Caput XXV.

Laureata imago ejus. Id est, secundum tralationem Anglicam, imago ejus cum impositis imperatoriae dignitatis insignibus, aut, si ad verbum oporteat, characteribus: 0747C His image, with the caracters of the imperial dignity upon it. Unde quid clarissimo interpreti Constantinus a moribundo patre, vel saltem ab exercitu post Constantii obitum factus fuerit, Augustusne, aut solummodo Caesar, nemo non potest colligere.

Imago ejus allata est. Ex Herodiano discimus, ritum hunc ab Elagabalo profectum. Tollius .

Ad malam bestiam. Galerium scilicet Maximianum. Pagius , qui quod suo modo interpretes illustrationis gratia separatim fecerant, ita conjunxit. Maucroixii enim versio pro mala bestia, Galerium; Anglica vero Maximianum habet.

Deliberavit diu, an susciperet. In eo pene res fuit, ut illam, etc. Lectio quidem satis ferenda. Sed potuit tamen haec altera a nostro aeque bene, ni et melius adhiberi: «Deliberavit diu, an susciperet, aut illam et ipsum, qui attulerat, exureret. In eo pene res fuit, nisi eum amici,» quaeque deinceps.

Amici. Ses Ministres, inquit Maucroixius; ac si noster scripsisset: Ipsius in regendo imperio administri. Recte. Nam, ut ad Justinum I, 5, clarissimus collega 0747D Graevius observavit, amici regum dicebantur olim, qui eis a consilio sunt. Vide locum, ubi in eam rem plura exempla congeruntur.

Ignoti Caesares. Severus nimirum et Maximinus Daia; quod ex his capitis 19 certum ac perspicuum: «Tunc repente (senex Diocletianus) pronuntiat Severum et Maximinum Caesares. Obstupefiunt onmes. Paucisque interjectis: In conspectu omnium Maximianus manum retrorsum extendens protraxit a tergo Daiam . . . et exuto vestem privatam, constituit in medium. Mirari omnes, qui esset, unde esset,» quaeque postea.

Imaginem. The statue, versio anglica; cujus auctor, cum prius eamdem vocem hujus capitis initio ad verbum reddiderit image (imago), ostendit, aut se nullum ponere discrimen inter statuas et imagines, aut sibi saltem videri neutro loco sermonem esse de planae picturae imagine, quam Constantinus ad Galerium miserit, sed de statua, verbi gratia, fusili. At 0748A contra, non debere apud nostrum statuas et imagines confundi, unus et alter locus commonebant, qui hujusmodi sunt. Capite 44: «Imperator Constantinus Maximini perfidiam cognoscit, litteras deprehendit, Statuas Et Imagines invenit. Ac similiter cap. 42: Eodem tempore senis Maximiani Statuae Constantini jussu revellebantur, Et Imagines, cum quo pictus esset, detrahebantur.» Confer quae ad hunc ultimum locum eruditissime pro suo more amplissimus Cuperus annotavit.

In societatem. Imperii scilicet; quemadmodum merito interpretes suppleverunt.

Jam turbatae rationes ejus. Quae capite 20 enarrantur. Tollius .

Nec poterat alterum extra numerum nuncupare, ut voluerat. Voluisse unquam Galerium Caesaris, vel Augusti nomen potestatemque cuiquam extra numerum conferre, non modo nuspiam videmus apud nostrum, sed contrarium ter in antecedentibus planissime videmus. 0748B Nimirum capite 18 his verbis: «Respondit (Galerius) debere ipsius Diocletiani dispositionem in perpetuum conservari, ut duo sint in republica majores, qui summam rerum teneant, item duo minores, qui sint adjumento;» ac deinde capite 20, duobus locis, ubi scilicet, si primum de tertio Augusto extra numerum creando agatur, Galerium expectantem reliquimus, dum obiret Constantinus, ut eo semel mortuo, Licinium veteris contubernii amicum, et a prima militia familiarem, tum et cujus consiliis ad omnia regenda utebatur, Augustum ejus loco nuncuparet fratremque; et ubi rursus, si jam de tertio Caesare extra numerum faciendo quaestio sit, ita pariter idem Galerius a nostro relictus est cogitans de conferenda olim Caesaris dignitate in filium suum Candidianum, ut non ideo tres Caesares futuri essent tunc temporis in imperio Romano, sed duo tantum, quoniam simul Galerio consilium erat imperium deponere, et ex altero Caesarum Severo secundum facere «Augustum, 0748C ut cum Imperii summam tenerent Licinius ac Severus, et secundum Caesarum nomen Maximinus et Candidianus, inexpugnabili muro circumseptus securam et tranquillam degeret senectutem.» Quae cum ita sint, et illuc vere consilia ejus omnia tenderent, quid ista nunc esse queant: Nec poterat alterum extra numerum nuncupare, ut voluerat?

