Henrici Dodwelli Dissertatio De Ripa Striga.

0175C Ad Lactant. de Mortibus Persecutorum § XII.

§ I. Ripa haec non Maris erat, sed Fluvii.—§ II. Striga vox gromatica et castrensis.—§ III. Castra Romana, ut plurimum quadrata. Castrorum fixorum frons Oriens, mobilium hostis.—§ IV. Frontem itaque castrorum strigam veteres, latus scamnum appellabant.—§ V. Coloniae Romanae pro Castrensi disciplina dispositae. Praetenturae Coloniarum strigae.—§ VI. Agrorum, castrorum, provinciarumque praecipue Romanarum limites Fluvii.—§ VII. Praetenturarum Illyricianarum limes Danubius. Provinciae Illyricianae Ripenses ab ejusdem Danubii ripa.—§ VIII. Idem probatur e castris stativis in Danubii ripa frequentissimis, et ab Historia. Praetenturarum Romanarum qualia munimenta. Explicatur adversus Rhenanum Tertullianus.—§ IX. Idem ex Attilae provincia Romanis erepta.—§ X. Ripam Danubii egressi aliquando, sed raro Romani.—§ XI. Quominus saepe egrederentur, impediebat opinio de Fatalibus imperiorum terminis. Nullam tamen provinciam Transdanubianam retinebant aetate Diocletiani.—§ XII. Convenit haec ripae strigae mentio cum consilio atque itinere Diocletiani.

0175D § I. Sic aestate transacta, per circuitum Ripae Strigae, Nicomediam venit, etc. Ripam Strigam, cujus meminit in Diocletiani a Ravenna Nicomediam versus itinere Lactantius, de mendo suspectam habet cl. Lactantii editor; vel, si vere sit Lactantii, de ora Propontidis, quam legerit Diocletianus, putat intelligendam. Fallitur utrobique vir doctissimus. Maris oram littusve legi apud puros Romanae linguae auctores, facile concedent eruditi; ne id quidem difficile, ut raro forsan maris etiam ripam aliquando legamus, longe tamen esse illam in fluviis, quam in mari, frequentiorem. Fluvii itaque ripam fuisse verisimillimum est, quae Striga appellatur, non maris, non Propontidis. Id vero restat praeterea difficile, quid Strigae nomine intelligat Lactantius, utque ea possit in fluvium convenire, et quem ille fluvium denotare voluerit. Ita Diocletiani iter exploratissimum habebimus.

§ II. Est itaque Striga vox agrimensaria seu gromatica, 0176C a castrametatione primum, inde ad Coloniarum agros, qui pro castrorum norma mensurari atque distribui solebant, traducta atque usurpata. Castrense esse vocabulum docet nos disertissime Charisius. Neque vero est quod quis putet, hoc in ea voce singulare. Idem de peritia Gromatica universa sentiendum, deque vocibus illius artis item universis. Ad introitum Praetorii locum Gromae appellat Hyginus; et quem scripsit de Castrametandi ratione librum, eumdem etiam Gromaticum inscripsit. Idem Hyginus a Groma illa, quam dixi, castrensi professores ejus artis testatur Gromaticos fuisse cognominatos. Est itaque a castrensi hujus vocis usu de alio quovis usu secundario omnino statuendum.

§ III. Castrorum ergo figuram ut aliam nonnunquam Romani adhibuerint, quam quadratam, nemo tamen est qui dubitet, illam omnium fuisse longe frequentissimam. Non est quod dubitemus, eodem ordine constitutos in castris milites, quo in acie. At quadrato agmine incessisse constat, quoties immineret 0176D a propinquo hoste periculum. Illam scilicet credebant figuram munitionibus aptissimam. Numerum quaternarium ἄπτωτον habebant Pythagoraei; invictaeque constantiae virum solent philosophi τετράγωνον appellare. Recte ergo illam pro gromaticae artis norma statuemus. Est autem duplex quadratae figurae limes, in longitudinem alius, alius in latitudinem. Idque certum, horum alterum strigam, alterum scamnum appellasse. Duplex autem erat castrorum situs: alius pro re nata et belli exigentia, incertus atque mobilis; fixus alius et immobilis, ut in castris stativis. In situ fixo Orientem, in mobili hostem respiciebat porta Praetoria. Ita scilicet Hyginum intelligo atque Vegetium. Quod Orienti castra obverterint, in eo, ut existimo, salubritatis rationem habebant. Situm enim illum commendant scriptores rei rusticae, ut omnium saluberrimum. Sed hostis procul dubio potior erat, quam Orientis ratio. Ita tamen ut, quoties nullum aliunde metueretur incommodum, Orientem aliis coeli 0177A plagis anteferrent. Id unum hoc in loco observare volui, idem valere apud gromaticos scriptores in stativo situ Orientem, quod in mobili hostem; ut proinde quem limitem in stativo situ Orienti obverterent, eumdem essent mobilem hosti obversuri.

