Caput XXIII.

Omnium fuit. Praeferam, initium fuit. Gale .—Quod mihi valde placet.

Census in provincias, etc. Tertullianus libro De Fuga in Persec. capite 12: «Tanta quotidie aerario augendo prospiciuntur remedia censuum, vectigalium, collationum, stipendiorum:» ubi licet quid is per singula intellexerit non clare videas, vides tamen cum quibus noluerit census proprie dictos confundi. Maucroixius ad marginem suae versionis: Une imposition 0735D sur les personnes, sur les bêtes, sur les terres labourables, arbres fruitiers, vignes. Quasi dicas: Impositum quidpiam hominibus, pecudibus, arvis, frugiferis arboribus, vineis.

Semel missus. Imo, simul missus. Gale .—Quod iterum maxime probo, vel ob praecedentia ista: Illud publicae calamitatis et communis luctus fuit; ut si nunc cum editione Aboensi, aut etiam aliquanto plus quam illa, post missus distinguas, habiturus sis locum, mea sententia, praeclare constitutum, hoc pacto: «At vero illud publicae calamitatis et communis luctus initium fuit, census in provincias et civitates simul missus.» Tum, Censitoribus, etc. Favet autem in singulis fere versio anglica: «He also took care to involve the whole Empire into a general calamity, and under a common grievance, by the new Tax that he laid both on the Cities and Provinces.»

Censitoribus, etc. Ulpianus, ne quos alibi saepissime nominatos Censores videre est, tu nunc mireris a 0736A nostro Censitores vocari, Ulpianus, dico, ipse, quoque nostri vocabulum, ab antiquo verbo Censio derivatum, non semel duntaxat, sed iterum iterumque usurpans, «Illam, ait, aequitatem debet admittere Censitor, ut officio ejus congruat relevari eum, qui in publicis tabulis delato modo frui certis ex causis non possit. Quare etsi agri portio chasmate perierit, debebit per Censitorem relevari. Si vites mortuae sint, vel arbores aruerint, iniquum, eum numerum inseri censui. Quod si exciderit arbores, vel vites, nihilominus eum numerum profiteri jubetur, qui fuit census tempore; nisi causam excidendi Censitori probabit.» Quem nos locum, ut ut longiusculum, eo magis huc transferendum duximus, quod alio nomine ad sequentium intelligentiam futurus sit utilis.

Hostilis tumultus et captivitatis horrendae species erant. Sensus facile esse possit, tunc uno eodemque tempore duae diversae rerum imagines sese oculis per totum imperium Romanum ingerebant: una scilicet hostilis tumultus, id est belli, sicut ante tetigimus 0736B ad haec verba, ut erat in omni tumultu meticulosus; altera autem horrendae captivitatis. Videat nihilominus eruditus lector, an non fortassis epithetum horrendae pertineat potius ad nominativum pluralem species, quam ad genitivum captivitatis, hoc ordine, erant horrendae species hostilis tumultus et captivitatis. Quidquid placuerit, noster rursum capite 24: «Cum statuisset censibus institutis orbem terrae devorare, ad hanc usque prosilivit insaniam, ut ab hac captivitate ne populum quidem Romanum fieri vellet immunem.»

