Articulus III.

Utrum Constantinus Magnus Diocletiani, sicuti Cecilius narrat, et Galerii colloquio praesens fuerit, cognoveritque creandos Caesares, seque ab hac nuncupatione ignominiose repellendum.

1003C Tantum abest, ut praeclara, quae enarravimus, Constantini Magni facinora exstinxerint Maximiani Galerii invidiam, ut eam longe magis inflammaverint. Nam Diocletianum, de imperio deponendo novisque Caesaribus creandis secum agentem, plane deterruit ne hunc ipsum Constantinum Caesarem renuntiaret. Tunc autem quanta arderet malevolentia ac livore dissimulare non potuit. Tametsi enim Constantinus a Cecilio nostro dicatur huic, de quo non semel diximus, Diocletiani Galeriique dialogo affuisse, tametsi ipse Diocletianus eum amabilem, clementiorem parte suo melioremque, ac imperio dignum esse assereret; eidem nihilominus Diocletiano Galerius palam et aperte, nec magna profecto sine impudentia restitit, prohibuitque ne 1003D llum faceret Caesarem. Quin immo praeter omnium, qui Constantino hanc amplissimam dignitatem tribui optabant, exspectationem, illum contumelia maxima afficere conatus est. Postquam enim Constantinus ipsum et Diocletianum, per tria, uti diximus, ab urbe Nicomedia millia secutus fuisset, ac cum eis excelsum tribunal conscendisset, ab eodem Galerio indignissime repulsus est, eoque rejecto, Diocletianus Severum et Maximinum Caesares nuncupavit. Atque ita sane Cecilius noster describit hanc Caesarum creationem, inauditamque hactenus Constantini repulsam.

Sed in hac narratione non minimae profecto occurrunt difficultates, quae nunc enodatius explicandae 1004A sunt. Quo enim sensu Cecilius de Constantino dicere potuit: Erat tunc praesens (Cecil. cap. 18) , quando Diocletianus cum Galerio colloquebatur? Numquid in regio illius cubiculo, uti quidam opinantur, vel in ejus palatio, sicut alii putaverunt? Non quidem in palatio; nam eum propius affuisse Cecilii verba significare videntur. Non in cubiculo, quandoquidem Constantinus quid illi inter se tanta animorum commotione colloquerentur, eorum verbis, aut certe nutibus et signis percipere potuisset. At si quid de se a Caesaris dignitate repellendo praesensit, quomodo illos ad eum usque locum comitatus est, ubi tantam tamque publicam se passurum esse injuriam noverat? Quin etiam si id ipsi vel minimum suboluisset, quomodo tantae ignominiae sese temerario exponere 1004B ausus est? Nonne potius Anonymo Valesiano credendum, qui scripto tradidit Severum, et Maximinum tunc factos fuisse Caesares, Constantino nihil tale noscente?

Numquid autem ad solvendum hujus difficultatis nodum satis erit dixisse eum non in Diocletiani cubiculo aut palatio, sed in separato quodam illius loco, vel in urbe Nicomedia fuisse praesentem? Cecilius enim potuit hoc sensu Constantinum opponere Severo, qui inde longissime aberat. Severo autem si reipsa opponatur, dici utique poterat Diocletiano et Galerio praesens, id est, multo illis propior, quam Severus, sed satis ab ipsis remotus, ut loquentes audire nequiverit. Sed contra alii insurgent arguentque impropriam omnino fore Cecilii locutionem. Deinde vero Cecilius, inquient, plane manifesteque pronuntiat 1004C Galerium Diocletiano tunc ostendisse, ac quasi digito indicasse Maximinum Daiam, mox Caesarem, rejecto Constantino, creandum. In ipso igitur Diocletiani cubiculo, et ante ipsius et Galerii oculos, Maximinus adstabat. At si in eorum cubiculo erat, non inde proculdubio longe aberat Constantinus, de quo Cecilius aperte dixit: Erat tunc praesens.

Fac tamen, si velis, eum tam ab eodem Maximino, quam a Diocletiano et Galerio fuisse perquam longissime distantem, in aliam certe difficultatem protinus incides. Nam Constantinus, uti Cecilius haud dubitanter asserit, dum uterque Diocletianus et Galerius magna contentione dicendi certarent, erat praesens, aut in palatio, aut saltem in urbe Nicomedia. Finito autem illo colloquio, quod ab aliquibus saltem audiri potuit, 1004D idem Constantinus illos per tria millia eo secutus est, ubi a Caesaris dignitate repellendus erat. At quo, amabo te, pacto fieri potuit, ut ille, qui ab omnibus amabatur, post utriusque colloquium, ac per totum hoc iter a nullo admonitus fuerit de novis Caesaribus creandis, nec suspicatus sit se ab eorum numero rejiciendum? Nonne vel ex solo Imperatorum de ea nuncupatione silentio id facillime intelligere poterat? Cur ergo eos secutus, tam indignae repulsae ultro et temere se obtulit? Numquid respondebis eum tam forti magnoque fuisse animo, ut hanc rejectionem, et contumeliam prudenter dissimulaverit? Sed expendant alii cujus ac quanti haec vel alia responsio sit ponderis, et utrum ad Cecilii sine ullo vade et 1005A patrono, immo et contra apertum Valesiani anonymi testimonium, asserendam de Constantino praesente narrationem sufficiat.

At urgebit tamen adhuc aliquis, nobisque tandem objiciet errasse Anonymum Valesianum, minime vero nostrum auctorem. Sed id aliqua saltem ratione probandum est. Ad haec vero Cecilio opinio non nihil secum importat obscuri, explicatuque difficilis quod sibi ipsi, uti diximus, repugnans, atque oppositum videtur. Sed alii sagaciores critici haec omnia forsitan enodabunt, atque illorum de tota hac controversia judicium exspectabimus. Pergratum quoque nobis facient, si similes, parique obscuritate involutos loquendi modos in genuinis Firmiani Lactantii libris indicaverint.