Articulus III.

1018B

Religionem non metus causa introductam, sed a Deo institutam, et insitam homini, qui idcirco corpus habet erectum, vocaturque graece ἄνθρωπος, ac religione potissimum a belluis distinguitur, hisque contraria Epicuri argumenta solvuntur.

Tametsi Lactantius, sicuti mox vidimus, dixerit religionem nullam esse ubi nullus metus est; diserte nihilominus asseverat eos tota via aberrare, qui putabant religionem, metus terrorisque causa, a sapientibus, fuisse institutam; quo imperitos homines facilius a peccatis deterrerent. Ipsa autem sunt haec illius verba, quibus impium eorum errorem hac infamiae nota condemnat: «Falsa est et illa sententia, 1018C qua putant terroris ac metus gratia religionem a sapientibus institutam, quo se homines imperiti a peccatis abstinerent.» Quapropter absurdam hanc opinionem funditus evertit; quia philosophorum omnium sapientissimi, ac maximarum inter eos sectarum principes constanter docuerunt mundum ab omnipotente Deo creatum esse, ejusque providentia gubernari. Deus ergo hominum sicut et mundi creator, ab iis agnoscendus et colendus est. At in hac Dei agnitione illiusque cultu tota, uti diximus, religio constituitur. Non ergo ab ullo homine mortali introducta, sed cum ipso, uti recte auctor noster ait, ingenita est (Ibid., cap. 14) . Omnes enim fateri coguntur huic Deo, ut pote mundi hominisque creatori ac rectori, maximum deberi honorem summamque venerationem. Et 1018D vero mundum propter hominem, quemadmodum hominem creavit propter seipsum, ut ab illo videlicet cognoscatur, ac colatur (Lib. VII Inst. cap. 6) . Atqui vera religio, ut diximus, nihil est aliud, quam veri Dei notitia et cultus. Ergo religio non insulsi alicujus timoris incutiendi, sed honorandi Dei causa ab illo ipso constituta est.

Sed haec auctor noster non uno tantum in loco, sed saepius confirmat, repetit, et inculcat. Praeter citatum etenim locum alibi scripsit: «Hac conditione gignimur; ut generanti nos Deo justa et debita obsequia praebeamus, hunc solum noverimus, hunc sequamur. Hoc vinculo pietatis obstricti, Deo religati sumus, unde ipsa religio nomen accepit.» (Lib. IV, 1019A cap. 28.) Ab ipso itaque ortu nostro alligati Deo sumus religione; qua eum noscamus, colamus, sequamur, ejusque voluntati, et jussis obtemperemus.

Huc accedit, quod non solum mens ipsi homini a Deo insita est, ut illum agnoscat et veneretur: sed recta etiam corporis ejus statura, ab ipsomet Deo formata, hujusce officii ille semper admonetur. Nec semel adhuc id auctor noster, sed saepe saepius variis suis in libris asserit, ipsorumque gentilium testimonio corroborat. In secundo quippe divinarum Institutionum libro, cap. 1: «Cum caeterae,» inquit, «animantes pronis corporibus in humum spectent, Deus hominem, ex humo sublevatum, ad contemplationem sui artificis erexit.» Quod quidem ille decantatum fuisse ostendit his ingeniosi, uti ait, poetae, id est, Ovidii 1019B dii versibus, quos hunc citavit in modum:

Pronaque cum spectent animalia caetera terram,
Os homini sublime dedit, coelumque videre
Jussit, et erectos ad sydera tollere vultus.
(Ovid., lib. I Metamor., v. 80 et seq.) Apud Ovidium tamen pro videre, legitur tueri. Addit Lactantius hominem a Graecis ἄνθρωπον vocari, quod sursum spectet. Vox enim illa graeca, ut quibusdam videtur, originem duxit ab ἄνω ῥέπων, sursum vergens, sive ut aliis placet, παρὰ τὸ ἄνω ἀθρεῖν, a sursum adspiciendo, vel juxta magni etymologici auctorem ab ἄνω θρεῖν, hoc est, sursum spectare. Quod Lactantii nostri opinioni magis consentaneum est.