Agri glebatim metiebantur. Quid sit agros glebatim metiri, neminem video qui dixerit. Imo interpretum versio ita est, ac si vox glebatim hinc prorsus abesset; quam tamen in ms. codice extare non modo certum est, sed plurimum etiam ad enormitatem Galeriani census hoc aut illo pacto repraesentandam facere. Quid ergo sunt, vel verisimilius esse queant agri glebatim mensi? Nam primo sane res ipsa factu impossibilis, neque omnino qualis illa, cujus mentio apud 0736C jurisconsultum Paulum his verbis: «Quod autem diximus, et corpore et animo acquirere nos debere possessionem, non utique ita accipiendum est, ut qui fundum possidere velit, omnes glebas circumambulet: sed sufficit, quamlibet partem ejus fundi introire, dum mente et cogitatione hac sit, uti totum fundum usque ad terminum velit possidere.» Facillimum certe cuivis, qui vel amplissimum fundum cupiat emere, omnes illius glebas simul ac semel, in nullam fundi partem introeundo, sed per totum circuitum spatiando, circumambulare. At quis unquam singulas cunctorum imperii Romani agrorum glebas potuit metiri? quae diserta vis hujus loci, Agri glebatim metiebantur. Profecto nemo. Et jam, si quis id invidiosissima hyperbole scriptum fuisse existimet, simili igitur hyperbole subjecerit noster, vites et arbores numerabantur, cum haec ultima tam hyperbolen sapiant, quam priora. Verum in his ultimis nullam penitus esse hyperbolen, ostendit forma censuatis, jam 0736D inde ab Ulpiani temporibus inventa et praescripta, qua, qui vineas aut olivarum jugera habebant, tenebantur quot in unaquaque vinea vites haberent profiteri, itemque quot in singulis olivarum jugeribus arbores. «Forma censuali cavetur, ut agri sic in censum referantur; nomen fundi cujusque, et in qua civitate et quo pago sit, et quos duos vicinos proximos habeat, et id arvum quod id decem annos proximos satum erit, quot jugerum sit; vinea quot vites habeat, oliva quot jugerum, et quot arbores habeat.» Dig., libro L, titulo 15, num. 4, § 1. Ne hic iterum quae paulo ante ex eodem Ulpiano descripta sunt, afferantur. Quocirca nec magis videtur noster potuisse in praesenti loco per hyperbolen, Agri glebatim metiebantur scripsisse; sed historice potius id quod res erat narrasse; qua de re ipsa ego nunc sic conjicio.

Genus illud pensitationis, quod olim Senatores suarum possessionum causa Principi praestabant, glebae nomine inter caetera vocabatur; et gleba Senatoria; 0737A itemque aurum glebale, et aurum oblatitium quia non canonis vel indictionis, sed quodam oblationis genere a Senatoribus exigeretur, sicut partim ex utroque juris codice, partim autem e Symmachi et Synesii epistolis certissimum. Atque ego propterea facile ante omnia crediderim, agros, pro quibus ita Senatores glebam pendebant, glebatorum, vel glebaticorum, aut fortassis etiam glebatiorum cognomen esse sortitos. Eosdem porro, quia dicta Senatorum gleba sub oblatitii auri nomine, id est, quasi ultro in aerarium inferebatur, nequaquam obnoxios fuisse mensurae in pristinis censibus: sed in illo demum Galerii cessasse veterem immunitatem, ut in posterum scilicet senatores pro cujusque fundi quantitate et modo suam glebam solvere cogerentur; huncque tandem Scriptorem ob ea cuncta simul sumpta, specialiter vero ut, quam dixi, census enormitatem in quibuscumque posset, notaret, scripsisse quondam una littera minus quam vulgo, eaque valde verisimiliter prognata lapsu temporis ex initio sequentis vocabuli, 0737B Agri glebati metiebantur. Ni et forsan potius, Agri glebatici, aut glebatitii. Utcumque sit, tam bene glebatus a gleba, et a glebatus glebaticus seu glebatitius esse possint, quam a barba barbatus, et ab oblatus, oblatitius; ab adscriptus, adscriptitius. Aurum enim oblatitium jam ante in hoc ipso argumento habuimus; et servi glebae adscriptitii omnibus noti sunt. Quid? quod ipsummet adjectivum glebaticus in testamento Perpetui Turonensis episcopi, qui saeculo quinto exeunte mortuus est, reperitur; ubi loci servitutis glebaticae et transmissibilis mentionem fecit: ut si nunc proinde vice agri glebatim, agri glebatici legere volueris non futura sit ultima vox sine exemplo. Haecque mea de hoc loco symbola, interim dum meliores a viris doctis expectamus. Primi enim scrupulum de recepta lectione movimus.

Metiebantur. Passive, aiebat supra Tollius; quod sequentia exempla confirmabunt. Arnobius: Orbe si sol amplior, an pedis unius latitudine metiatur? Cato, 0737C capite 146: Modio oleario mensum dato unguinis pondo X. Curtius, libro III: Ex pecunia deinde Babyloniae . . . ducenis (denariis) pedestrium stipendium mensum est.

