Caput VIII.

Frater ejus. Ista non sic accipienda sunt quasi Maximianus Herculius fuerit natura frater Diocletiani, sed frater imperii, ut eleganter loquitur Severus Imperator ad Albinum scribens apud Julium Capitolinum, ex more videlicet Regum, qui se fratres solent vocare, uti pluribus ad Annam Comnenam, pag. 274, ostendit vir eruditissimus Carolus Dufresnius. Nam planum est ex panegyrico quem Mamertinus Herculio dixit, non natura illum Diocletiani fratrem fuisse, sed electione, ut verbis utamur sancti Ambrosii ex epistola 63: Diversum sanguinem, inquit Mamertinus, affectibus miscuistis. Non fortuita in vobis est germanitas, sed electa. Illud ipsum confirmat etiam Eumenius in panegyrico primo ad Constantinum 0309A M., ubi post laudatam Diocletiani constantiam in retinendo vitae privatae usu, addit: Hunc ergo illum, qui ab illo fuerat frater adscitus, puduit imitari. Denique Diocletianus erat Dalmata, iste Pannonius. Adde quod nullus historicus tradit eos natura fratres fuisse. Eodem porro more Galerius Maximianus, quia Caesar cum Constantio factus fuerat, ejus frater vocatur a Trebellio Pollione in D. Claudio: Quae idcirco posui, ut sit omnibus clarum Constantium, divini generis virum, sanctissimum Caesarem, et Augustae ipsum familiae esse, et Augustos multos de se daturum, salvis Diocletiano et Maximiano Augustis, et ejus fratre Galerio. Imo qui eodem aut pari magistratu fungebantur in republica, fratres vocabantur, ut patet ex epistola 160 sancti Augustini. Caeterum in constituendis Maximiani Herculii initiis, variae ac multum inter se discrepantes sunt eruditorum virorum sententiae, quas in libro XI de doctrina temporum, c. 31, enumerat Dionysius Petavius. Ipse ea ponit in anno Christi 285, quo tribunitae potestatis perinde ut Imperii 0309B secundum annum Diocletianus iniit. Id autem colligit vir doctissimus ex eo, quod incertus auctor panegyrici Maximiano et Constantino dicti affirmet, Maximianum vigilias et curas imperatorias viginti annis expertum esse, et vicesimo anno Imperatorem, octavo consulem fuisse; tum etiam quia Aurelius Victor tradit ei anno minus potentiam fuisse quam Diocletiano. Sane anni imperii Maximiani hanc certam, ut mihi videtur, regulam habent, quod vigesimus annus imperii debet concurrere cum octavo ejusdem Consulatu. Cum ergo certum sit octavum Consulatum ejus incidisse in annum Christi 304, et ex Fastis Idatianis sciamus initium imperii ejus fuisse kalendas Apriles, consequens est illum a Diocletiano factum fuisse imperatorem kalendis Aprilibus anni 285, cum Diocletianus jam imperaret a mense Novembri proxime praeterito. Nam et Eusebius in Chronico Maximianum dicit in consortium imperii adscitum anno secundo Diocletiani, 0309C non quidem in editione Scaligeri, sed in tribus antiquis exemplaribus manuscriptis bibliothecae Colbertinae, quorum unum est antiquissimum et optimum, tum etiam in veteri illa editione Veneta, et in ea quam Arnaldus Pontacus, Episcopus Vasatensis, emisit ad veterum exemplarium fidem castigatam. Quod tamen non ita intelligendum est, ut Maximianus dicatur adscitus in consortium imperii, cum jam Diocletianus imperasset per annum integrum: sed anno secundo ex quo Diocletianus levatus fuerat, incipiendo a Kalendis Januariis, ut tum auspicari solebant annum. Ad quam etiam regulam revocanda sunt verba Aurelii Victoris dicentis, Maximiano anno minus potentiam fuisse quam Diocletiano, inchoato videlicet, non completo. Nam, ut dixi, certa illa est regula, vigesimum annum imperii Maximiani non posse disjungi ab octavo ejus Consulatu. Referenda sunt autem verba panegyrici. Te rursus vicesimo anno Imperatorem, octavo Consulem, ita amplexu quodam suo Roma voluit detinere, ut videretur augurari jam et timere quod factum 0309D est. Quae verba sic interpretari oportet, ut dicamus Maximianum Romae remansisse post discessum Diocletiani, et illic consulem processisse kalendis Januariis anni 304, imperii sui 19 exeunte; vigesimum inchoasse kalendis Aprilibus, quae in Consulatum ejus octavum inciderunt; deinde Roma digressum eo anno quo consul octavum erat, excitasse querelas et suspiciones civium Romanorum, quasi jam augurarentur et