Articulus III.

Utrum Cecilius recte dixerit Romanos Imperatores a Domitiano usque ad Decium fuisse bonos principes, et tunc christianorum Ecclesiam nullos passam esse inimicorum impetus, ac inde colligi possit Lactantium non esse hujus libri auctorem.

Post Domitiani mortem, Multi, inquit Cecilius, ac boni principes Romani imperii clavum regimenque tenuerunt (Cecil. cap. 3) , tuncque Ecclesia, in pristinum 0900B statum restituta, nullos inimicorum impetus passa est. Duae ibi sunt, uti patet, Cecilii nostri propositiones. Prima quidem, qua asserit a Domitiani caede usque ad Decii imperium bonos extitisse principes, qui Romanis imperavere. Sed Tollius solita audacia Cecilium ibidem adhuc turpis, quo rem, quam falsam noverat, pro vera affirmavit, mendacii redarguere non veretur.

Verum Tollius ipse aut revera mentitus est, aut non legerat haec Zozimi verba (Zozim. lib. I Histor. post init.) quibus, postea quam dixit Domitianum a Stephano liberto fuisse occisum, sic prosequitur: Ἄνδρες ἀγαθοὶ τὴν ἡγεμονίαν παραλαβόντες Νερούας τε, καὶ Τραιανὸς, καὶ μετὰ τοῦτον Ἀδριανὸς, ὅ τε εὐσεβὴς 0900C Αντωνῖνος, καὶ ἡ τῶν ἀδελφῶν συνωρὶς Βῆρος, καὶ Λούκιος πολλὰ τῶν λελωβημένων ἠξίωσαν διορθώσεως· Viri boni principatum adepti Nerva, Trajanus, et post eum Hadrianus, et Antonius Pius, et par illud fratrum Verus atque Lucius, multa vitiata correxerunt. Nam hi ipsi sunt principes, qui post Domitianum regnaverunt. At Zozimus, quemadmodum Cecilius noster eos bonos diserte appellat viros. Quae autem, obsecro, ille vitiata ab eis emendata asseverat, nisi crudelia ejusdem Domitiani in gentiles et christianos edicta? Eusebius (Euseb. lib. III Hist. Eccles. cap. 20) enimvero palam testatur ab hujusce temporis scriptoribus consignatum litteris fuisse eos a Nerva revocatos, iisque bona restituta, quos Domitianus miserat in exilium. Tum deinde idem Eusebius (Ibid. 0900D lib. IV, cap. 9) . Hadriani nobis exhibet edictum, quo cavebat, ne christiani indicta causa punirentur. Denique ab illo laudatur summa Imperatorum ante Diocletiani aetatem benignitas, qua christianis, sublato omni sacrificandi metu, non solum regendas provincias committebant, sed sinebant etiam eos in palatiis suis versari, suam profiteri religionem, ac aedificare ecclesias, ubi sacris suis operam tuto et secure dare poterant. Videsne quam falso et temere Cecilius mendacii a Tollio ideo coarguatur, quod hos bonos principes dixerit?

At is ipse Cecilius, pergit Tollius, ideo mentitus est, ut eo mendacio omnes ecclesiae persecutores tristi funestaque morte obiisse ostenderet. Sed si 0901A hunc Tollius illius librum attente leget, caveat profecto, ne ipse rursus, non autem Cecilius mendacii convincatur. Nam idem ille Cecilius (Cecil. cap. 5) paulo post citata a nobis verba apertissime asseverat imperatorem Valerianum novo ac singulari poenarum mortisque genere extinctum: Ut esset posteris, inquit, documentum adversarios Dei saepe dignam scelere suo recipere mercedem. Ibi autem, sicut alibi, hoc adversariorum Dei nomine persecutores Ecclesiae designat. Palam ergo fatetur illos non semper, sed saepe dignam sceleribus recepisse mercedem. Probandum itaque non susceperat omnibus omnino christianae Ecclesiae persecutoribus tristem, ut loquitur Tollius, obtigisse mortem.

