Praefatio.

0587A Ecce tibi tandem, erudite lector, editionem novam libelli De Mortibus Persecutorum, quam testudineis passibus processisse non immerito mecum dixeris. Nam quamdiu est, cum incoepta est, parum interest scire; ac multa operis loca rem non tacent. Sed audacter dicam, vix coeperam, cum libens, si potuissem, paruissem consilio Horatii, Nonum premutur in annum. Neque haec mihi tantum ratio erat, quod de primo ingenii partu ageretur, qui prae caeteris haud debeat temere in lucem promi: sed quod praeterea observassem, arduum esse inchoare, tum et difficile, ne festinantibus varia excidant, quae refingi melius possint per otium; ut vel ipse saepius expertus sum in hujus editionis curriculo, urgentibus contra spem et voluntatem typographis. Accedebat maxime, quod in libro, quem pro virili parte illustrandum susceperamus, plurima hinc inde loca erant obscurissima, quae, ut ejusmodi alia, comparare soleo tenebricosissimis illis specubus, in quibus qui ea subeunt, nihil primo cernunt: sed aliquid tandem plus minus 0587B vident, si diutius immorentur, et intentis oculis patienter dispiciant. Gloriari equidem nolim me, ita lente meditando, rem satis acu tetigisse, quod aiunt, seu, ut planius loquar, feliciter, vidisse, quae in tantis tenebris latitant. Apage sis. Perraro nobis tantum sumimus. Sed si non successit, et eapropter jure tritum illud frequentius usurpandum est:

Aut videt, aut vidisse putat per nubila lunam,
volebam omnino, studiose lector, tui meique gratia succedere; et si minus certa spes aderat prosperi eventus, utique propter Petri exemplum, qui, testante piissimo cursus comite Joanne (in Evang. cap. XX) , plura intuitus est in Christi sepulchro, quam Joannes, qui praecucurrerat, nullum videbatur periculum esse in mora. Eo magis, quod saepenumero, dum hanc editionem videbar abjecisse, incidere me contingeret aliud agendo (nam ad alia quoque, ne nescias, 0587C saepiuscule, et, ut amici ex parte norunt, serio fuimus digressi), incidere, inquam, contingeret in improvisas. Caecilii narrationis confirmationes aut explicationes. Sed nimis moramur in veteribus remoris.

