Articulus Primus.

Quam eximiae fuerint Constantii Chlori virtutes, quando Caesar factus, et Maximiani Herculii gener, an et quomodo Christianos tempore persecutionis in Galliis servaverit incolumes, ac passus sit Ecclesias dirui; cur factus sit primus imperator, etsi a Galerio contemptus, ac quomodo Constantino, ad se reverso, imperium tradiderit, et ubi mortuus sit.

0999B Nostrum de Constantio Chloro imperatore sermonem hactenus distulimus, ne ea quae de illo et filio ejus Constantino Magno dicenda sunt, longius a se invicem distraherentur. Noster vero Cecilius ubi Diocletiani, Herculii et Galerii vitia patefecit, sic ibidem (cap. 8) prosequitur: Constantium praetereo; quoniam dissimilis caeterorum tyrannorum et Ecclesiae persecutorum fuit, dignusque qui solus orbem teneret, sive toti terrarum orbi imperaret. At haec quo brevior, eo certe major est tanti viri commendatio, ac maximum utique praeconium. Quamvis autem Cecilius noster eam ob causam ibi illum haud plane immerito praeterierit; multa tamen de eo, oblata deinceps occasione, intermiscuit, quae a nobis enucleanda illustrandaque sunt. Alicubi itaque ab eodem 0999C auctore nostro (cap. 20) appellatur vir natura mitis. Ab Eutropio autem, cujus hac in re testimonium dubiae fidei esse profecto non debet, vocatur homo egregius et civilitatis praestantissimae, Gallis non modo amabilis, verum etiam venerabilis, qui fisci non affectabat commoda, sed provincialium ac privatorum divitiis studebat. Postea vero Cecilius illum Maximiani Herculii generum nuncupat, ac merito quidem jure. Nam quando Diocletianus eum anno 292, ut supra annotavimus, creavit Caesarem, tunc ille priorem conjugem, ut scribit idem Eutropius, repudiare coactus, Theodoram, ejusdem Herculii privignam, duxit in matrimonium.

Narrat adhuc auctor noster (Cecil. cap. 15) Diocletianum statim atque immani, sicut diximus, crudelitate in christianos bacchari coepisset, litteras ad 0999D eumdem Constantium dedisse, quibus illi jubebat ut eadem, quae ipse, faceret. Verum acceptis his litteris, «ne dissentire,» ait Cecilius, «a majorum praeceptis videretur, conventicula, id est, parietes (ecclesiarum), qui restitui poterant, dirui passus est, verum autem Dei templum, quod est in hominibus (Christianis),» incolume servavit. Ibi quidem in hoc auctoris nostri textu legitur majorum; sed jam animadvertimus ibi fortasse legendum majoris, id est, Diocletiani qui eum fecerat Caesarem, et illo idcirco major erat. Praeterea ibidem expendimus quo jure auctor noster dixerit Constantium, ne a majorum praeceptis dissentire videretur, passum fuisse dirui 1000A christianorum conventiculorum, sive ecclesiarum parietes, nec propterea Eusebio plane adversetur.

Pro virili quoque parte nostra conati sumus eodem in loco explicare quo sensu ille continenter adjecerit: Vexabatur ergo universa terra praeter Gallias, quibus videlicet Constantius imperabat. Palam quippe fecimus Eusebium videri huic Auctoris nostri opinioni alicubi subscribere, alibi vero refragari. Sed qua potuimus, majori diligentia perscrutati sumus quae vera sit Eusebii mens et sententia, ac quis genuinus verborum illius sensus. Scopum autem si attigimus, plane, nisi fallimur, ostendimus illum ineptae prorsus contradictionis non posse merito accusari, secumque ac cum Cecilio nostro sic posse reduci in gratiam, ut nulla sit inter eos neque discordia, neque dissensio, sed perfectus consensus, communisque 1000B concordia. Jam itaque ad alia, si lubet, gradum, faciamus.

Postquam Diocletianus et Herculius imperio, uti narrat Cecilius (cap. 20) , nosque alibi vidimus, sese abdicarunt, Constantius primum imperatoris locum et Galerius secundum obtinuit, vel tunc, sicut Eusebius ait (lib. II de Vita Constant., c. 18) , Constantius πρῶτος Αὔγουστος καὶ σεβαστὸς ἀνηγορεύετο· Primus Augustus et imperator renuntiatus est. Et certe Eutropius et Zozimus eum primum, et ante Galerium collegam ejus nominant. Verum is ipse Galerius illum spernebat ob ingenitam lenitatem atque infirmam eo tempore valetudinem corporis; sive ut Cecilii verbis utamur, quia valetudine corporis impeditus erat. Spem itaque magnam Galerius habebat fore ut ille brevi 1000C moreretur, aut certe eum privaret imperio.