Manifestum praeterea fecimus Cecilii hoc in libro 0901B propositum non fuisse omnium Ecclesiae nostrae persecutorum historiam scribere, aut enarrare interitum, sed plurium dumtaxat, atque in primis posteriorum, Diocletiani videlicet, et aliorum, qui ad Licinii usque tempus christianos iniquissime vexaverunt. Addere porro nobis liceat, quod scriptum a Cypriano (Cyprian. ad Demetr.) legimus: Nec umquam impiorum scelere in nostrum nomen exsurgitur, ut non statim divinitus vindicta comitetur. Visne aliquid adhuc expressius? Ecce ipsamet Hieronymi verba: Nos autem, inquit, dicemus omnes (audiat Tollius omnes), non aliquos tantum, persecutores, qui afflixerunt Ecclesiam Domini, ut taceamus de futuris cruciatibus, etiam in praesenti saeculo recepisse quae fecerint (Hieronym. Comment. in Zachar. cap. XIV, v. 18) . Si 0901C haec dixisset Cecilius, quantas, Deus bone, excitasset Tollius tragoedias! Sed id ille non dixit, ac immerito mendacii ab eodem Tollio insimulatur.

Major itaque difficultas occurrit in secunda ejusdem Cecilii propositione, qua haud dubitanter affirmat sub imperatoribus Romanis, qui a Domitiano ad Decii usque tempora clavum regimenque Romani imperii tenuerunt, Ecclesiam christianam nullos passam esse inimicorum, id est, gentilium impetus. Opinatur quidem Dodwellus eam tunc nulla generali persecutione, edictis imperatorum decreta, fuisse exagitatam. Sed in hoc acerrimum, praeter caeteros, adversarium expertus est nostrum Theodoricum Ruinartum.

Quidquid autem de generalibus Ecclesiae persecutionibus 0901D statuatur, is ipse Dodwellus, aliique omnes fateri coguntur christianos his temporibus crudelissime excruciatos fuisse variis persecutionibus, quas illi locales appellant. Atqui tunc infiniti propemodum martyres, uti ab Ruinarto, aliisque demonstratum est, sanguinem suum pro Christi fide profuderunt. Quid vero, quod Eusebius, et antea Tertullianus, (Tertullian. Apologet., cap. 2) ut suo loco vidimus, narrat Trajanum imperatorem consulenti Plinio secundo quid faciendum esset christianis, respondisse non eos quidem inquirendos, sed oblatos puniri oportere? Statuta est igitur hoc responso in christianos, saltem oblatos, persecutio. At quis dubitabit plures ex illis ab infensissimis eorum inimicis gentilibus revera 0902A oblatos fuisse judicibus, qui eos morte damnarunt? Praeterea Plinius non aliam, teste eodem Eusebio, (Euseb. lib. III Histor. Eccles., cap. 33) ob causam Trajanum ea de re consuluit, nisi quia magna martyrum, qui obtruncabantur, multitudine commotus fuerat. Sed quid opus est hos aliosque appellare testes et scriptores? Unus ipsemet sufficit Plinius, (Plin. lib. X, epist. 101) qui ad hunc Trajanum haec scripsit in verba: «Visa est mihi res digna consultatione, maxime propter periclitantium numerum. Multi enim omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque sexus etiam vocantur in periculum, et vocabuntur. Neque enim civitates tantum, sed vicos etiam, atque agros, superstitionis istius contagio pervagata est, quae videtur sisti et corrigi posse.»

0902B Quis autem in dubium merito vocare potest plurimos in hoc periculum venisse, ac pro Christi fide dirissime tortos et interfectos? Nobis quidem illud non est incompertum, quod Tertullianus, uti alibi observavimus, litteris mandavit Marcum Aurelium adjecisse poenam, et quidem tetriorem, aut, ut ait Eusebius (Euseb. lib. V Histor. Eccles., cap. 5) , capitis iis comminatum, qui christianos accusabant. Sed huic ipsi imperatori Melito, et Apollinaris, sicuti idem Eusebius (Idem lib. IV, cap. 13) , atque etiam Hieronymus (Hieronym. Catalog. Script. Eccles. cap. 24 et 26) , testificantur, Apologeticos libros obtulerunt, quibus christianos impune ab ethnicis cruciari et excarnificari palam conquesti sunt. Quid vero, quod antea, et hancce ipsam ob causam eadem 0902C quoque Justini martyris, Athenagorae, ut alibi vidimus, apud M. Antoninum Pium, Quadrati apostolorum discipuli atque Aristidis apud Hadrianum, ut narrat Hieronymus (Hieronym. Catal. Script. Eccles. cap. 19 et 20) , fuerat expostulatio hac querimonia? Nonne illud adhuc demonstratur ex Theophili Antiocheni et Tatiani, de quibus nos alibi disseruimus, libris in christianae religionis defensionem publicatis? Denique praeter alios adhuc bene multos, haud incerto Justini martyris, atque Clementis Alexandrini testimonio manifeste ostendimus, quam magna fuerit, Antonino ac Severo imperantibus, martyrum multitudo.

