In Caput XVIII.

Caput integrum hic exhibeo, versiculis non modo, sed etiam nominum Diocletiani et Gal. Maximiani adjectione distinctum. In eo praeterea, ad majus discrimen, verba amborum charactere italico expressa sunt. Optandum autem esset, ut quorumvis auctorum, ac praecipue veterum, qui deinceps edentur libri, appositis similiter versiculis distinguerentur. Id fieret citandis eorum locis maximo lectoris commodo.

0451A Cap. XVIII. 1. Nec multis post diebus Caesar advenit, non ut patri gratularetur, sed ut eum cogeret imperio cedere. 2. Jam conflixerat nuper Maximiano sene, eumque terruerat injecto armorum civilium metu. 3. Aggressus est ergo Diocletianum, primum molliter et amice, jam senem esse dicens, jam minus validum, et administrandae reipublicae inhabilem: debere illum requiescere post labores. 4. Simul et exemplum Nervae proferebat, qui imperium Trajano tradidisset.

5. Ille vero aiebat, et indecens esse, si, post tantam sublimis fastigii claritatem, in humilis vitae tenebras decidisset; et minus tutum, quod in tam longo imperio multorum sibi odia quaesisset. 6. Nervam vero uno anno imperantem, cum pondus et curam tantarum rerum vel aetate vel insolentia ferre non quiret, abjecisse gubernaculum reipublicae, atque ad privatam vitam redisse, in qua consenuerat. 7. Verum si nomen imperatoris cuperet adipisci, impedimento nihil esse, quominus omnes Augusti nuncuparentur.

8. At ille, qui orbem totum jam spe inhiaverat, 0451B cum inde sibi aut nihil praeter nomen, aut haud multum videbat accedere, respondit, debere ipsius dispositionem in perpetuum conservari: ut duo sint in republica majores, qui summam rerum teneant; item duo minores, qui sint adjumento. 9. Inter duos facile posse concordiam servari: inter quator pares nullo modo. 10. Si ipse cedere noluisset, se sibi consulturum, ne amplius minor et extremus esset. 11. Jam fluxisse annos quindecim, cum in Illyricum vel ad ripam Danuvii relegatus, cum gentibus barbaris luctaret, cum alii intra laxiores et quietiores terras delicate imperarent.

12. His auditis senex languidus, qui jam Maximiani senis litteras acceperat, scribentis quaecumque locutus fuisset, et didicerat augeri ab eo exercitum, lacrymabundus.

13. Diocl. Fiat inquit, si hoc placet. Supererat ut communi consilio Caesares legerentur.

14. Max. Quid opus est consilio, cum sit necesse illis duobus placere quicquid nos fecerimus?

0451C 15. Diocl. Ita plane. Nam illorum filios nuncupari necesse est.

16. Erat, autem Maximiano (filius) Maxentius, hujus ipsius Maximiani gener, homo perniciosae ac malae mentis, adeo superbus et contumax, ut neque patrem, neque socerum solitus sit adorare, et idcirco utrique invisus fuit. 17. Constantio quoque filius erat Constantinus, sanctissimus adolescens, et illo fastigio dignissimus, qui insigni et decoro habitu corporis, et industria militari, et probis moribus, et comitate singulari, a militibus amaretur, a privatis et optaretur. 18. Eratque tunc praesens, jampridem a Diocletiano factus tribunus ordinis primi.

19 Quid ergo fiet?

20. Max. Ille, inquit, dignus non est. Qui enim me privatus comtempsit, quid faciet, cum imperium acceperit?

21. Diocl. Hic vero et amabilis est, et ita imperaturus, ut patre suo melior et clementior judicetur.

22. Max. Ita fiet, ut ego non possim facere quae velim. 0451D Eos igitur oportet nuncupari, qui sint in mea potestate, qui timeant, qui nihil faciant, nisi meo jussu.

33. Dioc. Quos ergo faciemus?

24. Max. Severum, inquit.

25. Diocl. Illumne saltatorem, temulentum, ebriosum, cui nox pro die, et dies pro nocte?

26. Max. Dignus, inquit, quoniam militibus fideliter praebuit; et eum misi ad Maximianum, ut ab eo induatur.

27. Diocl. Esto. Alterum quem dabis?

28. Max. Hunc, inquit, ostendens Daiam, adolescentem quemdam semibarbarum, quem recens jusserat Maximinum vocari de suo nomine.

