacens ante templum Dianae Lycaeae: illi suum sibi templum habuerunt; hic vero ne in templo quidem, sed ante aedem alterius numinis positus fuit. Deinde Pausanias non docet statuam Dianae, quae ex Braurone in Persiam asportata, et a Seleuco Laodicensibus Syriae data fuit, esse Dianam Tauricam; quin imo variis argumentis lib. III id refellit, docetque Dianae Orthiae simulacrum, quod in Lymnaeo, Laconicae agro, colebatur, potius illud esse quod ab Oreste et Iphigenia barbaris erat ablatum. Neque etiam mihi placet quod addit Gutherius, simulacrum prisci operis 0498B Praxitelis fuisse illius qui marmore felix et clarus habebatur. Nam cum Praxiteles tempore Cn. Pompeii Magni vixerit, utique Dianae Tauricae simulacrum facere non potuit; et Pausanias in Atticis scribit, Braurone esse Dianae Brauroniae sacellum, et simulacrum, Praxitelis opus: sed adjicit: καὶ τὸ ἀρχαίον ξοανόν ἐστι ἐν Βραυρῶνι, Ἄρτεμις, ὡς λέγωυσι, ἡ ταυ ρική· unde patet aliud antiquius longe signum ibi fuisse Dianae Tauricae; quae cum non distingueret vir doctus, in errorem lapsus est. Sed ut pergam, Seldenus, ex Suida et Hesychio, observat Apollonis Ἀγυιέως statuam esse, lapidem basi circulari, in conum desinentem: verum illi, non secus ac Harpocratio, Schol. Aristophanis, Stephanus, Auctor M. Etym. et Eustachius, p. 166, uno ore tradunt: Ἀγυιέα aram esse ante fores ἐν σχήματι κίονος, vel κίονα εἰς ὀξὺ λήγοντα, ὃν ἰστάσι πρὸ τῶν θυρῶν, vel κωνοειδῆ κίονα sacrum Apollini, vel Baccho, vel ambobus; simulque ex iis patet Apollinem Ἀγυιάτην et Ἀγυιέα 0498C dictum esse, id est, Ἐφόδιον, vel viarum praesidem: sed nondum discere ex iis auctoribus potui Apollinem tali forma cultum fuisse; quin potius contrarium plane tradit Macrob. I, Sat. 9: Etenim sicut Nigidius quoque refert, apud Graecos Apollo colitur, qui θυραῖος vocatur; ejusque aras ante fores suas celebrant, ipsum exitus et introitus demonstrantes potentem. Idem Apollo apud illos et Ἀγυιστὺς nuncupatur, quasi viis praepositus urbanis. Illi enim vias, quae intra pomoeria sunt, ἀγυιὰς appellant; nam diserte Apollo ab ara distinguitur. Pausanias praeterea, lib. I, Megaris scribit esse lapidem, παρεχόμενον πυραμίδος σχῆμα οὐ μεγάλης, illumque nominatum fuisse Apollinem Καρινον; et in Corinthiacis memorat Jovis Μειλιχίου et Dianae Πατρώας simulacra nulla arte facta, illius πυραμίδι, hujus vero columnae, vel κίονι εἰκασμένα. Sic auctor Phoronidis apud Cl. Alexandrinum Junonis Argivae statuam, κίωνα, vel columnam non aliam ob causam nominat, notante Scaligero ad Eusebium. Bacchus, eodem Clemente teste, columnae etiam forma cultus; 0498D quod Dickinsonus, cap. 10, Delph. Phaeni. ad columnam refert, quae in veteri foedere Mosi, ex quo Bacchum fecerunt, et Israelitis praeluxit; nec immerito idem Clemens tradit olim columnas pro simulacris cultas esse: πρὶν γ᾽ οὖν ἀκριβωθῆναι τὰς τῶν ἀγαλμάτων σχέσεις κίονας ἵσταντες οἱ παλαιοὶ. ἔσεβον τούτους ὡν ἀφιδρύματα τοῦ θεοῦ. Et huc etiam referri posset discus, quem pro sole Poeonas coluisse in Harpocrate doceo; huc Penates Lavinii, quorum formam et figuram scribit Timaeus apud Dionys. Hal. lib. I, esse κηρύκια έδηρᾶ καὶ χαλκᾶ, καὶ κεραμον Τρωικόν, caduceos ferreos et aereos, et testam fictilem Trojanam: nisi quis τὸ κέραμον malit vertere lucernam cum Baudelotio de Dairual., tom. I, p. 199, et huc tandem pertinet Saxonum idolum Irminsul, de quo peculiari libro egit Meibomius. Hic autem informium lapidum saxorumve cultus