Versio Maucroixii est: Il ne pouvait nommer un troisième César contre la disposition de Dioclétien; ad verbum: Non poterat tertium Caesarem contra Diocletiani dispositionem nominare. Sed nunquam Galerium de tertio Caesare nuncupando cogitasse, ex modo dictis certum est, et ex his denuo capitis 20: «(Galerius Licinium) Caesarem facere noluit, ne filium nominaret, et ut postea in Constantii locum nuncuparet Augustum atque fratrem.» Praeterquam quod haec duo manuscripti codicis vocabula, ut voluerat, nuspiam in Maucroixii tralatione comparent.—Anglica fert: Nor could he now make another Emperour supernumerary; hoc est: Nec poterat alterum imperatorem extra numerum facere. At neque jam semel Galerius ejusmodi 0748D imperatorem fecerat quod illa versio innuit; neque is unquam ullum talem creare cogitaverat, ut proxime ostendimus; neque postremo duas voces, ut voluerat, eadem tralatio magis exhibet. Quid ergo? Suntne prorsus eliminandae, tamquam malo fato a librariis in hunc locum intrusae? Aut num potius servandae, et loci vitium alibi latet? Puto equidem alibi cubare. Meaque, uno verbo, conjectura est, veram olim totius loci scripturam fuisse: «Jam turbatae rationes ejus fuerant, nec poterat alterum se intra numerum nuncupare, ut voluerat;» hoc est, Licinium, maximum suum amicum, quemque adeo pro altero se habebat. Decreverat enim antea reapse Galerius, uti jam e capite XX meminimus, Licinium veteris contubernii amicum, et a prima militia familiarem, in Constantii locum, statim atque Constantius obiisset, sufficere, atque Augustum nominare, et ita Diocletiani dispositionem per omnia servare. Sed, cum res in eo statu 0749A essent, Constantinus in patris locum, praeter Galerii expectationem, successit. Nec proinde poterat amplius Galerius Licinium, alterum se, intra numerum nuncupare, ut voluerat. Alterum me simili sensu, nec semel apud Ciceronem reperies in Epistolis. Verbi gratia, ad C. Caesarem: «Vide, quam mihi persuaserim, te me esse alterum, non modo in iis rebus quae ad me ipsum, sed etiam in iis, quae ad meos pertinent; et ad Atticum: «Hic mihi ignoscas; me enim multo magis accuso, deinde te, quasi me alterum.» Rursum alibi: «Ad omnia me alterum se fore dixit:» denuoque ad Brutum: «Ad te, tamquam ad alterum me, proficiscens.» Quid? quod ubi Ciceroni in Laelio verus amicus tamquam alter idem esse ponitur, est enim is quidem, inquit, tamquam alter idem, nil possit unquam illud alter idem sonare quam quod nos Galli quotidie dicimus, un autre soi-même. Agnosco interim, haud leviter in praesentia differre vulgatam nostri loci lectionem, alterum extra numerum, ab emendatione, quam proponimus, alterum se intra numerum. Sed 0749B auctor secum, ut vidisti, necessario conciliandus erat; et conciliationem pro virili ex ipsomet opere eruimus, nec meliorem, si quis habeat, recusabimus.

Ut Severum, qui erat aetate maturior. Agebat Constantinus, quo anni tempore haec acta sunt, annum aetatis trigesimum quintum. Acta enim post VIII kal. Aug., quo die Constantius Chlorus mortuus est; et Constantinus, ut antea a nobis cum Pagio positum, natus fuerat anno Christi 272, 3 kal. mart. vel, ad summum, pridie kal. apr. Conjiciat inde, qui poterit, quot jam annos illo, de quo agitur, tempore vixisset Severus. Certe si non plures, vix minus triginta quinque completis.

Constantinum vero non imperatorem, sicut erat factus, sed Caesarem, etc. Admodum praestat noster, ut vides, in sua sententia, Constantium filio suo Constantino imperium per manus tradidisse, et Augustum fecisse. Eamque, quo magis cogito, illorum temporum administratio probabilem reddit, qua qui primus 0749C erat Augustorum, omnia vulgo poterat in istis. Erat autem Constantius senior Augustus, ut ex initio capitis vigesimi certum est. Verba sunt: Nam Galerius Constantium, quamvis priorem nominari esset necesse, contemnebat. Quidni ergo id, quod pro suo jure Constantius, senior Galerio Augustus, erga filium Constantinum fecerat, confestim Galerius, post Constantii mortem senior Constantino Augustus, licere sibi mutare crediderit, et illo revera, qui jam recitatur, modo mutaverit? Aliter tamen, ne dissimulem, doctissimus Cuperus.

Addo, cum hic noster plurimum discriminis inter imperatorem et Caesarem ponat, inquiens, Constantinum, non imperatorem, sicut erat factus, sed Caesarem cum Maximino appellari juveret, stabiliri inde valide, quae nos superius contra Pagium ex hoc ipso scriptore.