§ IV. Ita intelligemus, quam posituram obtinuerint in castrensi disciplina Striga atque scamnum. Agrum illum strigatum appellat Aggenus Urbicus, qui a Septentrione in longitudinem in Meridianum decurrit; scamnatum autem, qui eo modo ab Occidente in Orientem crescit. Ita dispositae phalanges in longitudinem a Septentrione versus Meridiem, vultus potius Orienti, quam Septentrioni obversos habuerint. Ita aquilas respexerint portamque Praetoriam in forma castrensi fixa. Nec aliter ipse Frontinus: Quicquid autem (inquit) secundum hanc conditionem in longitudinem est delimitatum, per Strigas appellatur; quicquid per altitudinem, per Scamna. De agrorum divisione haec Frontinus, non equidem singulorum colonorum sortibus atque portionibus, quarum limites poterant ab invicem esse diversissimi; 0177B sed eorum agrorum, qui coloniae universae fines includerent, seu quorum modus universus civitati est assignatus. Proinde non est quod dubitemus, quin et uniusmodi limites ager istiusmodi complectatur, et cum castrametatione conformes. Constat autem, pro castrametandi disciplina, aciem in fronte longissimam, ne circuiri posset, hostibus opponi solitam. Accedunt denique et illa Hygini verba: Quoties per Strigas distribuimus, non plusquam tripertiti esse debebunt. Non aliam existimo tripertitam illam distributionem, quam illam in militia Romana notissimam, hastatorum, principum, atque triariorum. Atqui triplex ista acies hosti erat opposita. Qui itaque limes in sepulcrorum inscriptionibus In Frontem appellatur, illam Strigam appellant in castrametatione Gromatici; et vicissim quem Scamnum Gromatici eumdem solent In Agrum designare inscriptiones. Convenit et scamni significatio apud auctores rei rusticae. Si qua enim inter arandum terra fuerat ab aratro praetermissa, 0177C illam pro scamno habebant. Situs ergo agri secundo sulco est scamnatus, situs sulcis transversus strigatus appellabitur. At transversus sulco situs vultus militum repraesentat in acie consistentium.

§ V. Jam vero quae in castris vigebant leges, eaedem in coloniis limitaneisque praesidiis etiam viguere. Nec enim illae telluris colendae modo sunt, sed finium etiam propugnandorum causa deductae. Id satis est ex ipsis rei agrariae vocibus manifestum. Territorium illis id omne dicitur, quod hostis terrendi causa constitutum est. Ager arcisinius, inquit e Varrone Frontinus, ab arcendis hostibus est appellatus. Erant itaque coloniae limitaneae magna quaedam quasi castra, ut non sit utique quod miremur, si pro castrorum more illae atque disciplina disponerentur. Voces certe adhibent castrorum proprias, centurias, perticas, innumeras alias, ut intelligamus eodem modo rexpexisse invicem in agrorum distributione colonos, quo in acie milites. Forma etiam castrorum quadrata colonias repraesentant scriptores rei agrariae. Ipsa autem 0177D praetenturae vox, qua utitur in praesidiorum limitaneorum causa Ammianus, facit omnino ut ne prorsus dubitemus, tam castrorum vicem repraesentasse excubantes pro Reipub. salute Colonias, quam etiam in magnis illis universae Reipub. quasi castris eum praecipue situm obtinuisse, quem in castris Strigae. Tendunt enim apud Gromaticos scriptores turmae illae, quae alterutrum Praetorii latus occupant, retendunt fortasse illae, quae pone; at praetendunt certe illae, quae prae Praetorio hosti objiciuntur, et portae Praetoriae. Sequitur itaque, ut quamcumque habuerint in fronte metam, ea etiam Striga appellanda sit.

