Caput XIX.

Kalendis Maiis. Recte notat Baluzius hunc verum diem esse, quo Diocletianus et Herculius imperium deposuerunt. Firmat id aliquo modo Eusebius; nam cum narrasset Dionysium decollatum fuisse a. d. 9 kal. April., addit, ἐν τουτῳ, id est, per, vel circa idem tempus, mutationem factam esse imperatorum. Errat igitur Idatius in Fastis, qui illud accidisse scribit kalendis Aprilibus: et potuit non satis bene intellexisse Eusebium, illudque ἐν τούτῳ, ad kal. Apriles, utpote proximas, retulisse: sed ex Lactantio patet 0510C de longiori tempore hoc intelligendum esse. Zozimum idem narrare notavit Columbus, quod tamen nullibi apud eum extat; et puto virum cl. non cepisse Baluzii mentem, quippe qui scribit, mendum quidem esse apud Zozimum et in Fastis Idatianis, ubi ista contigisse dicuntur Diocletiano IX et Maximiano VIII coss. die kal. aprilis. Sed puto virum praeclarum innuere Zozimum narrare id accidisse Dioclet. IX et Maximiano VIII coss. Idatium vero eosdem consules et kal. apriles memorare. Praeterea Maximianum octavo suo consulatu sese imperio exuisse testatur etiam auctor panegyrici ipsi et Constantino dicti, c. 8, qui etiam mox nos docet Diocletianum tunc valetudine et annis laborasse, Maximianum vero integris solidisque fuisse viribus.

Priores militum . . . Sic prior civitatis in passione S. Mammarii apud Mabill. IV, Annal., p. 94, priores scrinii in cod. Theodos. et prior loci, prior scholae, et similia apud du Cange in Glossario occurrunt.

Columna cum Jovis signo. Solebant veteres in locis 0510D publicis, et celebritate aliqua solemnibus, columnas erigere, illisque vel deorum, vel imperatorum statuas imponere. Muitis id exemplis firmari, si id agerem, posset: sed monebo tantum Constantinopoli columnae, quae hodieque ibi extat, fuisse impositam Marciani imperatoris statuam, addita hac inscriptione, teste Sponio:

Principis Hanc Statuam Marciani Cerne Torumque Tereius Vovit Quod Tatianus Opus.