diu duravit, ipsaque plebs christiana in pagis eo infecta fuit. 0499A Ivo Carnotensis, part. II, cap. 38, refert caput concilii Nannetensis, quo funditus effodi jubentur lapides quos in ruinosis locis et sylvestribus venerantur; et cap. 57, caput concilii Agathensis, quo statuitur perscrutandum esse, si aliquis vota ad arbores, vel ad fontes, vel ad lapides quosdam quasi ad altaria faciat. Atque ex his satis superque patere arbitror Graecos, Syros, aliosque populos, lapides informes ut deos coluisse. Nunc dispiciendum est, num eo etiam vesaniae progressus sit Romuli populus, et gens togata. Matrem deum et Elagabalum eos coluisse, ut et lapides unxisse, notum est: sed id ago, ut examinem num aliquod numen patrium ea forma venerati sint. Certe Tristan. t. I, p. 427, notat Jovem dictum esse ἐπάκριον, non solum quia in summis montibus colebatur, sed quia mons, vel rupes existimabatur Jupiter ipse, qui revera erat Jupiter cognominatus Lapis, Ciceroni memoratus, ejusque vestigiis alii antiquarii celebres insistunt. Sed nihil huc pertinet Romanus vetustissimus ritus, uti Apuleio vocatur, jurandi per Jovem lapidem; 0499B vel sanctissimum jusjurandum, ut illud appellat Gellius I, 21. Nam quemadmodum docuerunt ex Festo et Polybio, Turnebus et Sanctius, locutio est elliptica; et qui ritu illo jurabant, lapidem silicem tenebant, haec verba dicentes: Si sciens fallo, tum me Diespiter, salva urbe arceque, bonis ejiciat, ut ego hunc lapidem; unde patet Jovem lapidis forma a Romanis cultum non fuisse. Habuerunt tamen illi lapidibus informibus honorem; uti manali lapidi, vel petrae quae erat, Festo docente, extra portam Capenam juxta aedem Martis, quam cum propter nimiam siccitatem in urbem protraherent; insequebatur statim pluvia, eumque, quod aquas manaret, manalem lapidem dixere. Et ut lapis qui, Anaxagora praedicente, e sole decidit, cultus fuit: ita in agro Crustumino, teste Livio XLI, 9, lapis, qui in lucum Martis cecidit, sacer habitus est; si modo de eodem, et non de alio loquitur idem cap. 13: In Crustumino avem sangualem (quam vocant) sacrum lapidem rostro cecidisse. Ut autem 0499C ad aliud membrum me convertam, notandum gentiles etiam stipites nudos ut deos coluisse; quo pertinent hastae, de quibus ad apotheosin Homeri egi. Simulacrum etiam Dianae Ephesiae cum primum ex coelo decidit, vel ab Amazonibus consecratum est, fuit truncus acutus ulmeus, uti notat ad Eusebium Scaliger: quod si verum (alia enim sentit Petitus, cap. 30 politissimi libri de Amazonibus) , non satis caute Petrus Faber I, sem. 3, simulacrum Dianae ab Amazonibus venatricis antiqua et solita figura fuisse consecratum scribit; et aeque male ostendere conatur Dianam Ephesiam non fuisse multis mammis et verubus exstructam: quod tamen adeo clarum est, ut ne quidem probatione indigeat. Sed, ut ad rem redeam, audiendus est Arnob. lib. VI, adv. Gentes: Ridetis temporibus priscis Persas fluvium coluisse, memorialia ut indicant scripta, informem Arabas lapidem, acinacem Scythiae nationes, ramum pro Cinxia Thespios, lignum Icarios (alii legunt Caryos, et Caryam, vel Caryatydem Dianam a Lacombus cultam 0499D intelligunt) pro Diana indolatum, Pessinuntios silicem pro deum matre, pro Marte Romanos hastam, Varronis ut indicant Musae; atque ut Aethlius memorat, ante usum disciplinamque fictorum, pluteum Samios pro Junone; et abstinetis a risu, cum pro diis immortalibus sigilliolis hominum, et formis supplicatis