29. Jam et ipsi Diocletianus nomen ex fratre mutuaverat, ominis causa, quia Maximianus fidem summa religione praestabat.

30. Diocl. Quis est hic quem mihi offers?

31. Max. Meus, inquit, affinis.

0452A 32. At ille gemebundus:

Diocl. Non, inquit, eos homines mihi das, quibus tutela reipublicae committi possit.

33. Max. Probavi eos, inquit.

34. Diocl. Tu videris, qui regimen imperii suscepturus es. Ego satis laboravi et providi, quemadmodum, me imperante, respublica staret incolumis. Si quid acciderit adversi, mea culpa non erit.

Sequuntur jam notae in hoc caput.

Patri. Ejus erat filius adoptivus. Erat quoque gener. Diocletiani enim filiam, Galeriam Valeriam, duxerat Gal. Maximianus.

Sene. Forte legendum, seni.

Simul et exemplum Nervae proferebat, qui imperium Trajano tradisset. Id vero est longe falsissimum; neque enim Trajanus a Nerva adoptatus imperavit, nisi eo demortuo, quamvis post v. cl. Henricum Dodwellum in Appendice ad Dissertationes Cyprianicas, n. XL, idem sentiat illustris. D. Guilielmus Loydius, S. Asaphi in Cambria episcopus, ut 0452B docet ab ipso eruditissime ac solertissime scriptus Nervae et Trajani Canon, quem curiose apud me servo, interea dum prodeat in opere choronologico, quod a tanto viro omnes litterati in dies expectant.

Observandum est autem, id non a Lactantio tanquam auctore, sed apud Lactantium a Maximiano referri in rem suam. Hoc quippe exemplo volebat abuti apud Diocletianum, non modo historiae rudem, sed etiam tum in angustiis positum, ut eum ad abdicandum imperium induceret. Sed enim Diocletianus in illo rerum statu Gal. Maximiano fidem non audebat detrahere; atque idcirco inferius (v. 6) sive ignoratione rei, homo illiteratus, sive potius ob Maximiani ferociam, senex meticulosus falsitatem exempli minime redarguit.

Quomodo vero Nerva imperium inierit, ac post adoptatum a se Trajanum, vivendi fecerit finem, paucis hic expedire non omnino abs re fuerit.

0452C Domitiano 14 kal. Octobris, sive 18 die Septembris, interempto, anno Ch. 96, imperavit Nerva; qua eadem olim die, anno scilicet 56 Ch. natus erat Trajanus, ut apud Plinium, lib. X, epist. 28, atque in veteri apud Bucherium et Lambecium kalendario. Unde in ejus Panegyr. cap. 92, ille dies dicitur triplici gaudio laetus, qui principem abstulit pessimum (Domitianum), dedit optimum (Nervam), meliorem optimo genuit (Trajanum).

Deinde paulo post Trajanum, absentem anno 97, Octobri exeunte adoptatum, Nerva moritur; nempe anno 98, die 27 Januarii. Neque enim ex Dione, pag. 771, B, imperavit amplius, quam annum unum, menses quatuor, et dies novem.

Certe Nervam post Trajani adoptionem non fuisse diu superstitem, intelligimus ex Plinio, Panegyr. cap. 10, ubi de Nerva ait: Quem dii coelo vindicaverunt, ne quid post illud divinum et immortale factum mortale faceret; deberi quippe maximo operi hanc venerationem, ut novissimum esset, auctoremque ejus 0452D Statim consecrandum, ut quandoque inter posteros quaereretur, an illud Deus fecisset. Hactenus Plinius Junior.

Porro quoniam tempus, quod Nerva post adoptatum Trajanum exegit, ab Aur. Victore tribus mensibus in Epitome definitur, inde Trajani adoptio sub exitum mensis Octobris anni 97 convenienter assignatur; et quidem 5 kal. Novembris, id est, 28 die Octobris. Erat enim dies 5 kal. cujusvis mensis similibus imperatorum actionibus sacra, ut docet v. c. Anton. Pagius in Dissertatione Hypatica, et in Critica Baroniana.

