Caput XVI.

Praeter Gallias. Libellus precum Constantino M. oblatus a Donatistis apud Optatum Milevitanum, lib. I: Rogamus te, o Constantine optime imperator, quoniam 0322C de genere justo es, cujus pater inter caeteros imperatores persecutionem non exercuit, et ab hoc facinore immunis est Gallia, petimus ut e Gallia nobis judices dari praecipiat pietas tua. Galliae ergo fuerunt immunes ab hac persecutione, quod illic imperaret Constantius benignissimus imperator, et qui, ut Eusebius tradit, persecutionis adversum nos concitatae expers omnino fuit, et cultores Dei sub ipsius imperio degentes ab omni noxa et injuria immunes servavit, ac neque Ecclesiarum aedificia subvertit, nec novi quicquam adversus nos statuit. Quin et Eutropius in initio libri decimi dicere videtur Gallicum sanguinem non fuisse fusum in hac persecutione. Loquens enim de Constantio, ita ait: Hic non modo amabilis, sed etiam venerabilis Gallis fuit, praecipue quod Diocletiani suspectam prudentiam, et Maximiani sanguinariam temeritatem imperio ejus evaserant. Sed adversus haec reclamant historiae nonnullarum Galliae civitatum ac provinciarum, quae suos martyres hac persecutione ad Deum translatos praedicant, ita 0322D ut vix ulla civitas fuerit intra Gallias, quae tum non dicatur maduisse sanguine Christianorum. Ista sic conciliari possunt, initio quidem Gallias a persecutione non fuisse prorsus immunes, occupato videlicet Constantio contra barbaros (ut illustrissimus episcopus Monspeliensis Franciscus Bosquetus ait in libro quarto Historiarum Ecclesiae Gallicanae, cap. 2) ac pro consuetudine, et solito Gentilium furore multos christianos in Galliis caesos fuisse. Confirmat haec Eusebius in fine libri de martyribus Palaestinae: Nam quae ulterius sitae sunt regiones, inquit, Italia videlicet tota, et Sicilia, Gallia quoque, et quaecunque ad occasum solis porriguntur, Hispania, Mauritania et Africa, cum vix duobus primis persecutionis annis integris furorem belli expertae essent, divini numinis praesentissimum auxilium et pacem brevi sunt consecutae. Hunc tamen locum ita intelligi vult doctissimus Dodwellus in Dissertationibus Cyprianicis, ut annum 0323A illum Occidentalis imperii tractum Eusebius praecipuis Provinciis nominatis designaret, nec ultra secundum persecutionis annum ipsum in toto illo tractu durasse indicaret, ac tamen interim Gallias ab ea immunes fuisse. Ac sane ejus argumentatio multam veri speciem habet, et in hanc ego sententiam facile transirem, nisi constaret Eusebium nominatim Gallias exprimere voluisse.

Tres bestiae. Id est, Diocletianus, Maximianus Herculius et Galerius Maximianus. Perstat itaque Lactantius in sententia, et Constantium Galliis imperantem non ponit in numero persecutorum.

Flaccinum praefectum. Bithyniae, in qua praesidatum gessit Hierocles, antequam praefecturam Aegypti, qua eum ornatum fuisse in annotationibus ad Eusebium, pag. 177, docet Henricus Valesius, administraret. Crudelem autem fuisse Flaccinum hinc colligitur, quod eum Lactantius vocat non pusillum homicidam. Eadem tempestate vixit Flavianus praefectus Aegypti, cujus mentio extat in Menologio 0323B Graecorum ad diem octavam Julii, quod editum est ab Henrico Canisio in tomo secundo lectionis antiquae.

Hieroclem. Hic locus confirmat conjecturam illustrissimi cardinalis Baronii, qui sequentia Lactantii verba, quae nos descripturi sumus ex libro quinto Divinarum Institutionum, existimaverat esse intelligenda de Hierocle. Fuit autem Hierocles praeses Bithyniae, uti jam dictum est, et multam carnificinam de Christianis exercuit.