timerent quod factum est, id est, depositionem imperii, quae anno sequenti post Consulatum ejus octavum evenit, cum ipse inisset vigesimum primum imperii sui annum. Itaque Diocletianus imperium habuit mensibus tantum quatuor et duodecim diebus plus quam Maximianus. Imperavit autem per annos viginti, menses quinque, dies duodecim, Maximianus vero per annos viginti et mensem unum integrum. Heic rursum sese offert alia difficultas, utrum scilicet Maximianus a Diocletiano factus sit primum Caesar, 0310A et anno sequenti Augustus; an vero statim Augustus dictus et frater, omisso nomine Caesaris. Controversiam hanc quidam moverunt argumento sumpto ex libro 27 Ammiani Marcellini, cap. 6, ubi, cum dixisset Gratianum puerum a patre Valentiniano factum esse consortem imperii, quod anno Christi 367, contigit, addit id factum esse contra morem institutum antiquitus, quia Gratianum non prius Caesarem fecerat Valentinianus, sed statim Augustum nuncupaverat. Ex quo collegerunt viri eruditissimi Maximianum, qui multo ante Valentiniani tempora evectus est ad dignitatem imperatoriam, primo Caesarem factum a Diocletiano, praesertim quia sic eum videbant vocari ab Eutropio, lib. IX, ubi agit de Bagaudis in Gallia domitis. Addit deinde Eutropius Diocletianum uno eodemque tempore Maximianum Herculium ex Caesare fecisse Augustum, Constantium et Galerium Maximianum Caesares. Sed vir doctissimus Henricus de Noris, in dissertatione de numismate Diocletiani et Maximiani, cap. 2, vel ex eo capite contendit errasse 0310B Eutropium, quod inauguratio Maximiani Augusti pleno quinquennio antecesserit designationem Caesarum. Intellexit vir itidem istarum rerum peritissimus Antonius Pagius vim pondusque istius argumenti; et, ut illud infringat, ait Eutropium gesta diversis annis brevi, ut assolet, summa describere. Sane responsio illa esset optima, si Eutropius isthic non observasset ordinem temporum. Sed cum dicat Maximianum factum Augustum, postquam Carausius Britannias occupaverat, Quinquegentiani Africam infestaverant, Narseus Orienti bellum intulerat, et Achilleus in Aegypto rebellarat, quae contigisse per annos tertium, quartum et quintum imperii Diocletiani docet Chronicon Eusebii, planum est designari tempus quo Constantius et Galerius Maximianus facti sunt Caesares. Et sic recte a viro clarissimo observatum est Eutropium errasse in hoc loco. Unde nos certo colligimus locum illum nullius momenti esse ad adstruendam eorum opinionem, qui putant Herculium primo Caesarem, 0310C deinde Augustum fuisse factum a Diocletiano. Augustum enim statim dictum esse probant plures leges latae sub Consulatu Diocletiani et Aristobuli, quae in titulo praeferunt nomen Diocletiani et Aristobuli Augustorum; inter quas una est data Nonis Augusti. Cum autem anno illo Maximianus in consortium imperii adscitus sit a Diocletiano, quo leges publicae nomen ejus praeferunt ut Augusti, non ut Caesaris, videtur ambigi non posse de hac illius dignitate. Neque vero accusandi negligentiae aut erroris in hoc loco sunt, qui Codicem Justiniani, in quo leges illae referuntur, collegere: sed potius laudanda eorum diligentia, qui recte ista distinxerunt. Nam, exempli causa, legem a Diocletiano latam Carino II et Numeriano consulibus, qui fuere consules anno quo Diocletianus levatus est imperator, unius Diocletiani nomine inscripserunt: eam vero quae Diocletiano V et Maximiano IV coss. lata est, cum Constantius et Maximianus Caesares essent, ita: Impp. Diocletianus et Maximianus Aa. et Constantius et Maximianus nobilissimi 0310D Caesares. Eodem modo legem aliam a Constantio et Galerio Maximiano latam post abdicationem superiorum Augustorum, non illorum solum nominibus inscribunt qui tulerant, sed Severi etiam et Maximiani, sive Maximini nobilissimorum Caesarum, qui eodem tempore ad fastigium illud evecti sunt quo Constantius et Galerius Maximianus supremum gradum consecuti. Itaque leges illae, quae a Diocletiano et Maximiano Augustis datae reperiuntur sub Consulatu Diocletiani et Aristobuli, cum multae sint, ostendunt Maximianum Herculium fuisse factum Augustum anno illo quo eum Diocletianus fecit participem suae dignitatis ac potestatis.