Aureum esse opusculum, ad quod tam multa, quae hoc volumine continentur, scripta sunt, non omnes modo, qui scripsere, verum etiam qui legerunt, sine ulla propemodum exceptione sunt confessi. Quam jure autem, cum res, quae gravissimae, tum auctoris dictio, quae fere semper tersa et elegans, loquuntur. Sed nobilis in praesentia prae caeteris omnibus testimoniis, quoniam scilicet uno complexu pleraque ad rem pertinentia attingit, praefatio editionis primae Oxoniensis, quam idcirco paulo fusius describemus. «Exhibemus, inquit, Lactantii nostri librum de Mortibus persecutorum, auro contra aestimandum, quem per plus mille annos desideratum eruditissimi Baluzii studio nuperrime recepimus. Eumque male multatum et lacunis saepius hiulcum, partim ex nostris, partim doctissimorum virorum, episcopi Asaphensis, et Isaaci Vossii conjecturis subinde restituimus. Hujus 0588A tractatus interventu, tandem aliquando ab inveterato errore liberamur de S. Petri 25 annorum pontificatu. Insuper persecutionum in Ecclesia seriem et tempora distinguimus; et fictitia martyria, quae Diocletiano huc usque ante octavum ejus consulatum imputabantur, detergimus et explodimus. Demum imperii Romani statum, per feralia illa tempora fide historica enarrata, nunc primum obtinemus; et purpuram, quam sponte a tyrannis depositam vani credidimus, aegre, nec sine lacrymis dimissam intelligimus.» Ubi nunc reapse, praeter aureum libri pretium et grave de pretio judicium, quae dixeramus, ante omnia cernis, ut is Lactantio, politissimo saeculi tertii et quarti scriptori, adjudicatus rotunde fuerit a reverendissimo quondam Oxoniensi episcopo, Joanne Felles, praefationis auctore: tum quam misera olim et ad haec propemodum tempora fuerit egregii foetus conditio in plurimis; tertio porro, in quas tandem felices manus et medendi peritas pervenerit; ac postremo, quid eximii breviter contineat. Nos quod 0588B attinet, et quantum hic licet agere de rebus, de quibus alibi suis locis egimus, vel erit paulo post opportunius dicendum, credimus quidem, propter auctoritatem Hieronymi ad titulum laudatam, sed maxime propter indicem, quem in proprium usum coepimus concinuare, vocum, phrasium, rerumque, quas hic auctor et Lactantius communes habent, non posse melius librum cuiquam ascribi, quam Lactantio; nec audemus tamen ob alia, quae ad eumdem titulum notavimus, rem securius extra omnem dubitationis aleam constituere. Sed quod ad errorem de diuturno illo S. Petri pontificatu memorantum modo ut veterem, et quo tandem errore liberati simus subjecti operis interventu, operae pretium est accipere, quid mihi novissime evenerit. Posuit totidem syllabis in Chronologia sua technica ad annum Christi 33 Dionysium vir magni laboris Philippus Labbeus, obscurationem solis, de qua tres evangelistae Matthaeus, Marcus et Lucas meminerunt (Matth. XXVII, 45; Marc. XV, 33; Luc. XXVII, 44) 0588C contigisse die 3 aprilis illius anni, sicut locum adeuntibus patebit; contenditque similiter disertissimis verbis in hac ipsa lucubratione clarissimus Toinardus, Christum aerae vulgaris 33, et quidem mensis Nisan die 14, sive mensis aprilis die 3, cruci fuisse affixum. Ego vero nudius tertius, cum crederem valetudinem, quam ante tres fere menses gravissimo morbo amisi, recuperari belle integram non posse, si utilis lectio abesset, coepi quaerere, quis veterum dictas tenebras cum tertio die aprilis, et emortuali simul Jesu Christi conjunxisset, utrum pseudo-Dionysius Areopagita? vel illius annotator Maximus? vel ejusdem paraphrastes Pachymeres? vel libertus Hadriani Phlegon? vel qui Phlegontem ea de re citarunt Eusebius et Philogonus? vel qui illius Dionysii vitam scripserunt, Methodius et Metaphrastes? ac sic de aliis omnibus, qui quocumque nomine in mentem et manus venire poterant. Sed quid plura? quod unice quaerebam, nusquam potui reperire hactenus; et quod de primo Petri in urbem adventu quaerebam, in martyrio Dionysii Areopagitae per Methodium, aut, ut alii malunt, Methrodorum, contra spem, et secundum ipsam Petri Lansselii Jesuitae 0589A interpretationem, sic inveni: «Anno, inquit, octavo et octingentesimo post natam Romam, cum imperium adeptus esset Nero Caesar, quintus ab Augusto, B. Petrus apostolus cum aliis etiam apostolis missus, qui Evangelium universo orbi praedicaret. Is post multos annos praedicationis suae, suprema urbe Roma occupata et delecta, ibi divinitus praedicandi munus accepit, ut quasi vertex et princeps sanctorum apostolorum in ordine muneris apostolici factus, primus Romae in certaminibus, eorum quae Christus perpessus erat, socius ac particeps fieret. Urbs enim illa, quemadmodum in magnis erroribus versabatur, sic majoribus remediis egebat, ut corrigetur; ut ubi gravissimus erat error, ibi etiam maxima gratia abundaret. Deinde tyrannus et impius Nero, qui se tyrannidi suae terram et mare subacturum speraret, furore crudelitatis suae, vique amentiae in rabiem adactus, in Christi servos exarsit, ac quarto decimo tyrannici imperii sui anno beatos Petrum et Paulum iniqua morte condemnavit.» Qui certe locus, ut obiter 0589B saepe alia alibi, non inexpectato tantum mirificeque confirmat, apostolum Petrum Romam, cum jam Nero imperaret, advenisse, ut inferius tradetur capite secundo: sed perspicue ostendit, potuisse nos carere hoc libello de mortibus persecutorum ad illam contrariam opinionem abjiciendam, cum jam eam Methodium secuti potuerimus damnare. Et vero si ex Methodio apostolus Petrus, imperante jam Nerone, ad praedicandum per totum orbem Evangelium cum caeteris apostolis missus est, et in urbe Roma anno tantum Neronis 14, post annuntiatam prius alibi per multos annos christianam veritatem capite plexus, quonam ille pacto potuit annos plures, quam circiter sex, aut septem, episcopum Romae agere? Ad rem propius accedimus.