Auctor et consiliarius. Lactantius, lib. V Instit., cap. 2: Alius eamdem materiam mordacius scripsit, qui erat tum e numero judicum, et qui auctor in primis faciendae persecutionis fuit.

Priscillianum. Bithyniae praesidem, ut legitur in Menologio Graecorum ad diem 12 mensis Junii: Eodem die sanctae martyris Antoninae. Apud Nicaeam Bithyniae, Diocletiano et Maximiano imperatoribus, Priscilliano praeside, Antonina in christinae fidei confessione constanter perseverans, demum gladio percussa, 0323C martyrio coronata est. Eadem habentur in Martyrologio Romano.

Adversarium vicisti. Cyprianus, epist. 7 ad Rogatianum et caeteros confessores: Quantum dolemus ex illis quos tempestas inimica prostravit, tantum laetamur ex vobis, quos diabolus superare non potuit. Hortamur tamen per communem fidem, per pectoris nostri veram circa vos et simplicem charitatem, ut qui adversarium prima hac congressione vicistis, gloriam vestram forti et perseveranti virtute teneatis.

Zabulum. Id est, diabolum. Sic apud Commodianum, lib. II, cap. 17: Cuncta de Zabuli pompa; et cap. 18: Aut tota Zabuli pompa; et lib. I, cap. 35: Zabolicam legem omnes omnino vitate. Rursum lib. II, cap. 31: Germine Zabolico ut faciatis turbe pronate. Referimus autem haec loca juxta fidem veteris codicis. Nam editio diversa est. Nihil vulgatius quam Zabuli vox in antiquis libris. Eadem ratione scribebant Zaritorum pro Diaritorum, ut in collatione prima Carthaginensi, cap. 139. Quod cum non animadverteret 0323D Papirius Massonus, heic pro Hipponensium Zaritorum, quae est vera lectio, scripsit Hyppensis Zaritorensis: quam lectionem retinuit etiam Petrus Pithoeus in sua editione collationis Carthaginensis. Quare in veteri Notitia Africae, quam Sirmondus edidit, et post eum Chiffletius, pro eo quod illic legitur, Marianus Hippzaritensis, scribendum est Marianus Hipponensium Zaritorum, id est, Diaritorum, sive Diarrhytorum, ut apud Plinium, lib. V Hist. naturalis, cap. 4. Sic etiam, apud Commodianum, Zacones pro Diaconibus. Numiziam quoque pro Numidia legi in veteri codice ms. bibliothecae Colbertinae.

Triumphasti. Lactantius, lib. IV Institut. cap. 26: Postremo etiam mortem suscipere non recusavit, ut homo illo duce subactam et catenatam mortem cum suis terroribus triumpharet.

Jucundum spectaculum. Cyprianus, epist. 9: O quale illud fuit spectaculum Domino, quam sublime, quam 0324A magnum, quam Dei oculis sacramento ac devotione militis ejus acceptum!

Elephantos. Nam et elephantos ad currum junxerunt Antiqui, ut patet ex Lampridio in vita Antonini Heliogabali, et ex aliis locis. Auctor est Flavius Vopiscus, in triumpho quem D. Aurelianus egit de Zenobia et Tetrico, elephantos viginti praecessisse. Joannes abbas Biclarensis ad annum 9 Justini Imperatoris adnotat Justinianum Ducem Romanae militiae 24 elephantos Constantinopolim direxisse pro triumpho, qui de Persis devictis agendus erat. Vide Sirmondum, in notis ad panegyricum Anthemii, apud Sidonium, et Bulengerum in libro de Triumphis, cap. 21.

Dominatores dominantur. Passiva significatione, ut apud Ciceronem, in libro primo Officiorum: O domus antiqua, heu quam dispare dominare domino! Virgilius in secundo Aeneidos: multos dominata per annos.

Desiit provocare. Emissus est Donatus e carcere extremis Galerii Maximiani temporibus, ut legitur infra, cap. 35.