Neque vero jam contra, ex eo quod idem Constantinus, qui in fine praecedentis capitis vocabatur Augustus, appellatur nunc in hujus clausula imperator, 0749D evertuntur quae antea de utriusque vocabuli differentia tetigimus. Quoniam nempe, sicut quotidie christianis idem Deus diverso sensu modo Optimus, modo Maximus, et quandoque conjunctim Optimus Maximus nuncupatur; ita olim eidem quidem homini Augusti et imperatoris appellationes tribuebantur, sed sub diversa notione. Hic autem, ne nescias, ideo potius imperatorem quam Augustum de Constantino habemus, quia in proxime praecedentibus Augustum de Severo habuimus, et amat noster phrases et vocabula, quantum potest, variare.

Sed Caesarem. Quae viri doctissimi de natali Constantini, ut ita dicam, Caesareo hic notarunt, sunt in promptu. Nolim de illo cum eis contendere. Hoc saltem mihi persuadere non possum, in kalendario vetere Herwarti, in quo 8 kal. januar. adscribitur Natalis invicti, intelligi hunc Constantini natalem, non tantum ideo quod cum trium natalium Constantini in 0750A illo kalendario fiat mentio, semper dicatur Natalis Constantini, non invicti: sed in primis, quod 8 kal. januar. vulgo sit appellatus Natalis Solis, et Sol novus. Chrysostomus homilia de Nativitate Joannis Baptistae extrema: Quod dicunt, Solis Natalem esse, et Sol justitiae, de quo Malachias propheta dicit, et quae sequuntur. Credebant enim, hac die 8 kal. januar. quam habebant pro Christi natali, dierum lucem augeri, noctium tenebras minui, et propterea Solem ex Antichtonum hemisphaerio ad nos remeare incipientem quasi renasci. Eucherius Lugdunensis, sive is sit Eusebius, homilia 2 de Nativitate: Hodie enim (8 kal. januar.) Noctis damna in diei transeunt lucra. Hodie nox deficientibus tenebris minoratur, et dies additus luci (forte legendum, addita luce) producitur ut, nascente lucis auctore, omni illa, quae totum mundum operuerat et texerat, infidelitatis nocte discussa, fides nostra velut dies luceat. Inferius: Omnium saeculorum antecessor et conditor hanc diem sibi, in qua nasceretur, elegit, ut sicut proficiebat luce, proficeret 0750B etiam dignitate. Propter quam causam haec dies quoque apud gentiles erat in magna dignitate, ut et apud nonnullos christianos, non solum propter natalem Christi, sed et Solis. Leo Magnus, sermone II de Nativitate Christi: In fide, qua fundati estis, permanete ne idem ille tentator, cujus jam a vobis dominationem Christus exclusit, aliquibus vos iterum seducat insidiis, et haec ipsa praesentis diei gaudia suae fallaciae arte corrumpat, illudens simplicioribus animis, de quorumdam persuasione pestifera, quibus haec dies solennitatis nostrae, non tam de Nativitate Christi, quam de Novi, ut dicunt, Solis ortu honorabilis videtur. Quorum corda tenebris obvoluta, et ab omni incremento verae lucis aliena sunt; imbuuntur enim adhuc stultissimae gentilitatis erroribus. Dictum autem hunc diem Solem novum, Ambrosius, sermone 16 docet; et Censoribus de Die natali, c. 21: Aliis a novo sole, id est, bruma, etc. incipere annus naturalis videtur. Brumam vero in hunc diem incidere multi Veterum statuerunt. Plinius, 0750C l. LIX, c. 25: Omnes eae differentiae (aequinoctiorum, solstitii et brumae) fiunt in octavis partibus signorum. Bruma Capricorni ad 8 kal. jan. fere. Servius ad I Virgil. notavit, brumam finiri 8 kal. jan. Bruma, inquit, finitur 8 kal. jan. die. Hoc igitur die gentiles natalem solis, quo christiani plerique secundo et tertio saeculo epochae christianae natalem Servatoris nostri celebrabant, quod etiam nunc faciunt. Hinc in illo vetere kalendario dicitur Natalis invicti, scilicet solis. Hoc enim perpetuum ejus epitheton, ut in antiquo lapide, qui penes me est, Soli invicto, Apollini. Vide amplissimum Cuperum. Graevius .

Confer quoque Pagii Criticam in Annales Baronii, ad annum Christi 306, num. 12. Maxime vero Joannis Harduini Antirrheticum de Nummis antiquis Coloniarum et Municip. ad Joannem Foy-Vaillant, pag. 65 et 66, rursumque sub finem, in addendis. Quin et denuo in admonitione ad Lectorem, quam in paulo recentiori opere vir clarissimus post Embolum de 0750D Canone Turonensi subjecit.

Maximino. Maximien, Maucroix, id est, Maximiano. Quod quidem mirarer, ni id potius typothetarum errori tribuendum foret, quam consilio interpretis. Agi namque de Maximiano Daia, et veteris schedae lectio, et caput 19, atque alia plurima, partim indicant, partim evincunt.

Ut eum de secundo loco reiceret, etc. Ita jam prima Baluzii editio. Aliae omnes, rejiceret.