Plurimis placet, ut, cum forte novus aliquis liber Veterum, qualis nunc noster, ex unico, nec bene sano manuscripto codice imprimendus est, edatur per omnia sicut extat exaratus, ne cui vel ulla parte rei 0589C veritas occultetur, aut per publicatas in auctoris verbis mendarum et lacunarum loco lectiones minus liceat de novis cogitare; eventurum scilicet alias, uti totidem ferme litteris pronuntiavit Joannes Frider. Gronovius vir maximus (in Observatis ad Ecclesiast. Scriptores, cap. 8 pag. 72) , ut signa ad salutem et veram auctoris manum idonea desint, futurumque non raro, ut prioribus aliquorum conjecturis meliores nequeant ab aliis proponi. Illius verba sunt: «Etsi non laudem audaces conjecturas, quibus nonnulli veterem scripturam nimis transformaverunt, et membranis haerere tutissimum sit, tamen si quid illae asperi, et scabri, et senticosi exhibeant, id non tam malo, quia Minucii esse certum habeam» (agit quippe de Minucii Felicis dialogo contra Paganos), «quam quia ex eo, quod auctoris fuerit, facilius elici posse, non desperem. Non sunt enim codices antiqui sine mendis etiam prodigiosis; et praeclare nobiscum agitur, cum signa ad salutem et veram auctoris manum satis 0589D plana sunt ac certa: reliquum mens divina, plurimumque doctrinae studium, et percognita scriptoris indoles ac natura praestabunt.» Et quod continenter subjicit: «Atque in eo, quod nostrum est, evenit persaepe, fateor, ut fallamur, quicumque has litteras supra vulgum tractamus: sed et multa interim eruimus praeclara; utque olim iniquas censoris alterius notas collega plerumque levabat, et adversus tribunum pro intercessione vim intentantem alius auxilio erat tribunus: ita si quae male conciliaverimus, exoritur atque existit ex hoc ipso ordine, qui nostra peccata emendet. Denique tempus agit rem; quod hodie non est, cras erit: sic vita truditur.» Haec, inquam, adeo non absterrere debent, ut Priscorum libri, nostro similes, cum cunctis suis vitiis bona fide repraesententur, ut palam sit, debere eo magis repraesentari. Nunc autem, quia eadem prorsus sentiebam, putaveram, opusculum non potuisse 0590A melius nostra cura communicari cum doctis viris, quam si proxime ad vetus exemplar cuderetur, revocatis ob eam rem in sua loca quibuscumque lectionibus, quas in notis primus et clarissimus editor Baluzius testaretur abjectas a se fuisse ut corruptas; neque enim aliter manuscriptum codicem, qui Parisiis servabatur, fas erat consulere. At quid moror? Tantum juris in alienum opus per litteras roganti concessum non est. Hinc tibi nunc ante omnia Parisiensem editionem puram putam, sicut primum prodiit, aut in iis solum, quae Baluzius ipse mutavit, interpolatam, quantum ad auctoris contextum renovamus. Noli ergo, cum, verbi gratia, in libri fere limine pro scriptura manuscripti, qui illustrati erant Deo, jacent, excusum de integro reperies ex doctissimi viri correctione, qui adversati erant Deo, jacent, rem alio referre, quam quo diximus. Jam de notis.

Illarum, ut in toto opere videre est, infinitae breviusculae sunt, aut non saltem longiores, quam ut commode subjici possent textui, quem vocant. Contra 0590B vero aliae, nec omnino paucae, inveniebantur, quibus nequibat idem locus assignari, sive quod fusiores essent excursus philologici, sive quod, licet aliquam auctoris, difficultatem pressius discuterent, ipsae quoque prolixiores forent; sive denique quod ex singulis ejusmodi disquisitionibus, vel pluribus simul, facile esse videretur Caecilianas dissertationes ad instar Cyprianicarum, et Dodwellianae de Ripa Striga, in prolegomenis, ac praesertim in secunda libri parte conficere. Sed jam, ut id fieret, tria magna corpora, non probantibus viris gravissimis, nec probaturis etiam, opinor, auctoribus, qui viverent, discerpenda erant in partes ac particulas: notae, dico, doctissimorum virorum Baluzii, Cuperi et Columbi. Quare mox, mutata sententia, singulas ut licuit integras (jam enim suas amplissimus Cuperus ab illis Columbi sejunxerat), imprimendas tradidimus typothetis, nimirum ut ex omnibus ac Dodwelli dissertatione de Ripa Striga, cunctisque similibus, 0590C quae postea inveniri possent, et quales deinde revera prodierunt Parisiis, anno 1690, clarissimi Toinardi notae in nostrum libellum, ac doctissimi Ruinarti praefatio in Acta martyrum sincera, sicut ait, et selecta, non solum posterior pars hujus editionis constaret, sed ad illam primo loco editam ea suo ordine debitaque ratione in priori tomo fierent, quae Gallis singulari nomine dicuntur des renvois.