Abdicatum autem fuisse imperium a Nerva, si revera abdicatum fuisset, quis scire potuit melius, quam Plinius Junior? At in ejus epistolis, atque in ipso Trajani panegyrico, non modo altum est ea de re silentium: sed etiam contrarium plane ex iis asseritur.

0453A Id vero scripsit Aurel. Victor libro de Caesaribus, in quo de Nerva ista sunt verba: Ubi prospexit, nisi a superioribus robustioribusque corpore animoque geri non posse (imperium) mense sexto ac decimo semet abdicavit.

Quo loco autem ponenda sit istius scriptoris auctoritas de abdicato per Nervam imperio, ipse prodit, cum de eodem imperium ineunte scribit: Quid enim Nerva Cretensi prudentius, magisque moderatum? qui cum extrema aetate apud Sequanos, quo tyranni defecit metu, imperium arbitrio legionum cepisset, etc. De quibus Jos. Scaliger num. 2113. Euseb. recte ait: Omnia falsa, et portentosa.

Victori de Caesaribus erroris ansa esse potuit, vel iste Lactantii locus, ubi Gal. Maximianus hoc exemplum obtrudit Diocletiano; vel alius itidem male acceptus ex Plinio eodem, qui Panegyr. cap. 8, de Trajani adoptione loquens, ait de Nerva: Inde quasi deposito imperio, qua securitate, qua gloria laetus, (nam quantulum refert, deponas, an partiaris imperium, 0453B nisi quod difficilius hoc est), non secus ac praesenti tibi innixus, tuis humeris se patriamque sustentans, tua juventa, tuo robore invaluit? Ex quibus isti auctori intelligendum erat, apud Plinium quidem oratorie loquentem deponere ac partiri imperium fere idem esse: attamen Nervam non deposuisse illud, sed solummodo esse partitum.

Imo Eutropii de Diocletiano ipso loquentis verba sunt: Solus omnium post conditum Romanum imperium ex tanto fastigio ad privatum vitae statum civilitatemque remeavit. Quod partim falsum; id enim ei fuit cum fratre suo, Maximiano Herculio, commune: ambobus autem vi, non ex libera voluntate, ut discimus ex hoc Lactantii libro, cap. 18, 19 et 20.

Ille vero aiebat. Diocletianus.

Et. Ita reposui, loco articuli ei, praemonstrante Joanne Columbo, nisi malis ei idem esse, ac sibi.

Nervam vero uno anno imperantem. Ita legendum, 0453C pro Nerva vero uno anno imperante. Porro Nerva anno uno et sesquimem se circiter imperaverat, cum adoptavit Trajanum; quod temporis intervallum est a medio Septembri anni Ch. 96 ad 28 diem Octobris anni 97.

Ad privatam vitam redisse, in qua consenuerat. Ex antedictis patet, Nervam post Trajani adoptionem tres menses vixisse, atque imperasse.

Nomen imperatoris. Quo significatu de solis Augustis dicebatur. Ita hujus libri cap. 9: Postea enim quam nomen imperatoris accepit. Tum cap. 25: Constantinum vero non imperatorem, sicut erat factus, sed Caesarem. Sic cap. 27: Olim quidem ille, ut nomen imperatoris acceperat. Deinde cap. 29: Constantinum imperatorem. Praeterea cap. 30, amisso imperatoris honore. Denique cap. 32: Nuncupato Licinio imperatore; et ibidem in fine: Universos quatuor, imperatores jubet nominari.

Omnes. Alii duo, qui Caesares, nempe Constantius et ipse Gal. Maximianus.

0453D At ille. Maximianus.

Spe. Male in autographo ipse, ut bene advertit Joannes Columbus.

Aut haud multum. Addidi haud ante multum, tanquam necessarium; non autem non, quoniam haud potius absorptum fuisse videtur in praecedente vocabulo aut.

Se sibi consulturum, ne amplius minor et extremus esset. Gal. Maximianus minor erat Augustis (Diocletiano et Maximiano Herculio) ut pote tantum Caesar; atque erat extremus Caesarum, quia Constantio inferior. Id vero jampridem ferebat molestissime; nam fugato Narseo, Persarum rege truci vultu ac voce terribili exclamabat: Quousque Caesar?