Vites et arbores numerabantur. A censitoribus nempe, contra veterem formam censualem, qua, sicut qui quidpiam possidebant, ipsi pro jure res suas, puta vites et arbores aestimabant deferendo ( Omnia enim ipse qui defert, aestimet, inquit suo loco Ulpianus), ita eorumdem erat suas quoque vites et arbores professionis gratia numerare, et numerum deinde profiteri, ut e sequentibus istis cognoscitur: Quod si exciderit arbores, vel vites, nihilominus eum numerum profiteri jubetur qui fuit census tempore. Confer verba Formae censualis praecedente pagina allata.

Hominum capita notabantur, in civitatibus urbanae, etc. Malim, hominum capita notabantur, in civitatibus, cum duobus punctis. Tum, urbanae ac rusticae plebes adunatae. Gale .—Possit omnino uterque legendi modus suos invenire amatores ac defensores. Et primus quidem, quoniam recepta distinctio eum ultro 0737D sensum suggerit, quem ampliss. Cuperus sequitur ad haec verba: Censitoribus ubique diffusis: altera vero, ob istam vicissim editionum, quae Oxonii et Cantabrigiae prodierunt, annotationem: «Hic Lactantii locus confirmat Gothofredi conjecturam, qui ex libro II Cod. Theod. de Censu collegit, mutationem aliquam a Galerio factam esse per Lyciam et Pamphiliam, nimirum urbanam plebem capitationi subjectam.» Vides enim, ut ea observatio priori membro Galeanae distinctioni faveat, hominum capita notabantur in civitatibus. Dicam aliquid amplius. Praecessit in ipso hujus Sectionis initio: Census in provincias et civitates semel missus: quae ipsa quoque pericope non leviter secundam Galei distinctionem stabilit, urbanae ac rusticae plebes adunatae. Et vulgatam tamen sequi malumus cum Cupero, quam Galeanam, propter dicenda nota proxima in fine.

Adunatae. Tamquam unum ac diversum corpus 0738A eodem modo censitae. Tollius .— Adunatae. Emendo, adequatae. Gale .—Quasi sententia sit, olim quidem ejusmodi discrimen inter urbanas ac rusticas plebes intercessisse, ut agricolae censerentur, non urbium cives, sed id tandem discriminis, cum in ipsis etiam civitatibus hominum capita notarentur, cessasse, et utrasque pari modo fuisse habitas; quod memorata distinctionis mutatione prorsus niti, nemo non videt. Verum, vel nil mutando, diversus ab isto sensus commodusque confici potest. Adunari quippe apud idoneos auctores dicuntur proprie res et personae, quae prius sparsae, in unum postea fasciculum vel locum coguntur. Plinius, libro XIX, capite 2: «Vulsum (spartum) fascibus in acervo adunatum biduo, tertio resolutum, spargitur in sole siccaturque, et rursus in fascibus redit sub tecta.» Justinus, libro V, capite 9: «Repletur Graecia Atheniensium exulibus: quod etiam ipsum auxilium cum miseris eriperetur . . . . omnes se Argos et Thebas contulere . . . Thrasybulus . . . . adunatis exulibus, castellum 0738B Phylen . . . occupat.» Denique noster in fine capitis 15: « Sparsi enim milites per diversas regiones fuerant, et adunari omnes angustiae temporis non sinebant.» Quo fit ut facile noster, et ex optimo latinitatis usu, tam de plebeiis urbium incolis, quam de immensa rusticorum multitudine, quae a prisco tempore per campos sparsa, in urbes census causa venerat, potuerit dicere, urbanas ac rusticas plebes adunatas fuisse in civitatibus; hoc est, coactas. Praesertim, cum proxime alia loca nominentur, ubi per id tempus ruricolae cum oppidanis miserrimo modo adunati sint: fora nempe omnia.

Foras omnia. Edito Aboensis, fora omnia: quae et Galei emendatio, nostraque. Adde Col., c. 413, in c. 23.

Gregibus familiarum. Non jam quomodo noster antea familiam pro servis ponebat hac pericope (cap. 14) : Nihil usquam reperiebatur, quippe cum familiam Caesaris nemo torqueret; atque alibi (cap. 21) : Hic mos (Persis) est, ut Regibus suis in servitium se addicant, 0738C et Reges populo suo tamquam familia utantur: sed quomodo nonnunquam apud veteres vox familiae una patrumfamilias, sobolem et servos complectitur, quod sequentia ista clarissime ostendunt: Unusquisque cum liberis, cum servis aderant.