§ VI. Porro inter agrorum limites rivos numerat Siculus Flaccus, flumina Frontinus, de privatorum colonorum praecipue limitibus intelligendi. Id tamen longe potiori ratione in castrametatione erat praetenturisque limitaneis necessarium. Duplicem enim castris utilitatem praestabat fluvius, tam aquae illam, 0178A quam etiam munitionis. Proinde eam operam dederunt periti Imperatores, etiam in castris tumultuariis, ut unam saltem castrorum metam fluvius allueret. In stativis autem castris limitaneisque, quorum et locus posset eligi, quaeque ipsa defensionis potius, quam oppugnationis causa conderentur, id observasse veteres, est adhuc longe verisimilius. Sunt enim fluvii quasi nativi quidam provinciarum termini ab ipso Numine instituti, poteratque hostis in ipsa fluvii transmissione opprimi facilius, quam si cum illo in aperto esset liberoque campo congrediendum. Id certum veteres, ut alia loca impedita, sic et fluviorum vada munire solitos. Et quo major erat fluvius, minusque vadosus, eo munitiorem credebant, aptioremque hostibus arcendis, eo etiam, si hostis transisset, faciliorem suorum in munita loca receptum. Non est itaque quod Geographorum scrinia compilemus de fluviis provinciarum terminis. Ubique enim occurrunt exempla. Ne longius abeamus, Romani, de quo agimus, imperii limites insignes habemus fluvios. Galliam 0178B defendebat adversus Germanos terminabatque Rhenus Syriam in Parthos Euphrates. Quidni itaque dicamus et Illyricianarum praetenturarum limitem fuisse Danubium; nec alium quaerendum esse fluvium, cujus ripam Strigam Lactantius appellarit? Illum enim in fronte hostibus objectum habebant praetenturae Illyricianae.

§ VII. Danubium certe Romani imperii limitem veteres plerique agnoverunt. Strabo: Τριῶν δὲ ἠπείρων οὐσῶν, τὴν μὴν Ἐυρώπην σχεδόν τι πᾶσαν ἔχουσι, πλὴν τῆς ἒξω τοῦ ἸΣΤΡΟΥ, καὶ τῶν μεταξὺ τοῦ Ῥήνου καὶ τοῦ Ταναΐδος παρωκεανιτῶν. Rex Agrippa apud Josephum: Οὐ γὰρ ἐξήρκεσεν αὐτοῖς ὅλος Ἐυφράτης ὑπὸ τὴν ἀνατολὴν, οὐδὲ τῶν προσαρκτίων ἼΣΤΡΟΣ, etc. Et nonnullis interpositis: Ἐν δὲ ἼΣΤΡῼ κατοικοῦντες, οὐ δυσὶ μόνοις τάγμασιν, ὑπείκουσι, μεθ᾽ ὧν αὐτοὶ τὰς Δακῶν ἀνακόπτουσιν ὁρμας. Tacitus: Ripamque Danubii Legionum duae in Pannonia, duae in Maesia attinebant, totidem apud Dalmatiam locatis, quae positu 0178C regionis a tergo illis. Appianus: Ἐν δὲ τῇ Ἐυρώπῃ ποταμοὶ δύο, Ῥηνός τε καὶ ἼΣΤΡΟΣ μάλιστα τὴν Ῥωμαίων ἀρχὴν ὁρίζουσι. Sic et post Diocletiani tempora Festus Rufus Romani imperii metam ad Danubium usque protendit, provinciarumque limitanearum terminum ipsum semper Danubium designat. Inde tot habemus ex ea parte provincias Ripenses, ita scilicet cognominatas, ut ab aliis ejusdem nominis provinciis mediterraneis distinguerentur. Ripensem Daciam agnoscunt omnes, cui et Valeriam Noricumque accenset Imperii Notitia ipsas quoque Ripenses. Sed et Saviam sive Pannoniam secundam Ripariensem, a praesidiis, ni fallor, Ripariis ita cognominatam. Ripam enim Danubii obsidebant illa praesidia. Sub dispositione ducis Valeriae Ripensis equites legimus Dalmatas in loco, cui Ripa alta nomen, ab illa procul dubio ripa Danubii. Sub dispositione ducis Provinciae Rhaetiae primae et secundae: praefectum legionis tertiae Italicae partis superioris deputatae Ripae primae Submontorio. Ad illam certe ripam excubias egit sub Diocletiano Galerius. Ita 0178D enim queritur ille apud Lactantium, fluxisse annos quindecim ex quo in Illyricum, vel ad ripam Danubii relegatus, cum gentibus barbaris luctaret, cum alii intra laxiores et quietiores terras delicate imperarent. Pro eadem norma et Rheni ripae praefectum memorat Tacitus. Idem Tacitus ostendit duas illas legiones, quibus limitum illorum tutelam creditam testatur tam ipse, quam rex etiam Agrippa, in Pannonia fuisse collocatas. Ita non erit quod miremur, Pannonicos praecipue milites, utpote vetustissimos illorum finium propugnatores, cognominatos esse Riparios. Inde Ripariensis audiebat Pannonia illa potius, quam Ripensis.

