Articulus II.

Quae sit vera religio, et quam inseparabili nexu um justitia ac sapientia conjuncta sit.

Quae in superiore articulo disputata sunt, ea aparte demonstrant religionem a Lactantio in hoc constitui, quod veri Dei cognitio et cultus sit: Sed necesse est ut ille cultus sit verus, pius, justus, sanctus ac qualis Deo vero, ac summo omnium parenti, debetur. «In Dei autem agnitione (inquit) et cultu, rerum summa versatur: in hoc spes omnis et salus hominis, hic 1015A sapientiae gradus primus; ut sciamus quis sit nobis verus pater; eumque solum pietate debita prosequamur, huic pareamus, huic devotissime serviamus, et in eo promerendo actus omnis, et cura, et opera collocetur.» (Lib. VI Inst. cap. 9.) Quid, quaeso, praeclarius et luculentius de cultu Dei, veraque religione dici poterat? Nonne evidentissime definit quis qualisque sit et verus Dei cultus, et ipsa vera religio? At prius nec minus recte dixerat: «Haec est religio coelestis, non quae constat ex rebus corruptis, sed quae virtutibus animi, qui oritur e coelo. Hic verus est cultus, in quo mens colentis se ipsam Deo immaculatam sistit.» (Ibid. cap. 2.) Visne eum eadem adhuc dicentem rursus audire? Ecce alia totidem ejus verba: «Quisquis omnibus praeceptis coelestibus obtemperaverit, 1015B hic cultor est veri» (sive ut recte in regio antiquissimo codice legitur verus) Dei, cujus sacrificia sunt mansuetudo animi, et vita innocens, et actus boni. (Ibid. cap. 24.) Pura hanc in rem congeri possent, sed ea ad eum reservanda sunt locum, ubi de sacrificio agemus.

Mirum itaque nemini videri debet, si Lactantius hanc religionem, sive unius summique Dei cognitionem, et cultum debitum, ab justitia et vera sapientia separari non posse constanter asseveret. Sed illud tametsi satis clarum et apertum, variis probat rationum momentis, ac primo quidem ipsius justitiae definitione: Justitia inquiebat ille, nihil aliud est quam Dei unici pia et religiosa cultura (Ibid. lib. V, cap. 7) , id est, ipsamet est vera religio. Recte igitur utramque 1015C sibi ita cohaerere asseverat; ut una pelli non possit, quin continuo altera tollatur. Unde rursus ait: «Expulsio justitiae, nihil aliud, ut dixi, quam desertio divinae religionis putanda est (Ibid. cap. 6) . Sed jam illud probaverat diversis poetarum, philosophis antiquiorum, testimoniis (Lib. V Instit., cap. 5 et 6 et seq.) . Saepius enim cecinerunt justitiam ad Jovis usque tempora, ac tamdiu permansisse quamdiu religio, sive veri Dei cultus, stetit et perseveravit. Post haec vero ubi hic cultus, haecque religio, introducto falsorum deorum cultu, extincta fuere, tum etiam justitia sublata est, et omnia deinde mala inundaverunt. Plane autem ille ostendit istud non pro fictione poetica, sed pro vero habendum. Quapropter Ciceronem castigat, qui justitiam ex terris in coeleste Jovis 1015D regnum avolasse, hoc versu probare contendit:

Et Jovis in regno, coelique in parte resedit.
(Cicer. in fragm.) Justitia enimvero non poterat in illius regno residere, qui expulsum regno patrem, bello persecutus est, et exulem toto orbe jactavit.

Fugata vero, inquit Lactantius (Lib. V Inst., cap. 7) , eadem justitia cum comite sua individua religione, ac pio veroque Dei cultu, in terras a Christo reducta est. Quamobrem ethnicos asperius objurgat (Ibid. cap. 8) , qui in scriptis suis eam tum adhuc a mundo exulare conquerebantur, et de coelo cadere optabant. Ante ipsorum quippe oculos erat, poterantque facile 1016A falso deorum cultu et malitia depositis, illam suscipere, modo verum Deum colere coepissent.

Nec valde mirandum, si illi, qui verum Deum non noverant, justitiam quoque non agnoscerent: «Qui enim Deum ignorat, inquit, et ipsam justitiam ignoret, necesse est.» (Ibid. lib. VI, cap. 9.) Cujus hanc reddit rationem, quia jus civile ab hominibus constitutum, pro eorum moribus variatur; justitia autem uniformis et simplex a Deo tantum proponi potest. Ea igitur agnita, Deus illius auctor debet agnosci. Ubi vero agnoscitur, verus et debitus cultus ei exhibendus est.

Veri porro Dei ignoratio eo minus hominibus condonanda erat, quo potiori jure et veteres philosophi, et ipse Cicero hominem ad justitiam revera natum 1016B esse fatebantur. Quod quidem auctor noster his ostendit ejusdem latini Oratoris verbis: «Sed omnium, quae in hominum doctorum disputatione versantur, nihil est profecto praestabilius, quam plane intelligi nos ad justitiam esse natos.» (Cicer. lib. I de legib.) Totidem autem sunt haec verba Ciceronis, ex primo illius de legibus libro transcripta. At illa ipsa auctor noster alio adhuc in libro refert (Lib. de Ira Dei, c. 14) , atque ex iis confirmat religionis ac justitiae causa hominem esse generatum. Quam porro id verum sit, inde luculenter conficit, quia homo a Deo creatus est statura corporis erecta, mente, ratione, ac loquendi, caeterisque rebus dominandi facultate praeditus, ut illum creatorem suum agnoscat, contempletur, colat, diligat, ac majestatem ejus praedicet, eique subjectus 1016C sit. Vides itaque quam recte Lactantius ex his omnibus concludat: «Nulla igitur alia religio est vera, nisi quae virtute ac justitia constat.» (Lib. VI Inst. cap. 25.) Atque idcirco haec a vera religione non potest umquam divelli. Nam religioni, sicut ille alibi asserit (Lib. de Ira Dei, cap. 7) , propria est justitia, cui et Dei cultus adscribitur.