Neque vero nos tunc temporis ignorabamus, quanta inde talium seges postmodum oritura foret. Sed praeter quam quod jam proposueramus, ne nimis esset arida, aut importuna, aliquid semper, si quis daretur locus, praemittere, unde et nonnunquam satis levia praemissa sunt, voluimus te cito ac facile, priorem operis partem legendo, posse, verbi gratia, simul legere, si liberet, aut res posceret, doctorum notas, quae ad libelli seriem, vel ad eadem auctoris loca spectarent. Doctissimas porro observationes, quas hodie primum simul collectas edimus, non antiquum modo pretium commendat: sed hoc amplius 0590D superpondii de novo ad illas accedit, quod, ut vulgo evenit in secundis editionibus, suas magnopere doctissimi viri Baluzius, Cuperus, Toinardus, sive nova annotando, sive vetera reformando, sive denique aliter disponendo, prout conferentibus liquebit, adauxerint. Quinam enim tibi nunc cuncta melius indicaremus?

In alteram partem congessimus omnia quae ad auctoris intelligentiam diversimode cogitata, vel facientia, contextui subjicienda supererant. Ea autem sunt, primo, quae eruditissimi et amicissimi pariter viri Joannes Georgius Graevius, illustris ille tot gravium et exquisitarum lucubrationum parens, ac Elias Boherellus, a quo eximia quoque in dies merito expectaveris, e proprio penu nobis flagitantibus deprompserunt: deinde, quae a clarissimis Thoma Gale, Petro Allix, et Paulo Colomesio per Boherellum nostrum, dum adhuc in Anglia degeret benignissime 0591A impetrata, quin et maximam partem laboriose descripta accepimus: tertio, omnes notulae, quas idem Colomesius sua quoque manu ex Vossiani exemplaris margine curiosissime expressit, et ad nos iterum pro sua benevolentia per eumdem amicum transmisit; tum quae aliunde serius ocius humanissimi Toinardi beneficio, aut bibliopolae nostri opera, a doctissimis viris Jacobo Tollio, et Abbate a S. Hilario, canonico Bellovacensi, habuimus: denique, quidquid ipsi potuimus proprio marte, et ex jam editis aliorum laboribus conferre. Ac sane, cum inter illos, tam propter semetipsas, quam propter additas notas, anglicae tres editiones nullo pacto praetereundae forent, eminerentque itidem propter talia versiones duae laudatissimae, una Gallica clarissimi Maucroixii, canonici Rhemensis, et altera anglica Gisberti Burneti, reverendissimi hodie episcocopi Sarisberiensis, quin et postremo eruditissimae Dodwelli dissertationes Cyprianicae, necnon doctissima Pagii Critica in Annales Baronii, plurima haberent, quae 0591B ad certa sequentis opusculi loca commodissime referrentur, quid aliud tibi, obsecro, in hujus generis libro erat expectandum, quam ut identidem ea opera laudari, aut describi cerneres? Ad alia, quae restant, festinamus. A nobis, non diffitemur, editae sunt inconsultis prorsus clarissimis auctoribus, dissertatio de Ripa Striga, praefatio in Acta martyrum, atque singula insuper, quae tot locis ex Dodwello et Pagio excerpsimus. Sed ne multis, quae jam antea facta fuerant separatim juris publici, et ad rem nostram quovis pacto spectabant, nullatenus iniquum, aut inurbanum putavimus, etiam insciis, qui vulgaverant, recudere et adunare, licet interdum viros doctos non leviter inter se commissura sint; ita enim melius aliquando ubi veritas lateat pateatve appariturum. Nec tacendum duco, primarium recudendae praefationis auctorem fuisse amplissimum Cuperum, qui inopinantem typographum de ea re ad majorem veri disquisitionem monuerit. Atque nos quidem titulum 0591C illi de Multitudine martyrum pene imposuimus; praecipue quod (ob supprimenda studio suis locis nonnulla, in quibus Ruinartus singulariter rationem reddidit novissimae suae editionis Actorum Martyrum) superfutura essent tantummodo, quae ad multitudinem martyrum totis viribus asserendam facerent. Sed ne forte videretur illius praefationis ratio temere a nobis interpolata, vetus titulus servatus est, nec aliud quidquam, sancte possum dicere, ex toto opere abjectum, quam dura illa inter eruditos, et ut minimum, inter utriusque partis homines controversia, haeretici appellatio, qua Ruinartus aliquoties voluit adversarium infamare, et pro qua nos humanius certissimam, nec invisam doctissimi nuncupationem substituimus, aut aliquid tale. Accipe nunc in hunc modum cum nobili vetustissimi ecclesiae Patris monumento amplissimam omnium collectionem, quae ad illud quomodocumque pertinebant; et si minus diligentiam aliquam in ea re, propter tantas procrastinationes quae intervenerunt, memorandam esse 0591D existimas, audi saltem amplius, quanta fide suum cuique tributum voluerimus. Primum omnium, cum primae partis animadversiones, quas ab aliis accepimus, non omnes simul in nostras manus venerint, sed quaedam citius, quaedam tardius, priores passim priori loco, nisi casu posteriorum censurae essent, collocavimus. Postea, singula quae undecumque describenda erant, tanta cura descripsimus, ut ne ipsos quidem ablativorum circumflexos et adverbiorum graves omiserimus, quoties adhibitos fuisse vidimus a doctis; nullos vero addiderimus, quoties contra ab illis cum Jo. Frid. Gronovio (In Observatis ad Eccles. Scriptor. cap. 14, p. 152 et seq.) elementariis, vel pueris, vel etiam senibus relicti fuerant; servata nimirum unicuique sua scribendi methodo, etiamsi ex ista accuratione duo plerumque diversissima scripturae genera, prorsusque insociabilia in hoc libro conspicienda forent. Postea rursum, studiose quoque 0592A auctorum nomina suis notis, cum licuit, subjunximus. Ac denique, quoniam ex nulla trium anglicarum editionum sat perspicue patebat, quos potius parentes notulae, quae plerisque omnibus paginis subjectae sunt, agnoscerent, editiones ipsas pro notularum parentibus nominavimus. Tanto magis, quod licet in priore Oxoniensi, quae caeterarum Anglicarum mater est, reverendissimus praefationis auctor antea nominatus simpliciter scripserit, sese Lactantii librum de Mortibus persecutorum, utpote male mulctatum, et lacunis saepius hiulcum, partim ex suis, partim doctissimorum virorum episcopi Asaphensis, et Isaaci Vossii, conjecturis subinde restituisse, haud solum v. g. non suas accurate distinxerit a Vossianis, sed Sparkianas aliquot, ut facile esset probare, praeter omnem expectationem admiscuerit; quin et complures, ut legitima mihi suspicio, Galeanas, cum non paucas in Galei apographo, quo nos vir clarissimus per Boherellum nostrum beavit, haud aliter deletas invenerimus, quam ut sua quisque solet damnare. Adde Cantabrigiensem 0592B editionem, etsi plures ei insint notulae quam duabus Oxoniensibus, anonymi utique esse editoris, seu ἀδέσποτον.