In utroque mens una. Id est, Diocletiano et Maximiano, quos notant antiqui pari in societate potentiae fuisse concordes, et Maximianum Diocletiano in omnibus semper obsecundasse. Mamertinus in panegyrico quem dixit Maximiano: Vestra haec concordia 0311A facit, invictissimi principes, ut vobis in tanta aequalitate successuum etiam fortuna respondeat. Rempublicam enim una mente regitis; neque vobis tanta locorum diversitas est, quo minus etiam veluti junctis dexteris gubernetis. Idem in Genethliaco: Intelligimus enim, sacratissimi principes, geminum vobis, quamvis dispares sitis aetatibus, inesse consensum; neque tibi ille cunctatior, sed invicem vosmet imitamini, invicem vestros affectatis annos. Sic vos estis juniores, ambo seniores. Neuter plus suis moribus favet. Uterque se vult esse quod frater est. Flavius Vopiscus in Carino, loquens de Diocletiano et Maximiano, Galerio Maximiano et Constantio: Quatuor sane principes mundi, fortes, sapientes, benigni, et admodum liberales, unum in republica sentientes. Aliter tamen sensisse video Julianum Imperatorem, qui in libro de Caesaribus ait, Deos quidem admiratos esse illorum concordiam, sed unum eorum acerbe et intemperanter se gerentem, rerum novarum cupidum et perfidiae plenum, neque in omnibus tetrachordo concordem, a Sileno admissum 0311B non fuisse in convivium Imperatorum. Quo loco designari Maximianum Herculium satis apparet.