Non minus autem persuasum habuit sapientiam eodem plane modo ac justitiam cum religione conjungi; ita ut ab illa numquam distrahi possit. Ab ipso siquidem Institutionum divinarum exordio docet impias gentilium superstitiones maximosque errores inde manasse, quod nec se ipsos, nec quo vita referenda, aut quomodo degenda sit, cognoverint. At hujus, inquit, «scientiae summam breviter circumscribo: ut 1016D neque religio ulla sine sapientia suscipienda sit, nec ulla, sine religione, probanda sapientia.» (Lib. I Inst. cap. I.) Una etenim si ab altera separetur, neque vera erit amplius religio, neque sapientia. Sed audias velim eum (Ibid., lib. III, cap. 11) , id clarissime explicantem. «Naturam hominis, inquit, hanc Deus esse voluit, ut duarum rerum cupidus et appetens esset, religionis et sapientiae. Sed homines ideo falluntur, quod aut religionem suscipiant, omissa sapientia, aut sapientiae soli studeant, omissa religione; cum alterum sine altero esse non possit verum. Cadunt ergo ad multiplices religiones, sed ideo falsas, quia sapientiam reliquerunt, quae illos docere poterat deos multos esse non posse: aut student sapientiae, 1017A sed ideo falsae; quia religionem summi Dei omiserunt, qui eos ad veri scientiam potuit erudire. Sic homines qui alterutrum suscipiunt, viam deviam, maximisque erroribus plenam sequuntur; quoniam in his duobus inseparabiliter connexis et officium hominis, et veritas omnis inclusa est.» Quibus vero rationum momentis fultus, hanc doctrinam propugnet, si scire aveas, hanc primum adducemus, quam ille his expressam verbis tradidit: Omnis sapientia hominis in hoc uno est; ut Deum cognoscat et colat. Hoc nostrum dogma, haec sententia est (Lib. III, cap. 30) . Atqui religio, uti ille docet, nihil aliud est, quam Dei veri et summi cognitio, et cultus. Ergo secundum ejus sententiam vera sapientia et religio unum idemque sunt, nec possunt a se invicem secerni. Nam «idem,» 1017B inquit (Ibid. lib. IV, cap. 4) , «Deus est, qui et intelligi debet, quod est sapientiae; et honorari, quod est religionis.» Sed illud hac rursus argumentatione confirmat (Ibid., cap. 3) : «In colendo sapere debemus, id est, scire quid nobis et quomodo sit colendum. In sapiendo colere, id est, re et actu quod scierimus implere.» Sapientia igitur et religio nexu inseparabili cohaerent. Quando autem sic conjunguntur, unus colitur Deus, vita nostra, et actus omnis ad unum caput, ad unamque summam referuntur.

Praeterea: «Sapere,» inquit (ibid.) , «nihil est aliud nisi Deum verum justis ac piis cultibus honorare.» Atqui hoc ipsum religio vera est, quae sic Deum honorat: «Ergo et in sapientia religio, et in religione 1017C sapientia est.»

Quid insuper, quod Deus, uti auctor noster recte ait (Ibid., cap. 4) , intelligi ac cognosci debet? At id ipsamet est sapientia. Ubi vero cognoscitur, eo ipso debet honorari. Hoc autem est religionis officium (Ibid., lib. VII, cap. 9) . Ergo utraque sapientia et religio non possunt a se invicem umquam separari. Fatetur quidem praeire sapientiam, et religionem subsequi. Prius enimvero est scire Deum, ac postea illum honorare. Sed duo sunt sicut rivuli ex eodem fonte manantes, atque una vis est in duobus nominibus, quorum uno sensus, altero actus significantur.

Cur ergo, inquies, ille dixit: «Sapientia spectat ad filios, quae exigit amorem; religio ad servos, quae exigit timorem?» Nonne his verbis indicat aliquod 1017D profecto inter utramque intercedere discrimen, quo revera sejunguntur? Minime quidem. Nam ibidem eas inter se esse conjunctas concludit. Prius autem demonstraverat unum dumtaxat esse posse Deum, qui idem omnium sit pater et dominus, atque ideo unusquisque nostrum et filius et servus illius est. Quia ergo pater noster est, eum diligere et honorare; quia dominus, colere et vereri debemus. Sapientia vero Deus cognoscitur, religione colitur, et utraque etiam amatur tamquam Deus, et timetur tamquam Dominus. Sicut ergo hi actus, ita religio et sapientia arctissimo vinculo connectuntur.

Instabit aliquis: Nonne Lactantius inde suam de vera Dei ira opinionem stabilire conatur, quia sicut 1018A religio numquam potest esse sine metu, ita nec Deus sine ira? «Metus» vero, ait ille (Lib. de Ira Dei, cap. 8 et cap. 11) , «non est, ubi nullus irascitur.» Et postea, «religio esse non potest, ubi metus nullus est.» Quis autem dixerit idem esse Deum timere iratum, et eum filii amore prosequi? Sed quis nescit patrem a filio suo amari simul et timeri? Metus itaque neque amori contrarius est, neque illum semper excludit. Praeterea quamvis filialis Dei, ut aiunt Theologi nostri, et servilis timor plane diversi essent, quid vetat quominus uterque religione comprehendatur? Nonne eadem religione homo Dei filius et servus illum ut patrem colit, et timet ut Dominum? Sed quae Lactantii de ira Dei opinio, et utrum ea vera sit, postea suo loco expendemus.