Sed non longum profecto post temporis intervallum, ac forsitan citius quam ipse putabat, ab eodem Constantio, jam aegroto litteras, ut diximus, accepit, quibus postulabat filium suum Constantinum sibi remitti. Cum vero Galerius illum patri suo, qui hoc non semel petierat, negare diutius ausus non fuisset, simulavit se Constantino permittere, ut ad patrem reverteret, sed reipsa retinere illum volebat. Constantinus tamen ex illius palatio, quemadmodum a nobis dictum est, clam elapsus, ad Constantium incredibili celeritate convolavit. Ad illum autem, inquit Cecilius, «pervenit jam deficientem, qui ei militibus commendato, imperium per manus tradidit, atque ita in lecto suo requiem vitae, sicut optabat, 1000D invenit.» Simili modo Eusebius narrat Constantium, lethali morbo in palatio et regio cubili decumbentem, ex hoc exsiliisse, ut filium suum, qui insperatus advenerat, ambabus ulnis amplecteretur. Dispositis deinde rebus omnibus, illi imperii tradidit administrationem, ac felici morte ex hac vita decessit. Nec minus clare id ab incerto Panegyrici ante Constantinum ipsum et Maximianum pronuntiati auctore asseritur.

Secus vero Eutropius et Aurelius Victor, quibus Zozimus atque anonymus Valesianus suffragari videntur, diserte asseverant Constantinum, mortuo patre suo, a Praetorianis cunctisque annitentibus, 1001A creatum fuisse imperatorem. Sed Julianus Apostata in sua ad Constantium, ejusdem Constantini Magni filium, oratione non minus perspicue affirmat illum adeptum esse supremam imperii dignitatem, et judicio patris sui, et exercituum omnium suffragio. At exinde facilis procul dubio esse poterit superiorum opinionum conciliatio. Si enim factam Constantini a patre moriente electionem exercitus caeterique omnes sponte sua ultroque confirmaverunt, quid impedit quominus ab iis omnibus facta fuisse dicatur? Neque id a nobis gratis fictum existimes. Nam Eumenius publico in panegyrico sic Constantinum ipsum alloquitur: «Manifeste sententia patris lectus es imperator.» Tum paulo post: Illico atque ille terris fuerat exemptus, universus in te consensit exercitus, te omnium 1001B mentes oculique signarunt; et, quamquam ad seniores principes de summa reipublicae retulisses; praevenerunt tamen studio, quod illi mox judicio probaverunt. Purpuram statim tibi, cum primus copiam tui fecit egressus, milites utilitati publicae magis, quam tuis affectibus servientes, injecere lacrymanti.»

Ubi autem Constantius vitam posuerit, si quis curiosius inquirat, respondebimus hoc a Cecilio, Eusebio, aliisque silentio fuisse praetermissum. At Aurelius Victor litteris mandavit eum in Britannia obiisse. Eutropius vero: «Eboraci, quae Britanniae urbs est.» Anonymus autem Valesianus scribit Constantinum «ad patrem Constantium venisse apud Bononiam, quam Galli prius Gesoriacum vocabant,» huncque in Britannia mortuum. Hujus vero Gesoriaci haud infrequens 1001C apud antiquos scriptores Suetonium, Plinium, Melam, Eumenium, aliosque mentio. Sed quae sit illa urbs, variae sunt illorum opiniones. Quidam enim Caletem, alii verisimilius Bononiam in Picardia esse arbitrantur. Videsis in hos auctores variorum observationes ac notas.

Anonymi porro Valesiani jam citati sententia his confirmatur Eumenii ad ipsummet Constantinum verbis. «Ad tempus ipsum, quo pater in Britanniam transfretabat, classi jam vela facienti repentinus tuus adventus illuxit.» Nonne ergo, ut Eutropius in aliorum gratiam et opinionem reducatur, dicendum est Constantium, repentino et insperato filii adventu recreatum, ex morbo parumper convaluisse, ac cum eo conscendisse navem, qua Eboracum appulit, ubi 1001D anno 306, die 15 Julii mortuus est? Huc accedit quod idem Eumenius paulo post his Britanniam alloquitur verbis: «O fortunata, et nunc omnibus beatior terris Britannia, quae Constantinum Caesarem prima vidisti.» At si prima eum Caesarem vidit, in ea procul dubio ille Caesar a patre moriente factus est. Ibi enim obiise perhibetur, ubi illum nuncupavit Caesarem.