Quamobrem ipse alibi sic argumentatur: «Qui religionem non suscipiunt, terreni sunt; quia religio de coelo est . . . Nihil igitur prodest homini ita esse 1019C fictum, ut recto corpore spectet coelum, nisi erecta mente Deum cernat, et cogitatio ejus in spe vitae perpetuae tota versetur.» (Lib. III Inst. c. 27.) Vide ergo an id paucioribus verbis significet, ubi hominem hortatur, ut sacramentum nativitatis suae norit, id est, erectam corporis sui staturam, qua ad terram descipiciendam, coelumque ac Deum conspiciendum, tamquam symbolo et sacramento figurae suae commonetur. Si id tamen tibi probari velis, alia ipsius proferemus verba, quibus diserte pronuntiat, solum ex omnibus hominem esse animal. «Cujus corpus,» inquit, «ab humo excitatum, vultus sublimis, status erectus originem suam quaerit, et quasi contempta humilitate terrae, ad altum nititur . . . memorque conditionis suae, qua Deus illum fecit eximium, ad artificem suum spectat. Quam 1019D spectationem Trismegistus θεωρίαν rectissime nominavit, quae in mutis animalibus nulla est (Ibid. lib. VII, cap. 9) . Nonne autem his verbis, memor conditionis, seu creationis suae, qua Deus corpus ejus rectum fecit, ut ad artificem suum spectet, satis aperte declarat, quid nativitatis ejus sacramento intelligi voluerit?

Finem dicendi profecto non faceremus, si omnia ejus loca, quibus id docuit, et stabilivit, integra transcriberemus. Praecipua itaque, quae in aliis libris occurrunt, notasse sufficiat.

Tam sanae rectaeque doctrinae, tamque naturae hominis convenienti, quis repugare umquam ausus est, nisi aliquis atheus homo, aut Epicureus philosophus, 1020A qui Deum verbo tenus confessus est, atque omnem prorsus religionem sustulit? Hic autem, ut ait auctor noster, objiciebat: «Quid ergo Deo cultus hominis,» hoc est ipsa religio, «confert beato, et nulla re indigenti?» (Lib. IV Inst. cap. 5.) Tametsi vero ibi neminem, qui haec dixerit, nomine suo appellet, obscurum nihilominus non est hunc esse Lucretium, cujus carmina, quibus id stulte cecinerat, paulo ante citavit.

Quid enim immortalibus atque beatis
Gratia nostra queat largirier emolumenti.
(Lucr., lib. V, v. 165 et seq.)

Et prius:

Praetereaque
Ad laudabile opus divum laudare decere.
Sed satis huic ineptae objectationi se respondisse 1020B Lactantius noster declarat, cum toties dixit hominem a Deo creatum, ut illum ejusque opera contempletur, intelligat, miretur, praedicet, ac debita veneratione prosequatur. At demonstraverat insuper hanc non modo suam, sed ipsorummet gentilium esse sententiam. Plures autem si non citavit, ea proculdubio ratio est, quia id omnes, his dumtaxat, quos notavimus, exceptis, pro vero, certo, et confesso habebant. Praesto quippe illi erat laudare Ciceronem, quem tacito forsitan nomine, sequitur dicentem: «Deus homines primum humi excitatos, celsos, et rectos constituit, ut deorum cognitionem, coelum intuentes, capere possent. Sunt enim e terra homines, non ut incolae atque habitatores, sed quasi spectatores superarum rerum atque coelestium, quarum spectaculum 1020C ad nullum aliud genus animantium pertinet.» (Cic., lib. II de Natur. deor.) Eadem vero ille in Tusculanis quaestionibus et alibi litteris mandaverat (Cic., lib. I Tuscul.) .