Vir eruditus arbitratur cor Marciani vasi, quod columnae imponitur, quadrato inditum, et cadaver forte sub columna fuisse positum; sed videant eruditi, num potius scribi debeat Forumque. Hic autem forte Jovis statua fuit collocata, quia Diocletianus Jove genitus volebat videri; Jovius propterea dictus, uti notissimum. Tristanus, t. III, p. 332, videtur innuere 0511A Diocletianum purpuram deposuisse in templo Jovis. Certe scribit cum et Maximianum usos esse his verbis, cum purpuram deponerent: Recipe, Jupiter, quod optasti. Ce que Dioclétian fit à Nicomédie, et Maximian à Milan, dans le temple de Jupiter, usans tous deux de ces termes: Recipe, etc. Sed auctor paneg., c. 12, unde haec petita, sunt, ne templi quidem meminit; et deinde de Maximiano solo loquitur, nulla mentione Diocletiani facta. Eumenius tamen, c. 13 panegyrici Constantino dicti, haud obscure innuit Herculium in Jovis, et quidem Capitolini, templo deposuisse imperium. Nam postquam laudasset Diocletianum, quod imperium resumere nollet, addit: Hunc ergo illum, qui ab illo fuerat frater adscitus, puduit imitari: huic illum in Capitolini Jovis templo jurasse poenituit: non mirum, quod etiam genero pejeravit, id est: Herculius non imitatus est Diocletianum, et ipsum poenituit se jurasse in templo Jovis Diocletiano sese ipsius exemplo bona fide imperium deponere. Gesta autem haec sunt ab Herculio Mediolani, 0511B ne quis forte Romam intelligat, propter Jovis Capitolini mentionem. Nam, exemplo Romae, etiam capitolia in aliis urbibus fuerunt; quod de Capua testatur Suetonius in Tib., c. 40; de Tolosa, passio S. Saturnini apud Chiffletium, et Ado in martyr., p. 193; de Ravenna, idem, p. 118; de Augustonudo, Eumen. in orat. de Restit. Scholis; de Corintho, Pausanias: quam in rem videri etiam potest Velserus, l. IV Rer. Aug. et in commentario, ad conversionem S. Afrae. Columna autem graecis στήλη dicitur; quae vox frequenter etiam statuam notat, id quod saepe viri eruditi non observant: in Anthol., l. IV, c. 8, tit, εἰς εἰκονας, etc., occurrit epigramma Posidippi εἰς στήλην Ἀλεξανδρου τοῦ Μακεδόνος, quod male vertitur in columnam Alexandri: id quod mirandum certe, quia poeta celebrat statuam Alexandri a Lysippo factam. Sic στήλην Ἀμαζονίδα, quam celebrat Plato in Axiocho, non puto reddendam esse columnam, verum statuam Amazonis; quod vitium etiam interpretes Plutarchi committunt 0511C in vita Thesei: Nam is Hippolyten vocat eam, quam Theseus habuit, non Antiopen. Quidam vero aiunt hanc cum Theseo pugnantem occubuisse jaculo a Molpadia transfixam: καὶ τὴν στήλην παρὰ τὸ τῆς γῆς ὀλυμπίας ἱερὸν ἐπὶ ταῦτῃ κεῖσθαι; eique statuam eam, quae est juxta telluris Olympiae aedem, positam esse: male vulgo columnam impositam esse.