Finem certe dicendi non faceremus, si ea omnia describenda forent, quibus id evidentissime comprobatur. 0902D Quamobrem illud tantum adjiciemus non solum, Marco Aurelio regnante, ortam, ut plures, aut saltem, ut alii volunt, efferbuisse in christianos persecutionem: sed etiam Σεβῆρος διωγμὸν, verba sunt Eusebii (Euseb., lib. VI Histor. Eccles., cap. 1) , κατὰ τῶν ἐκκλησιῶν ἐκίνει. Severus persecutionem, adversus Ecclesias concitabat. Tum vero per omnes ubique locorum Ecclesias, pergit idem Eusebius, ab athletis, pro pietate certantibus, illustria confecta sunt martyria. Nonne ergo tota plane via erravit Cecilius, qui tot tantaeque auctoritatis, tam coaevis, quam aliis scriptoribus plane penitusque refragatur?

Respondebit fortasse aliquis suos etiam illum habuisse, quos sequeretur, patronos et adstipulatores. 0903A Nam Melito Sardiensis in citata ab Eusebio (Idem, lib. IV, cap. 26) , uti annotavimus, Apologia, palam testatus est solos Neronem et Domitianum connisos fuisse religionem nostram criminari et a suis idcirco emendatos objurgatosque successoribus. Tertullianus vero (Tertullian. Apologet., cap. 5) , sicuti suo loco animadvertimus, postquam excitatae in christianos ab iisdem imperatoribus persecutionis, et legum adversus eosdem christianos datarum mentionem fecit, tunc continenter ab ethnicis postulat, ut aliquem exinde proferant christianorum debellatorem. Alios dehinc recenset Neroni et Domitiano subrogatos imperatores, Trajanum, Hadrianum, Vespasianum, M. Aurelium, Antoninum Pium, et Verum, qui correxerunt impia illorum edicta, nullasque adversus Christi discipulos leges promulgaverunt.

0903B Verum si Cecilius noster animum ad haec Melitonis et Tertulliani scripta advertit, eorum profecto mentem sensumque non est assecutus. Nam uterque, ac potissimum Tertullianus ibi contra gentiles disputat, qui quidem quam in christianos exercebant carnificinam, ut excusarent, palam clamabant se suis teneri legibus, quibus praecipiebatur illos, inaudita etiam causa, torqueri et trucidari. Tertullianus igitur et Melito eos recte refellunt; quia alii post Neronem ac Domitianum imperatores iniquissimas eorum leges emendaverant. Neuter vero dicit hasce leges penitus ab illis fuisse rescissas.

Deinde vero M. Aurelius non palam, uti loquitur Tertullianus (Tertullian., loc. cit.) , ab hujus modi 0903C hominibus, id est christianis, poenam dimovit, sed tantum dispersit. Quamvis ergo neque hic M. Aurelius, neque alii memorati a Tertulliano Caesares et Augusti, ullas adversus christianos dederint leges, hoc tamen non impedivit quominus plurimi christiani variis in terrae partibus cruciati necatique fuerint. Persuasum siquidem ethnici habebant vigere adhuc communes et antiquas leges, quibus omnis religio nova prohibita erat. Sola igitur earum auctoritate fas sibi esse putabant saevire in christianos, ac revera in eos, uti diximus, immanem horrendumque in modum saevierunt.

Quidquid porro de horum imperatorum legibus statuatur, certo certius est plurimos martyres christianos post Domitiani, et ante Decii imperium variis trucidatos fuisse suppliciis atque cruciatibus. Non 0903D potuit ergo Cecilius ex Melitonis, Tertulliani, aliorumque dictis, nisi falso, concludere christianam Ecclesiam sub principibus Domitiani successoribus, nullos passam esse inimicorum impetus.

Porro autem si id falsum est, non deerunt fortasse aliqui, qui arbitrabuntur inde confici posse hunc Caecilii librum perperam Firmiano Lactantio adscribi. Vero etenim similius illis haud dubie videbitur eum ab alio posterioris aevi profectum auctore, qui male intellectis Melitonis, et Tertulliani, sive alterius scriptoris verbis, in hunc impegit erroris scopulum. Potuit tamen Cecilius aut librorum penuria, aut memoriae lapsu, aut falsis rumoribus decipi. At si revera 0904A erravit, qua, quaeso, ratione dici poterit hunc ipsummet esse Firmianum, quem omnes fatentur jam ab ipso Diocletiani imperatoris tempore magna scientiae eruditionisque fama fuisse illustrem, nec mediocriter tam profanae, quam Ecclesiasticae sui temporis historiae doctrina imbutum?