Quindecim, cum in Illyricum. Post quindecim addidi cum, erutum videlicet ex cim, postrema praecedentis vocabuli syllaba.

Fiat, inquit, si hoc placet. Supererat, ut communi 0454A consilio omnium Caesares legerentur. Continua sunt ipsius Diocletiani verba, non autem (a vocabulo Supererat), intermedia Lactantii, ut prima fronte videri possent. Supererat enim positum est, pro superesset; quemadmodum erat, pro esset, apud Cicer. in orat. pro lege Manilia: Quod si Romae Cn. Pompeius privatus esset hoc tempore, tamen ad tantum bellum Erat deligendus atque mittendus. Alia quoque occurrunt exempla.

Communi consilio omnium. Cujus nempe Maximianus Herculius Augustus, et Constantius Caesar debebant esse participes.

Illis duobus. Maximiano Herculio, et Constantio.

Ita plane. Nam. Iterum Nam, pro Autem.

Nuncupari. Caesares.

Erat. Ab initio hujus v. 16 ad finem v. 18 una est sola parenthesis, complectens Lactantii verba.

Post Maximiano, additum filius, ut est v. 17 post Constantio . . .

Primus Maximianus, de quo ibi sermo, Herculius 0454B est; alter vero, Galerius.

Quid ergo fiet? Diocletiani verba sunt, quibus continenter excipiuntur ejusdem postrema, quae v. 15, habentur.

Ille. Constantinus, quem ibi tunc v. 18, praesentem Maximianus contemptim ostendebat.

Induatur. Purpuram, qua Caesares insigniebantur.

Jusserat Maximinum vocari de suo nomine. Baluzius v. c. in notis agnoscit, hic et fere semper alibi legi in veteri codice Maximianum. Unde suspicio mihi inest, Dazam a Gal. Maximiano, de pleno ipsius nomine, vocatum fuisse Maximianum, non Maximinum. Etenim in duabus Thermarum Diocletiani inscriptionibus, apud Gruterum pag. 183, 2 et 7, post Constantium et Maximianum Augg. ac Severum Caes. recensetur Maximianus Caes. qui alius esse nequit a Daza. Adde apud Graecos scriptores eumdem promiscue appellari Maximianum.

Existimaverim itaque, quoniam jam duo erant 0454C Maximiani, Herculius et Galerius, apud vulgum obtinuisse, ut discriminis ergo Daza, non Maximianus, sed Maximinus diceretur, sicut in graecis latinisque nummis inscribitur.

Porro Gal. Maximianus censendus est, eodem Dazam tempore adoptasse, quo eum jussit vocari de suo nomine: siquidem cap. 39, Daza legitur Valeriam, Gal. Maximiani conjugem, appellasse matrem, atque ibidem Gal. Maximianus dicitur Dazae pater.

Jam et ipsi. Gal. Maximiano Armentario.

Diocletianus nomen ex fratre mutuaverat, ominis causa, quia Maximianus fidem summa religione praestabat. Ita reposui, pro eo quod scriptum erat: Ex parte mutaverat, hominis causa, etc. An enim quispiam dicendus est alicujus nomen ex parte mutare, qui aliquod integrum illi adjicit, quale est istud Maximiani impositum Galerio per Diocletianum?

Posset utcumque dici Galerii nomen a Diocletiano 0454D fuisse ex parte mutatum, si Galerius adoptivorum nominum terminatione appellatus esset Galerianus, ut Octavianus ex Octavio, Valerianus ex Valerio, et similia pleraque: at imposito Maximiani nomine, nullum in Galerii appellationibus mutati nominis vestigium, sed plane additi.

Erit fortasse qui objiciet, immutatum fuisse Galerio nomen, quod pro Armentario appellatus sit Maximianus: sed id parum feliciter. Neque enim Armentarii appellatio nomen est, sed cognomen joco impositum: qualia Caligulae, Caracallae, et Tarantis, quae ore vulgi solummodo usurpata, in monimentis publicis, edictis puta, lapidibus, ac numismatis, inscripta haud reperias. Accedit non desiisse Galerium, ex quo Maximianus appellatus est Armentarium quoque appellari, ut videre est, apud utrumque Victorem, et alibi.