§ VIII. Idem produnt et stativa castra in nostra, de qua agimus, Danubii ripa longe frequentissima. Hostium certe limitibus propinqua illa oportuit fuisse castra, quae hostium arcendorum causa instituerentur. Idem ipsae etiam Historiae. Pulsi ab Hunnis Gothi, Danubium transmittere non audebant, ni veniam 0179A prius a Romano Imperatore Valente impetrassent. Nempe id quo minus auderent, in causa erant Praesidia limitanea. Ταῖς ὄχθαις ἐπιτεταγμένους Ῥωμαίων appellat Eunapius, quos Ripae Praefectos Tacitus. Ita igitur Ripam eam obsidebant illa Praesidia, ut locum transmittendi nullum vacuum relinquerent. Sic enim Imperii romani limites solebant ambire Praetenturae. Id discimus ex Anonymi Libello de rebus Bellicis. Sic enim ille: Est praeterea inter commoda Reip. utilis limitum cura ambientium ubique latus imperii, quorum tutelae assidua melius castella prospicient, ita ut millenis interjecta passibus stabili muro et firmissimis turribus erigantur. Quas quidem munitiones possessorum distributa sollicitudo sine publico sumptu constituat, vigiliis in his et agrariis exercendis, ut provinciarum quies circumdata quodam praesidii cingulo requiescat. Ea itaque conditione agros Coloniarum distribuebant Duumviri, ut propriis Colonorum sumptibus, et muniendi essent Coloniarum fines atque propugnandi. Idem nempe illud Romanorum Colonorum fere jus, quod 0179B apud Turcas Timariotarum, apud nostros, servitii militaris. Proprium autem id fortasse Romanorum, quod imperii fines universos firmioribus praesidiis munirent, quam nostri castra, in ipso etiam Belli procinctu, perpetuo nimirum stabilique muro, turribus etiam, seu castellis validissimis per millenorum passuum singula intervalla. Id genus munimenta habemus in nostra hodieque Britannia, in muris Adriani, Antonini, atque etiam Severi. Id etiam imitatus est recentior Offa noster in vallo illo, quod ejus retinet hodieque nomen, Angliam inter Walliamque limitaneo. Nec alio retulerim Tertulliani illa: Maurorum gens et Getulorum barbaries a Romanis obsidentur. De bello haec nescio quo intelligit doctissimus Rhenanus, quod eo tempore viguerit, quo scripserit haec Tertullianus. Atqui altum apud illius saeculi Scriptores de Bello illo silentium. Nec includendis intra suos fines hostibus, sed vero potius ut e Romanis finibus excluderentur, omnis illa instituta est obsidio, ne regionum, 0179C inquit Tertullianus, suarum fines excedant; idcirco legionum suarum praesidiis imperium suum muniisse Romanos. Praetenturarum hoc in loco formam repraesentat, uti dixi, omnino Tertullianus, quae tamen ipsa a Castrorum obsidionalium forma non prorsus abhorreret. Nempe duplicem, quem dixi, usum praestabant Castra obsidionalia, non modo hostes ut obsessos includerent, sed ut externorum quoque hostium auxilia excluderent. Sic enim Castrorum illorum externum quoque limitem solebant munire Romani, ut et inde hostem, etiam viribus alioqui parem, facile repellerent. Ita ipsum quoque Annibalem repulerunt in obsidione Capuana, et Gallorum exercitum numerosissimum Caesar in obsidione Vercingetorigis Alesiensi. Nempe illum etiam externum limitem vallo munitissimum habebant, turribusque certo sibi invicem intervallo respondentibus. Externum itaque Castrorum obsidionalium limitem referebant Praetenturae.