De caetero, scio nos, quantacumque fuerit religio nostra in istis, parum proculdubio religiosos visum iri in locis, ubi toties Caecilii verba suspecta reddere tentavimus, vel aliorum conjecturas ac sententias, prolatis confirmatisque pro virili nostris, in dubium vocare et evertere. Sed verbo dixero; ut in religione, primorum Christianorum exemplo, religiosi crucis non sumus : ita nec crucium in auctoribus; et ut iterum in religione veritatem supra omnia sectamur: sic quoque semper in rebus criticis et scientiis. Imitare tu, vel nostri laboris dispendio, si peccavimus. Nec enim nostra nobis ipsis oracula sunt, et uni omnes veritati debemus litare: atque ut saepius nosmet libere et candide, occasione data, in musaeo reprehendimus: ita per alios ab erroneo tramite in viam reduci, si candor et ratio benigne adsint, libentissime 0592C patimur, et magnopere gaudemus. Quin confide, si, allata modo potiori auctoritate vel ratione, cur hic aut illic aberraverim ostenderis, te tantam a me gratiam initurum, quantam a te initam vellem, si vel propter solas doctorum notas, quas tanto numero partim recentes, partim veteres collegimus, et jam nunc demum vulgavimus, feliciter tibi tutoque ab omni parte esset exclamandum:

Unus homo nobis cunctando restituit rem.
Sed quam verendum, quantumcumque aestimandae sint, ut id operis, ni novi suppetant mss. codices, possit perfici! Vale; ac dum meliora, spero, molimur, animos adde, si potes. Nam ut nonnulla, quorum ratio divinatu facilis, non praeloquimur: ita nec omnia nostra, denuo dicam, valde commendabilia esse volumus; et amabimus semper, quae meliora videbimus et probabimus, sequi. Nostris porro, quod pene exciderat, notulis longioribusve animadversionibus, nomen nostrum non subjungimus. Sed vulgo 0592D figura crucis praefixa; eam enim typographi plurimis locis omiserunt.