Quivis Latine utcumque sciens intelliget, τὸ mutuaverat 0455A a Lactantio hic usurpari, pro mutuatus fuerat. Priscianus enim lib. VIII, De verbo: Multa similiter ancipiti terminatione in una eadem significatione protulerunt antiqui, ut partio et partior, meto et metor, modero et moderor, mutuo et mutuor. Hactenus Priscianus, cujus unius auctoritas plurium instar esse possit. Lactantius hoc ipso libro cap. 16, habet: Hic est verus triumphus, cum dominatores dominantur; victi enim tua virtute ac subjugati sunt.

Istius quidem usus exempla in verbo Mutuo mihi in praesentia non occurrunt, praeter illud quod est Matthaei, V, 42: Volenti a te mutuare (δανείσασθαι) ne avertaris; et aliud apud Nonium inter auctores linguae latinae cap. 17, num. 48, pag. 751.

Mutuet. mutuum sumat. Caecil. Asoto: Ad amicum curret mutuatum, mutuet mea causa; ubi legendum, currat, et causa mea.

His duobus exemplis adde, si voles, Plinium lib. II, cap. 9 dicentem: Solis fulgore reliqua siderum 0455B regi, siquidem in toto mutuata ab eo luce fulgere.

Ut vero correctionis istius ratio intelligatur, sciendum est, Maximianum Herculium fuisse a Diocletiano fratrem appellatum, imperii nempe consortio.

Ita hujus libri cap. 8, statim initio, ubi de Diocletiano sermo est, legitur: Quid Frater Ejus Maximianus, qui est dictus Herculius? Ita in Thermarum Diocletiani inscriptione apud Gruter. CLXXVIII, 7, post relata Diocletiani et Maximiani (Herculii) Constantii et Maximiani (Galerii) Severi et Maximini (Dazae) nomina, legere est:

Thermas. Felices. Diocletiani. Aug. Fratris. Sui. Nomine. Consecrav. etc., ubi post vocabulum Felices, vel quadratarii, vel exscriptoris incuria omissum est, Maximianus Aug. id est, Herculii nomen, uti est in consimili alia inscriptione, quae ibid. num. 8 mutila exhibetur.

Eam in iis, quae ad praesens institutum pertinent, 0455C partim supplere conabor in hunc modum.

Seniores. Augg. * Lege, D. D. * C N. N. Constantius Et Maxim. Thermas Felic. es. senior. Maximianus. Aug. . . . . . suae. prAESENTIA. Maie. statis. fiERI. Jussit. Et DI ocletiani. Nomini. Consecravit.

Ibi vides τὸ Maximianus. Aug. quod desideratur in prima inscriptione, in ista addi post Thermas Felices, quia nempe eas Herculius Diocletiano, fratri suo, consecraverat.

Praeterea hujus ipsius libri cap. 20, Augustos fuisse invicem fratres, Caesares autem fuisse ab Augustis filios appellatos, discimus his verbis: Sed eum (Licinium) Caesarem facere noluit, ne Filium nominaret, ut postea in Constantii locum nuncuparet Augustum atque Fratrem.

0455D Eamdem Diocletiani et Maximiani Herculii fraternitatem praefert inscriptio in foro Tyri posita, quae in Thalmude Hierosol. codice Havodah Zarah, cap. 4, fol. 39, verso, col. 2, v. 17, refertur in hunc modum:

Ego Diocletianus imperator qui aedificavi hoc forum Tyri fortunae Herculii Fratris Mei octoginta diebus.

Haec ex Bombergii editione Veneta, quae longe elegantior et correctior Cracoviensi illa anni Judaici 367 sive Ch. 1706.

Significat itaque Lactantius, Diocletianum, cui Maximianus Herculius frater erat, nomen Maximiniani Herculii, fratris sui, mutuasse, sive mutuatum esse, ut illud Galerio Armentario daret.

Dati nominis ratio subditur, nempe ominis causa, quia Maximianus Herculius fidem summa religione praestabat. Captaverat videlicet Diocletianus omen ex nomine, ratus Galerium, quem Caesarem creabat, 0456A fidum sibi futurum, si imperatoris Maximiani Herculii fratris sui, sibi fidi, nomen gereret. Apud Victorem quoque de Caesaribus, Maximianus Herculius legitur fuisse erga Diocletianum fidus amicitia.