Huic purpuram Diocletianus injecit suam. Nimirum Maximino Dazae, sive Daiae. Verum hic interrogare eruditos libet, num inter purpuram imperatoris et purpuram Caesaris aliquam differentiam fuisse existiment. Certe contrarium suadet hic locus, quia Diocletianus Augustus purpura sua induit Caesarem Maximinum; et inde iterum res quaesitu digna est, quo insigni imperatores a Caesaribus fuerint distincti. Nam tam Caesares quam imperatores etiam diademata gestasse ex nummis patet, docueruntque illustres viri Spanhemius dissert. 8, et du Cange, numero 16 dissertationis de inferioris aevi Numismatis; ita tamen, ut interdum Caesarea dignitas daretur 0511D χωρὶς τοῦ διαδήματος, uti ex Chrysostomo notat ille: quomodo Demetrius rex Syriae Myrmem Samium habuit κοινωνὸν ἔξω τοῦ διαδήματος, teste Athenaeo, lib. XIII, et quomodo Philostratus, lib. VII extremo, ἐν Καίσαρος σχήματι, et ἐν διαδήματι opponit: ubi Julianum scribit in habitu Caesaris vixisse annos quinque, post Constantium vero cum diademate duos et dimidium. Unde clarissime patet illo tempore diadema solis Augustis fuisse reservatum; quamquam extent nummi in quibus Julianus diadematus cernitur cum Ins. D. N. Julianus Nob. Caes., quos ex alterius partis Inscriptionis Vot. V. Mult. ultimo Caesareae dignitatis anno percussos fuisse constat; caeteroquin in plerisque Caesar Julianus absque diademate vel corona laurea cernitur. Unde et Julianus cum vivo Constantio a militibus Augustus crearetur, diademate, vel torque, quia illud non aderat ad manus, coronatus fuit; uti coronatus speciem saltem obscuram superioris praetenderet 0512A potestatis, teste A. Marcell. l. XX, c. 4, ubi etiam notandum Caesarem Julianum testari se nunquam diadema habuisse: unde certe mirum est eum in nummis adhuc Caesarem diadematum cerni, nisi ille signatus fuerit eo ipso tempore quo dictus fuit Augustus, quia, teste eodem, lib. XXI, quinquennalia jam Augustus edidit: vel potius hoc adscribi debeat monetariis. Caeteroquin Constantius Chlorus, Constantinus, M. Licinius Junior, Crispus, Constantinus Junior, Constantius et Decentius Caesares, in nummis apud Du Cange occurrunt vel radiati, vel laureati, vel nudi capita; nisi quod Constantinus Jun. Nob. Caes. etiam diademate, sed gemmis non ornato, cingatur in nummo uno. Diadema autem primus Romanorum imperatorum sumpsisse dicitur Caius Caesar, vel. Caligula ab Aur. Victore: Primus, diademate capiti imposito, Dominum se jussit appellari: sed major Suetonio habenda fides, qui scribit eum non multum abfuisse quin diadema sumeret, speciemque principatus in regni formam converteret, cap. 22. 0512B Quin et oblitus sui Victor in Epitome, Aureliano hoc tribuit: Iste primus apud Romanos diadema capiti innexuit; cumque Cedrenus aliique moris hujus Constantinum Magnum faciant auctorem, vel dicendum est cum Valesio, ad lib. XXI, Amm. c. 1, Aurelianum non perpetuo usum eo fuisse, verum in festis duntaxat ac solemnioribus diebus; Constantinum vero primum perpetuum diadema gestasse, idque exinde inter insignia Augusti imperii fuisse habitum, nec Caesaribus concessum: vel Aurelianum diadema innexuisse capiti absque gemmis, Constantinum vero illi gemmas addidisse, quomodo certe in nummis ornatus occurrit. Aurelianus non conspicitur diademate cinctus; nisi quod Trist. t. III, p. 211, nummum laudet, cujus in una area conspicitur Vaballathus, in altera Aurelianus, ita ornati; putatque ille nummum hunc percussum esse in Oriente a Vaballatho, ut indicaret se imperium Aureliano submittere, illudque significare diadema, quo Romani nondum capita 0512C suorum imperatorum hoc tempore cingebant. In nummo, quem similem plane publicavit Patinus, Aurelianus corona laurea cingitur, et Vaballathus diademate. Sed ante Aurelianum Antonius Caracalla diademate usus est, si modo nummis Graecis fides haberi debet; Tristanus enim t. II, pag. 215, edidit unum in quo inde cernitur triremis, et ΑΝΤΩΝΕΙΝΙΑΝΗΣ ΣΕΥΗΡΑΣ, infra ΤΑΡΣΟΥ ΜΗΤΡΟΠ. hinc vero Caracallo ex ejus sententia diademate cinctus, et ΑΥΤ. Κ. Μ. ΛΥΡ. ΕΥΗΡΟΣ. ΑΝΤΩΝΕΙΝΟΣ· nisi dicamus hoc Tarsenses pro more Orientalium regum fecisse, nec diademate Caracallam usum esse unquam. Imo ante Caracallam Heliogabalus diadema, et quidem gemmatum usurpavit, uti notat illustris Salmasius, p. 370 Exerc. Plin.: Diadema, ait, regium fascia erat candida et lata: tales erant sacerdotum infulae . . . Diadema Romanorum imperatorum tale fuit, quod primus Heliogabalus gemmatum usurpavit: diademate post Julium Caesarem uti tentaverat Caligula; post Diocletianum vero omnes gemmato usi sunt. Velim certe vir 0512D maximus hoc nos clarius docuisset. Herodianus quidem Heliogabali caput lib. V scribit exornasse στέφανον λιθῶν πολυτελῶν χροίᾳ διηνθισμένον, et coronam pretiosorum lapidum coloribus florentem; et alibi eumdem habuisse impositum εἰς εἶδος θιάρης στεφάνην χρυσῷ καὶ λίθοις ποικίλην τιμίοις, coronam ad tiarae formam auro lapillisque pretiosis insignem. Sed non fuit hoc proprie diadema: deinde gessit illud Heliogabalus, non ut imperator, verum ut sacerdos dei sui, uti vel Herodianum inspicienti patebit. Sed ut diademate relicto ad purpuram revertar, arbitror primum constare Diocletiani tempore nihil ad aliquem Augustum vel Caesarem declarandum opus fuisse, quam purpurae injectionem; et si diadema etiam illi rei inserviisset, illud Lactantium silentio non praeteriturum: deinde purpuram insigne tanti fastigii fuisse. Inde Constantino, quem milites, mortuo patre, Augustum fecerant, Galerius purpuram mittit, ut ultro adscivisse 0513A illum in societatem videretur, cap. 25 infra; et Maxentius patri suo, post depositum imperium in Campania moranti, purpuram mittit, et bis Augustum nominat, cap. 26. Hinc qui sese imperio exuebant purpuram tradebant victori: ibid. Dedit se ipse, vestemque et purpuram (id est, purpuream vestem, purpureum paludamentum) eidem a quo acceperat reddidit; rursus: Non invito populo, qui erat concitatus, Maxentium purpuram induerunt: nimirum milites, qualia etiam videri possunt cap. 28, 29, 32, 47 et 50. Sed nota haec sunt; et de hac purpura videri nonnulla possunt apud. Rad. Fornerium, V, 30 Rer. Quotidianarum.