humanis? Quae verba clarissime anilem hanc superstitionem nobis ob oculos ponunt. Sic Clemens Alex. Cinxiae vel Junonis simulacrum, πρέμνιον ἐκκεκομμένον· Dianae, ξύλον οὐκ εἰργασμένον; Junonis, σανὶδα, uti eruditis observatum, appellat; neque aliter vel Junonem Samiam, vel Minervam Lindiam describit Callimachus apud Euseb. III, 8 Praep., quemadmodum erudite docet Vossius ad Catullum. De hujuscemodi statuis eleganter loquitur Tertull. I, 12, ad Nat.: Si de hoc differentia intercedit, quando distinguuntur a crucis stipite Pallas Attica, et Ceres Pharia, quae sine forma, rudi palo (ita enim cum Stephano le Moyne, viro doctissimo, 0500A legendum) et solo staticulo ligni informis repraesentatur. Per stipitem crucis intelligit lignum crucis rectum, quod ὀρθιον ξύλον vocat Justinus; maleque hinc arbitratur Lipsius crucem aliquando solo arrectario ligno constitisse, quia sensus est non debere Gentes mirari Christianis crucem in pretio esse, cum ipsi sub forma stipitis, vel staticuli, atque adeo recti pali, qui partem crucis facit, Athenis quidem colant Palladem, in Aegypto autem Cererem sive Isidem. Unte eodem capite dixerat Tertull.: Crucis qualitas, signum est de ligno: etiam de materia colitis penes vos cum effigie. Quanquam sicut vestrum humana figura est, ita et nostrum sua propria: viderint nunc lineamenta, dum una sit qualitas; viderit forma, dum ipsum sit Dei corpus. His doctissimus Gothofredus verbis componi posse aestum inquirentium existimat, utrum Tertulliani tempore cruci superaddita sit imago crucifixi; additque eum inter nationum et Christianorum cruces aperte hoc discrimen ponere, illas nimirum fuisse cum effigie humana, has sua propria figura, non humana 0500B effigie, non lineamentis humanis, sed ἀπηγλαισμένας, simulacro nudas: quae certe quid sibi velint, vix capio. Nam ethnicos deorum suorum aliquem cruci affixum coluisse, vel cruci honorem (excipient alii forte Aegyptios, quorum in Hieroglyph. notis figura instar crucis apparet) habuisse, non puto apud Patrum vel alium quemquam reperiri: nec certe illa est mens Tertulliani; verum is ita argumentatur: Christianorum crucem signum de ligno esse; gentiles etiam colere quod de materia, sive ex ligno factum est: atque ita amborum eamdem esse qualitatem; gentilium quidem ligna repraesentare figuras humanas, id est, statuas esse: crucem vero habere etiam figuram, non humanam, verum suam et propriam; quo pertinet scribere Minutium Felicem in Octavio: Cruces etiam nec colimus, nec optamus. Vos plane qui ligneos deos consecratis, cruces ligneas, ut deorum vestrorum partes, forsitan adoratis. Inde addit Tertullianus nullam rationem habendam esse lineamentorum, 0500C vel statuas praeferendas esse cruci, cum sint ex ligno; subjicitque, si demus esse hic differentiam, nihil tamen a crucis arrecto stipite differre Palladem Atticam, quae nescio an illa fuerit, quam e ligno Autochthonas posuisse refert Eusebius loco laudato. Frequens autem haec superstitio in agris, in quibus Terminus forma lapidis vel stipitis colebatur. Prius nos docet Prudent., II contra Sym., 1005:

Utimur et ruris reditu, et ratione colendi
Exercere manus non poenitet; et lapis illic
Si stetit antiquus, quem cingere sueverat error
Fasciolis, vel gallinae pulmone rogare,
Frangitur et nullis violatur Terminus extis.

Alterum vero simul Ovid., II Fast.:

Termine sive lapis, sives es defossus in agro
Stipes, ab antiquis tu quoque Numen habes.