At porro ibi non stetit Lactantius, aliaque argumentandi ratione ostendit homini ingenitam innatam que esse religionem. In ea quippe putat vel solum, vel praecipuum, et maximum situm esse hominis pecudisque discrimen. «Hominem, inquit, atque mutorum, vel solum, vel certe maximum in religione discrimen est.» (Lib. II Inst. cap. 3.) Alibi vero: «Nullum est aliud animal, quod habeat notitiam aliquam Dei, religioque est pene sola, quae hominem discernat a brutis.» (Ibid., lib VII, cap. 9.)

Opinionem porro suam cum Ciceronis auctoritate, 1020D tum etiam ratione propugnare et firmare conatur. Et Ciceronem quidem loco proxime citato laudavit. At alia ipsius verba prius hunc retulerat in modum: «Qua de re Ciceronis vera est sententia: Ex tot, inquit, generibus nullum est animal praeter hominem, quod habeat notitiam aliquam Dei, ipsisque in hominibus nulla gens est, neque tam immansueta, neque tam fera, quae non, etiamsi ignoret qualem Deum habere deceat, tamen habendum sciat. Ex quo efficitur ut is agnoscat Deum, qui, unde ortus sit, quasi recordetur.» (Lib. III Inst., cap. 10.) Haec autem transcripta sunt ex primo illius de Legibus libro, ad quem rursus Lactantius nos alibi mittit, ibique addidit: «Solus enim sapientia instructus est, ut religionem 1021A solus intelligat. Et haec est hominis atque mutorum vel praecipua vel sola distantia.» (Lib. de Ira Dei, cap. 7.)

Sed audi, quaeso, qua ratione id probaverit: Omnia, inquit (Lib. III Inst., cap. 10 et lib. de Ira Dei, cap. 7) , praeter religionem, quae videntur propria esse homini, cum animantibus caeteris aut communia, aut certe plane similia apparent. Si proprius etenim homini sermo dicitur, muta etiam animalia vocibus sese invicem cognoscunt, interioremque patefaciunt habitum. Quaedam igitur in illis est sermonis similitudo. Si homini laetitia elato peculiaris videatur risus, in animalium auribus, oculis, rictu, serenaque fronte signa laetitiae deprehenduntur. Si nihil hominis magis proprium sit, quam ratio, et futuri providentia; in animalibus etiam inest quaedam intelligentiae et 1021B cogitationis species, qua in latibulis suis varios exitus pandunt; ut obsessis, et periculo imminente, saluti suae fuga consulant. Formicae vero et apes, uti Lactantius Virgilii versibus probat, aestate colligunt, quae victui suo hyemis tempore necessaria fore praevident.

Missa porro facit plurima in singulis animalium generibus exempla, quae humanae solertiae simillima sunt. Quae enim retulerat, haec prorsus sufficere putavit; ut ex illis hanc eliceret conclusionem: «Quod si horum omnium, quae adscribi homini solent, in mutis quoque deprehenditur similitudo, apparet solam esse religionem, cujus in mutis nec vestigium aliquod, nec ulla suspicio inveniri potest.» (Lib. de Ira Dei, cap. 7.)

At Isaeus suis in Lactantium notis observat illum, 1021C cum libris Institutionum conficiendis operam daret, existimasse hominem a brutis sola religione distingui, quia tunc Pythagorae, Platonis, aliorumque quorumdam sequebatur opinionem, qui brutis inesse rationem arbitrabantur. Verum postea cum librum de Ira Dei edidit, ab hoc errore tunc eum resipuisse existimat. Et re quidem vera in prioribus libris ita locutus est: «Equidem sic arbitror universis animantibus esse datam rationem, sed mutis tantummodo ad vitam tuendam, homini autem ad propagandam. Et quia in homine ipsa ratio perfecta est, sapientia nominatur, quae in hoc eximium facit hominem, quod soli datum est intelligere divina.» (Lib. II Inst., cap. 10.) In libro autem de Ira Dei, videtur mutis animantibus solam eorum omnium, quae rationis et solertiae humanae 1021D sunt, tribuere similitudinem.