Avaritia minori Altero. Haec sane corrupta ac depravata sunt. Quippe heic dicere videtur Lactantius Herculium avariorem Diocletiano fuisse, quem tamen paulo post scribit non admodum diligentem fuisse in conservandis opibus, quas ei Africa et Hispania, opulentissimae provinciae, subministrabant. Et infra, cap. 29, de eodem loquens, ait: Thesauros invadit, donat, ut solet, large. Unde colligi potest quanta fides habenda sit Actis sancti Mauritii et sociorum ejus ab Eucherio conscriptis, ubi Herculis describitur ferus animo, avaritia crudelis. Tentaverunt viri clarissimi emendationem hujus loci, Sparkius nimirum et Columbus. Et Columbus quidem ita legendum censet: Hoc solum differebant, quod avaritiae majori altero fuit plus, sed et plus timiditatis, minori vero minus, plus vero animi, non ad bene faciendum, sed ad male. Sparkius autem: Hoc solum differebant, quod avaritiae 0311C minori altero fuit plus (Majori vero minus, sed plus timiditatis), plus vero animi, non ad bene faciendum, sed ad male. Idem refert virum eruditissimum Episcopum Asaphensem existimare ita legendum esse: quod avaritiae minori altero fuit plus, sed plus timiditatis, majori vero minus, sed plus animi. Harum emendationum neutra mihi satis probatur. Si tamen ulla earum admittenda esset, praeferenda mihi videretur ea quam Sparkii esse diximus; sic tamen, ut ita simpliciter legamus uti nos edidimus, nisi quod reponendum avaritiae pro avaritia. Quo casu ita intelligendus esset hic locus. Diocletianus quidem fuit avarus adeo ut insatiabili avaritia thesauros nunquam minui vellet: sed semper extraordinarias opes ac largitiones congereret, ut ea quae recondebat, integra atque inviolata servaret. Maximianus avarus quoque erat, sed non tam diligens in custodiendis opibus; ideoque avarior Diocletiano dici potest, quia cum opes profunderet, novos quotidie modos novasque artes exigendarum coacervandarumque pecuniarum invenire 0311D cogebatur, ob quam fortassis causam eum avaritia crudelem vocant Acta illa sancti Mauritii ab Eucherio conscripta. Timiditatem quoque isthic uni Imperatorum attributam in Diocletianum cadere debere perspicuum est. Huc usque omnia recte convenire posse puto. Postea desunt, ut existimo, nonulla ad perficiendam comparationem. Quae enim deinceps sequuntur ea profecto non pertinent ad Diocletianum, sed ad Maximianum.

Locupletes senatores. Exemplo videlicet D. Aureliani, de quo haec scribit Vopiscus in vita ejus: Dicitur praeterea hujus fuisse crudelitatis, ut plerisque Senatoribus simulatam ingereret factionem conjurationis ac tyrannidis, quo facilius eos posset occidere.

Effoderentur lumina. Lactantius, lib. VII Institut. cap. 26, de Roma: Precandusque nobis et adorandus est Deus coeli, si tamen statuta ejus et placita differri possunt, ne citius quam putemus tyrannus ille abominandus 0312A veniat, qui tantum facinus moliatur ac lumen illud effodiat, cujus interitu mundus ipse lapsurus est. De eodem Senatu Romano agens Mamertinus in genethliaco Maximiani sic scribit: Ipsa etiam gentium domina Roma, immodico propinquitatis vestrae elata gaudio, lumina senatus sui misit.

Constantium. Cognomento Chlorum, Constantini M. patrem, principem optimum et benignissimum, uti jure meritoque vocatur in veteri inscriptione Nicomediensi nondum edita, quam in ea urbe ante hos annos ex veteri lapide in area Moscheae novae reperto descripsit vir clarissimus Joannes Vaillant, antiquarius regius, et mecum humanissime communicavit. Sic autem habet:

Optimo. Benignissimoq. Principi. Flavio. Valerio. Constantio. Nob. Caesari. Germanico. Max. Cons. Colonia. Nicomediensium. D. N. M. Q. Ejus.

0312B Posita est haec inscriptio post victoriam quam Constantius reportavit de Germanis sive Alamannis, postquam vocatus est Germanicus, anno Christi 294, cum ipse et Galerius Maximianus essent Consules. De hac victoria sic loquitur Eutropius, lib. IX: Per idem tempus a Constantio Caesare in Gallia pugnatum est circa Lingones. Die una adversam et secundam fortunam expertus est. Nam cum repente barbaris ingruentibus intra civitatem esset coactus tam praecipiti necessitate, ut clausis portis in murum funibus tolleretur, vix quinque horis mediis adventante exercitu, sexaginta fere millia Alamannorum caecidit. Quod si quis titulum Germanici additum Constantio velit post devictos Francos, potest et ea quoque sententia bona esse.