§ IX. Ita dum Praetenturarum disciplina illa vigeret, 0179D illaesi erant Romanorum fines, hostesque barbaros etiam ferocissimos sustinebant. Detraxit illas Valens, Gothisque credidit, et Romanos Barbaris facilem deinde praedam exposuit. Veterum tamen limitum, etiam in illa, quae secuta est, hostium eluvione, vestigia constabant. Provinciam ab Attila Romanis exceptam ita circumscribit Priscus: εἶναι τὸ μῆκος αὖτῆς κατὰ τὸ ῥεῦμα τοῦ ἼΣΤΡΟΥ ἀπὸ τῆς Παιόνων ἄχρι Νόβων τῶν Θρακίων, τὸ δὲ βάθος πέντε ἡμερῶν ὁδόν· Longitudinem itaque provinciae Romanae praetendebat Danubius, quam Longitudinis metam Strigam appellari diximus. Proinde et commercii locum mutavit Attila, eodem auctore Prisco: καὶ τὴν ἀγορὰν, τὴν ἐν Ἰλλυριοῖς, μὴ πρὸς τῇ ὄχθῃ τοῦ ἼΣΤΡΟΥ ποταμοῦ γίνεσθαι, ὥσπερ καὶ πάλαι, ἀλλ᾽ ἐν Ναΐσσῳ, ἢ ὅριον ὡς ἔπ᾽ αῤτοῦ δηωθεῖσαν, τῆς Σκυθῶν καὶ Ῥωμαίων ἐτίθετο γῆς. Ecquis est, qui non videat in ipsis finibus imperii constituta haec fuisse commercii loca, cum et ipsa Naissum propterea 0180A huic commercio designarit Attila, quod novae suae provinciae fuisset finis? Ecquis non proinde videat, cum antiquus commercii locus fuisset ripa Danubii, id propterea esse factum, quod etiam antiquus fuisset imperii limes? Recte itaque conjicit Pater Oxoniensis in Strigonii urbis nomine Ripae Strigae memoriam hodieque constare, quae et ipsa ad Danubii Ripam sita est.

§ X. Haec cum ita se habuerint, caute tamen fateor ista subjunxisse Appianum: Ὄροι μὲν οὗτοι κατ᾽ ἤπειρον, ὡς ἐγγύτατα ἐλθεῖν τοῦ ἀκριβοῦς. Tam enim Rhenum, quam Euphratem, quam ipsum Danubium, superarunt aliquando Romani. Provinciam Transdanubiarum Daciam tenebant, cum illa scriberet Appianus, a Trajano nempe debellatam. Addidit Marcomannos Quadosque Marcus, quos et praesidiis occupaverat. Marci tamen illa praesidia detraxit statim a Marci morte Commodus. Trajani erat provincia longe diuturnior. Sed et illam praesidiis ultro nudavit Aurelianus ante Diocletianum, traductis alio colonis. Ita nihil erat quod obstaret, quominus accuratissime posset 0180B haec Ripa striga appellari sub Diocletiano. Et tamen raro admodum Praetenturarum jam fixos limites poterant superare Romani. Observavit id de suis Afrorum praetenturis, quo dixi loco, Tertullianus. Nec trans istas, inquit, gentes porrigere vires regni sui possunt. Id si etiam in Africa verum fuerit, longe certe potiori ratione in ripa Danubii. Ita sensit procul dubio Aurelianus, quem tamen victoriosissimum, idque merito, appellant nummi atque inscriptiones. Tantus imperator, totque barbarorum spoliis triumphisque decoratus, credidit nihilominus Transdanubiana ne quidem posse defendi. Nec enim ullibi Barbarorum impetus frequentiores fortioresve sustinuere Romani, et quidem alea belli admodum incerta.