Verumtamen veremur, ne Isaeo plane penitusque explorata non fuerit auctoris nostri sententia. Nam in libro secundo et septimo Institutionum, a nobis paulo ante citato, aperte declarat hominem a mutis animantibus sola religione vel ea potissimum discrepare; quia homo perfectae rationis compos illam habere potest, minime vero bruta animantia, quae imperfecta tantum ratione potiri possunt. Non alia itaque videtur fuisse mens ejus et opinio, nisi in brutis esse rationem aliquam imperfectam, aut potius rationis tantum similitudinem et speciem, quae illis ad vitam dumtaxat tuendam data est. Itaque cum religio sola sit, cujus nullum plane, ne minimum 1022A quidem in brutis sit vestigium, inde Lactantius intulit eam esse, qua homo clarius et evidentius ab illis distinguitur. Quoquo autem modo res se habeat, si ille erravit, erroremque correxit, laudari certe debet ingenui veracisque hominis modestia, ac sincerus tuendae veritatis amor, summumque studium.

Hominibus porro cum sic ingenita fuerit religio, et illius, sicuti sapientiae, naturaliter cupidi, atque, ut ait Lactantius (Lib. III Inst., cap. 10) , appetentes sint, quid mirum si inde concludat ab iis, qui eam tollunt, hominem suo proprio singularique bono orbari. «Qui ergo philosophi,» inquit, «volunt animos omni metu liberare, tollunt etiam religionem, et orbant hominem suo proprio ac singulari bono.» (Ibid., cap. 10.) Epicurum autem his verbis perstrinxit, 1022B de quo alibi dixit: Dissolvitur omnis religio, si credamus Epicuro dicenti (Lib. II, v. 56 et seq.) .

Omnis enim per se divum natura necesse est
Immortali aevo summa cum pace fruatur,
Semota a nostris rebus, etc.
Vides sane ibi ab illo Epicuri nomine citari Lucretii carmina. Monitos etenim alibi nos fecerat (Lact., lib. de Opific., cap. 6) , Epicuri esse omnia, quae delirat Lucretius. Impium vero hunc errorem eidem nominatim Epicuro Tullius adscripsit. Praeterea hic ipse orator ethnicus (Cicer., lib. II de Natur. deor.) cuidam ejusdem Epicuri discipulo objicienti: «At etiam de sanctitate, de pietate libros scripsit Epicurus,» respondet: «At quomodo in his loquitur? Coruncanum, aut Scaevolam, pontifices maximos, te audire 1022C dicas, non eum, qui sustulerit omnem funditus religionem; nec manibus, ut Xerxes, sed rationibus deorum templa et aras everterit. Quid est enim, cur deos ab hominibus colendos dicas, cum dii non modo homines non colant, sed omnino nihil curent, nihil agant?» Quod paulo post aliis verbis repetit, ac postea addidit hoc Epicuri de sanctitate libro, quem invidiae detestandae gratia composuerat, nos ludi «ab homine non tam faceto, quam ad scribendi licentiam libero,» et qui «re tollit, oratione relinquit deos.» Et hoc quidem ab illo jam antea dictum fuerat.

Lactantius vero, qui hunc absurdissimum errorem, ab aliis omnibus explosum, acrius adhuc insectatur, et radicitus evellit, ex hactenus disputatis duplicem elicit conclusionem; primo, non metus causa esse 1022D institutam religionem; utpote quae hominum animis naturaliter insila est, ac Deus voluit eorum naturam illius esse cupidam et appetentem: secundo, serviendum eidem religioni, quam totius humani generis consensu constat esse suscipiendam. Verum quia plures religiones in mundum invaserant, videndum est quam Lactantius existimet esse veram, quamque ab omnibus deligi et suscipi necesse est.