Tibullus I, 1, vocat stipitem desertum (quem alii emendant, alii explicant, uti videre licet apud Scal. ad Varr. I de Re Rust., Barth. IV, Adv. 2, Voss. II, 7, 21, Harm. Evan. Giphan. in Ind. Lucret., Jac. 0500D Loensem II Misc. 18, et poetae commentatores) et deasciatum stipitem, Prudent., in Hym. Romani martyris. Ejusmodi stipitem appellabant delubrum. Festus: Delubrum dicebant fustem delibratum, hoc est decorticatum, quem venerabantur pro deo. Doctissimus Vossius putat postrema verba esse Pauli, qui ubique hoc agit, ne Gentium religioni favere videatur; et licet ab ea opinione nequaquam sim alienus, tamen videor nonnullos scrupulos movere posse. Nam cum delubrum non usurpetur nisi de re sacra, vel loco religioso, nihil dixisset Festus, nisi ultimas adjecisset voces; et omnis fustis decorticatus, omnis stipes quocumque in loco, quacumque de causa defixus delubrum esset. Massurius Sabinus apud Servium II Aen., 225, delubrum interpretatur effigiem, a delibratione corticis, quia antiqui felicium arborum ramos cortice detracto in effigiem deorum formabant. Ipse Servius ad lib. IV, simulacrum delubrum dici notat a libro, hoc est 0501A raso ligno, factum, quod graece ξόανον dicitur; et nonnulli apud Asconium tandem plane cum Festo (Servii enim loca etiam de statuis possunt exponi) faciunt. Sunt etiam qui delubra ligna delibrata, id est decorticata, pro simulacris deorum more veterum posita existiment: sed male; ubi quod dicit, more veterum, Festus videtur exprimere per venerabantur. Hinc in Glossis Delubrum explicatur, Καθίδρυμα, ξόανον, ἀνάθημα, et alibi ξόανον, delubrum. Ad hanc superstitionem etiam pertinet hasta pro Marte Romanis culta, testibus Arnobio et Plutarcho; et nescio an inde sit explicandus Servius ad II Aen., 325: Quos tamen penates alii Apollinem et Neptunum volunt; alii Astatas esse, et in regia positos tradunt. Nam vel legendum Hastatos, quomodo Penates describit Dion. Halicarnasseus, vel Hastas, et positas; et intelligendae sunt Hastae Martis, quas in regia collocatas esse testatur Jul. Obsequens. Et haec quidem satis erunt ad foedam illustrandam superstitionem, et nonnulla auctorum loca illustranda; speroque aequum lectorem hoc, qualecumque 0501B est, boni consulturum.

Deorum cultrix. Ita Statius, V Sylv. 1, 193, Priscillam vocat propriam cultricem Caesaris; et in inscr. apud Gruterum Cultores Herculis, Jovis, Larum, aliorumque deorum occurrunt, qui significant sese illos deos praecipua religione venerari. Deos autem in summis montibus cultos, et Jovem inde Ὰκραῖον dictum esse, eumdemque in Smyrnaeorum nummo occurrere, docui ad Apotheosin; et rem tibi gratissimam fore, lector, spero, si communicem tecum inscriptionem elegantem admodum, Smyrna nuper ad me cum aliis praeclaris missam, quae ejusdem Jovis memoriam conservat:

ΕΚ. ΤΟΙ. ΕΙΣΑΧΘΕΝΤΟΣ ΥΔΑΤΟΣ. ΕΠΙ. ΤΟΝ. ΔΙΑ ΤΟΝ ΑΚΘΑΙΟΝ. ΕΠΙ. ΟΥΛΠΙΟΥ ΤΡΑΙΑΝΟΥ ΤΟΥ ΑΝΘΥΠΑΤΟΥ ΕΝ ΤΑΙΣ ΣΤΠΑΤΗΓΙΑΙΣ ΤΑΙΣ. ΜΑΠΚΩΝ. ΙΟΥΝΙΩΝ ΥΙΟΥ. ΚΑΙ. ΠΑΤΡΟΣ.

0501C Ad Apollinem Milesium. Hujus oraculi videtur tunc temporis fama magna fuisse. Sic Licinius contra Constantinum bellaturus consuluit, teste Sozomeno, lib. I, cap. 7, τοῦ Διδυμαίου Ἀπόλλωνος Mileti oraculum; quod auctor Histor. Tripartitae ita vertit: Dicunt eum tunc expertum divinationem Mileti Geminique Apollinis. Caeterum hinc atque ex A. Marcellino, qui XIV, 6, narrat Serenianum familiarem suum ad templum fatidicum misisse, aliisque auctoribus patet oracula ex tempestate nondum plane conticuisse; vel fraudes sacerdotum omnium adhuc oculis non patuisse.