§ XI. Quid quod ea etiam aetate viguerit, opinio dicam, an potius superstitio? qualiscumque tamen, illa certe viguit: ut fundorum, ita et imperiorum terminos fuisse sacros atque fatales, quos nemo violare posset impune. Proinde tactum fulmine Capanea, 0180C quod sacros Thebarum muros auderet primus irrumpere; caesum Protesilaum, quod sacra Neptuno littora primus hostium insilire. Piaculo innexus credebatur, et sacram quamdam Nemesim seu Adrastiam concitare, nec facile placandam Numinis invidiam, qui metas generi humano praefixas transgrederetur. Eadem de Romani imperii finibus sententia vulgo est recepta. Carum itaque imperatorem fortissimum propterea fulmine petitum censuerunt, quod fatalem illum imperii finem, Euphratem nempe, superasset. Poenam enim illam fulminis habebant, pro manifestissimo laesi Numinis indicio. Id Cari exemplum, cum in alia adversus Persas expeditione, seu Galerii Maximiani, seu potius fortasse Juliani, animos militum minus alacres ad audendum redderet, eam proinde opinionem sibi refellendam censuit Vopiscus. Ea fuerit in causa fortasse, quod boni imperatores imperii limites ne vellent quidem proferre. Consilium coercendi intra terminos imperii ab Augusto emanasse Tacitum habemus auctorem. Nec alia mente Adrianum fuisse probabile 0180D est, cum jam debellatas a Trajano provincias sponte sua liberas praesidiis, nec hoste ullo cogente, relinqueret. Nec me latet tamen alio haec referri ab Historicis, verum ingenio potius id, quam probatae fidei monumento ullo teste, conjectantibus. Si quam igitur habuerint unquam Illyricianae Dioeceseos metam aliam, quam Danubium, raro tamen id contigisse consentaneum est. Ita constans earum partium fixusque limes illa fuit, quam dixi, ripa Danubii. In ea praetenturae et praetenturarum perpetua munimenta. In ea vallum, et certis valli spatiis sibi respondentia castella. Ut alia deessent, haec sufficiunt abunde, ut recte Striga possit haec Ripa appellari. Provinciarum limitanearum plurimarum perpetua erat meta Danubius. Sed Diocletiani aetate omnium fuisse jam ostendimus.

§ XII. Porro convenit adamussim haec ripae strigae mentio cum consilio atque itinere Diocletiani. Morbum 0181A jam levem atque perpetuum ait contraxisse Lactantius, chronicum plane illum, non acutum. At chronicis morbis, praecipue inclinatis, gestationem tradit utilissimam esse Celsus, qui tamen febre careant. Talis fuit noster ille Diocletiani. Inter gestationis autem genera tam illam numeratquae esset in lectica, quam aliam illam quae in navi, vel in portu, vel in flumine, quam etiam pronuntiat omnium esse lenissimam. Proinde Roma Ravennam usque lectica plurimum vehebatur noster imperator. Inde ad Danubium fortasse lectica, reliquum deinde iter in navi, et secundo Danubii flumine, per Pontum Euxinum usque ad Nicomediam. Tractus ille universus infirmo corpori 0182A erat sane saluberrimus; nec alium ullum ita tutum possumus et innocuum reperire, aut in itinere tam longo taedii cum salubritate minoris. Cum autem, pro more fluviorum, huc illuc flecteretur saepe Danubius, ideo per circuitum Ripae strigae Nicomediam venisse dicitur. Nec vero corpori curando duntaxat hoc inserviebat iter; erat etiam imperatorium. Ita potuit lustrare praesidia limitanea, in illis praesertim partibus, quibus frequentissimum imminebat ab hoste periculum. Quam illis partibus metuerit, testes sunt multae in Illyrico datae leges, et praefectus Caesar omnium pugnacissimus.