Fidelissimi quique servi contra dominos vexab. Contra regulam juris, quae vetat servos in dominorum caput interrogari. Edit. Oxon. et Cant.

Si omnia defecerant, etc. Locus obscurus et ambiguus. Aut vult enim noster dicere: Quod si haec omnia (filiorum nempe adversus parentes suspensio, et fidelissimi cujusque servi contra dominos vexatio, uxorumque adversus maritos) nullam tandem extorserant confessionem, tunc ipsi contra se, quoniam caetera frustra fuerant, torquebantur. Vel, ut malim, sensus est: Si qui essent contra quos, quia jam uxoribus, liberis, servis carerent, aut quod nunquam istorum quidpiam habuissent, nec uxores, nec liberi, nec servi possent torqueri, ipsi tunc contra sese adhibebantur, et gravissimis urgebantur tormentis.

0738D Adscribebantur quae non habebantur. Id est, in tabulas census referebantur etiam illa, quae tormentis coacti possidere se profitebantur, licet ea revera non haberent. Unde mox. «Et duplicabatur semper, illis non invenientibus, sed, ut libuit, addentibus, ne frustra missi viderentur.» Tollius .

Quae non habebantur. Praeferam, quae non fatebantur. Gale .

Sensui, quem nunc Tollius ex vulgata lectione eruebat, favet apertissime Maucroixius, qui verterit: Et quand la douleur avait arraché quelque aveu de leur bouche, il passait pour véritable. Nec, ut ingenue dicam, video cur debeat displicere.

Nulla aetatis, valitudinis excusatio. Videtur semel excidisse culpa Librariorum nulla, et Lactantii manus fuisse: Nulla aetatis, nulla valetudinis excusatio. Malebat Nicolaus Heinsius: Nulla aetatis aut valetudinis excusatio. Graevius .

0739A Nulla aetatis, valitudinis excus. Elegantius: Nulla aetatis, valetudinis nulla excus. Sic autem loqui noster amat, ut cap. 16, quem nullus hostis expugnet, nullus laqueus induat. Et simili fere ratione, capite 21, quorum hic ritus, hic mos est. Tollius .

Valitudinis. Et hic rursum aliae omnes editiones, valetudinis. Quod cum ita pergant facere, ac si qui illas curarunt, crediderint scripturam veteris Codicis nullo pacto posse defendi, ecce contra quam supra constitueramus, quid in eam rem notatum sit a Dausquio in Orthographicis: «Promunt, inquit, ex Horatio, dura valetudo. Amplector. At cum prope infinita varient in Orthographia, cum Genitrix scribatur per i, ac per e, Genetrix, cur non etiam valitudo? Certe supinum est Valitum, unde Valiturus Livio, libro XXXV, ne quod aliud per somnium nobis objiciant. Et observavi, Vulcanium edere semper in Apuleio Valitudo per i, Lipsium scribere, itaque esse correctissimae Justini editioni Parisinae.» Hactenus Dausquius qui, si hodie viveret, sane nosset alterum scribendi 0739B modum scientissimo Latinitatis Graevio magis placere; quem et ideo praeferimus, nec dubitaret certe Dausquius ipse Lipsiano et Vulcaniano usui anteponere.

Aegri et debiles deferebantur. In sellis puta, aut lectulis, sicut ii de quibus, act. V, 15: . . . . ὥστε κατά τὰς πλατείας ἐκφέρειν τοὺς ἀσθενεῖς, καὶ τιθέναι ἐπὶ κλινῶν καί κραββάτων. Beza: . . . adeo ut in plateas efferrent aegrotos, et ponerent in lectis ac grabbatis.

Parvulis adiciebantur anni, senibus detrahebantur. En tibi utriusque rei causam ex Ulpiano, de Censibus (Digest. lib. L, tit. 15, § 3) , ubi ille: «Aetatem, ait, in censendo significare necesse est; quia quibusdam aetas tribuit, ne tributo onerentur. Veluti in Syriis a quatuordecim annis masculi, a duodecim foeminae usque ad sexagesimum quintum annum tributo capitis obligantur. Aetas autem spectatur censendi tempore.»— Adiciebantur anni. Ita jam rursus e veteri membrana Baluzius, qui ex eadem quoque in fine capitis 0739C 35, ut eum de secundo loco reiceret in quartum. Reliquae omnes editiones, adjiciebantur, et rejiceret, suis locis. Secunda in his verbis (adjicio, ejicio, injicio), per duo ji non per unum scribenda est, inquit Gellius, libro IV, c. 17. Sed lapidum et auctorum tenor non unus, ait vicissim Dausquius in Orthographicis, v. adjicio.—Imo, adicere antiqua scriptio, pro adjicere, quam in omnibus optimae notae libris inventam viri docti testantur, ait anonymus auctor Notarum ad Dictyn Cretensem.

Quae victores adversus victos jure belli fecerant, ea ille, etc. Sic hodie Baluzius. Idem antea cum ms. codice: Quae veteres adversus victos jure belli fecerant, et ille . . . Neque aliter sane caeteri editores, etsi, quod jam proxime videbitur, neutra emendatio sit recens.— Quae veteres. Lege, quae victores. Prima Baluzii editio in addendis. Item Oxoniensis, an. 1680, ad calcem.— Et ille. Legendum, ea ille. Edit. Oxon. et Cant.

Quem Trajanus Daciis. Sub quo scilicet post duas 0739D expeditiones (Dacia) in provinciam redacta est, et proinde vectigalis facta. Edit. Oxon. et Cant.

Poenae gratia victor imposuit. Recte ergo paulo antea vocabulum victores, pro veteres, quod in ms. legitur, viri docti substituerunt.

Et merces pro vita dabatur. Quis haec, ut sonant, intelligat? Corrige meo periculo: Et merces pro vita dabantur. Merces nempe a merx, mercis, non merces, mercedis. Sensus est: Et quia tanta erat capitatio, ut quidquid pecuniae habebant pro capitibus penderent, cogebantur illi, quoties ad victum necessaria comparanda erant, suas merces pro cibis dare. Merces itaque vox pluralis est, non singularis. Et quod ad vitam, pro victu seu alimento, exemplum tibi, si requiras suppeditabit Terentius in Phormione (act. II sc. 2, vss. 16, 17) his versibus:

Pauper, cui opera vita erat, ruri fere
Se continebat.
0740A Unde merito novissimus Paraphrastes, Pauper, qui labore rustico atque opera victum quaerebat. Qua in re palam Latinorum vita Graecorum Βίῳ, qui vitam et victum promiscue notat, respondet. Maucroixius, si ipsum sequi malueris: La liberté de respirer s'achetait à prix d'argent. Ad verbum, respirandi libertas argento redimebatur. Versio autem anglica, si et ipsa forsan tibi magis placitura sit: After that all men were thus listed, then so much money was laid upon every man's head, as if he had been to pay so much for his life. Id est, postquam ita omnes descripti sunt, tanta vis pecuniae in cujusque caput fuit imposita, quanta si vel de redimenda cujusque vita fuisset actum.

Hisdem censitoribus. Sic capite 31, super hisdem hominibus; et capite 34, ut hisdem erat libitum; et capite 48, cum hisdem a nobis indultum esse pervideas: imo, postremo illo capite, hisdem Christianis, ter. Quod non observarem, nisi ita hic Auctor et Ennianum isdem, et Ciceronianum eisdem, et aliorum rursus iisdem, videretur aequaliter damnasse, atque omnibus 0740B τὸ hisdem, ut πολλῶν ἀντάξιον ἄλλων, praetulisse; cujus tamen vocis nulla mentio apud Ciceronem in Oratore, quo ipse loco judicium suum de tribus prioribus loquendi modis interponens, sic habet: « In templis isdem probavit Ennius : at eisdem, erat verius; nec tamen eisdem opimius: male sonabat iisdem. Impetratum est a consuetudine, ut peccare suavitatis causa liceret.»

Et duplicabatur semper, etc. Nullo sensu, confidenter dicam, nisi sic distinxeris: «Et duplicabatur semper, illis, non invenientibus, sed ut libuit, addentibus, ne frustra missi viderentur.» Hoc est: Et illi quidem tributa, et hujusmodi alia, sedulo semper duplicabant; non quod sane plura, ob quae pendenda essent, invenirent, sed quod plura pro libitu adderent, ne viderentur incassum missi. Praecessit quippe proxime, alii super alios mittebantur tamquam Plura inventuri. Unde mox τὸ non invenientibus breviter dictum, pro non plura invenientibus, ἀπὸ τοῦ κοινοῦ; et 0740C mox rursum, sed, ut libuit, addentibus, pro sed plura, uti libuit, adjicientibus, eodem pacto.

Et nihil minus solvebantur. Et nihilominus. Editio Aboensis. Item Gale.

Nec mori saltim gratis. Editio Cantabr. saltem: de quo scribendi discrimine consulendus Dausquius in Orthographicis. Distinguebat porro non male totum hunc locum Aboensis, hoc modo, ut nec vivere jam, nec mori, saltim gratis liceret.

Ab omni genere injuriae tutos. Veteris schedae lectio est: «Ab omni genere injuria et atis.» Ex quibus ultimis cum in prima editione Baluzius injurietatis, non sine vocis defensione, fecisset, sequentes omnes ad hanc usque similiter excuderunt. Idem tamen paulo post legendum esse, injuriae tutos, monuerat in Addendis, delendamque priorem suam notam ad hunc locum: quare nec illam notam supra videas, sed aliam pro ea, col. 338, sicut nec hic amplius vocabulum injurietatis, sed injuriae tutos.

0740D Injurietatis. Insolens hoc verbum juris Latini facere voluit Baluzius exemplorum aliquot auctoritate, sed vano conatu, uti et ipse fatetur, qui in emendationibus, quas ad calcem sui operis adjecit, fide indubitata legendum asserat, injuriae tutos. Edit. Oxon. et Cant.

Atquin homo impius. Acerbius erit, si ironice legas, atquin homo pius; et sic Lactantium scripsisse arbitror. Tollius .—Nolim negasse, quanquam mox non misericordem, sed immisericordem legendum esse sim conjecturus.

Misertus est illis. Locutio haec illorum temporum est. Tollius .—Nicolaus Heinsins emendabat: miseratus est illos. Graevius .—Distinguunt post illis 0741A Aboensis editio, et Galeus.

Ut non egerent. Mirum, ni sensus sit, ut nihil, hoc est, ut nulla re indigerent; quomodo nempe Vulgata in priore ad Corinth. XI, 22: Pudefacitis eos qui non habent, pro, qui nihil habent.

Adeo hominem misericordem. Malim: Video hominem misericordem. Gale .—Sensus postulat, ut legamus, O hominem misericordem! Alias apud Terentium est, Adeone hominem esse invenustum et infelicem, etc. Sed ea ratio loquendi locum hic non habet. Tollius .—Melius, meo judicio, emendaveris: At, o hominem immisericordem, qui, etc. Firmat praecedens lectio, homo impius, si sit servanda, nec repugnat homo pius Tollii, si sit, ut credo, admittendus, quia postquam noster Galerium ironice hominem pium appellaverit, eumdem deinceps suo vero nomine, et quasi se castigans, vocaverit immisericordem.

Ita dum cavit. Lege: Ita dum cavet; quod et clarissimus Columbus vidit. Alias subterfugeret, pro subterfugiat, reponendum. Tollius .—Putabam praeterea, 0741B distinctione opus esse post Ita, in hunc modum: Ita, dum cavet ne . . .

Virorum miserorum. Quid? Nullaene tunc temporis miserae erant inter miseros, ut noster tantumodo miserorum virorum fecerit mentionem? aut num vero miseris mulieribus pepercit Galerius, cum miseris viris non parceret? Sed nil istis opus est. Fuerat indubie auctoris manus: «Ita, dum cavet, ne quis simulatione mendicitatis censum subterfugiat, multitudinem verorum miserorum contra omne jus humanitatis occidit.» Opponendo scilicet veros miseros miseris illis simulatae mendicitatis, e quibus nolebat Galerius ut quisquam censum effugeret.