In patriamque dimittitur. Id est, Diocleam, prope Salonas Dalmatiae oppidum, ubi praeclaro otio consenuit, uti notat vir doctissimus. Diocleam certe patriam fuisse Diocletiani tradit Aur. Victor, eumque secutus Paulus Diaconus, lib. XI. Verum eum Salonas concessisse scribunt Eutropius, lib. X, et Zonaras: adeo ut in patriam possit exponi, in Dalmatiam, vel 0513B Salonas, uti nunc equidem mihi videtur. Aur. Victor certe Diocletiano, Herculio, Galerio et Constantio Illyricum scribit fuisse patriam. Constantinus Porphyr., l. II Them., 9, Diocletianum oriundum facit ἀπό τινος χωρίου Σαλώνας; et vel Salonam vocat χωρίον, qui a Sclavis tunc temporis erat vastata et deleta, vel designat agrum Salonae vicinum; vel χωρίον significat urbem, et ita Salonis ipsis natus esset. Zonaras enim ita loquitur: Διοκλητιανὸς ἐν Σάλωνι πόλει τῆς Δαλματίας διῆγεν, ἥτις ἦν αὐτῷ καὶ πατρὶς, quae nimirum urbs erat ipsi patria. Dioclea autem, vel Diocla, versus Epirum sita, et longe a Salona remota; nec puto plures eo nomine urbes fuisse. Salonam concessisse Diocletianum non modo patet clarissime ex responso quod Herculio et Galerio ad resumendum imperium eum in hortantibus dedit: Utinam Salonae possetis visere olera nostris manibus instituta! profecto nunquam istud tentandum judicaretis; verum etiam ex palatio Diocletiani, quod prope Salonas fuit, quodque 0513C hodie Spalato dicitur, uti clare docet Sponius ὁ μακαρὶτης, nec non Georgius Wheler, eques Anglus, qui diligentissime illud descripserunt. Quin et in hoc palatio, vel hac villa mortuus est Diocletianus. Hieronymus in Chron.: Diocletianus haud procul a Salonis in villa sua Spalato (aliis Aspalato) moritur, et solus omnium privatus inter deos refertur. Quae verba, si ab Hieronymo omnia profecta sunt, certe ante plus quam quadringentos annos palatium hoc Spalatum, vel Aspalatum dictum fuit. Sed mihi latinitatem Hieronymiani temporis consideranti videbatur nonnunquam vocem eam orae, ut loquuntur, libri adscriptam esse, et inde inter ipsa auctoris verba locum suum reperisse; atque id a vero alienum eo minus videtur, quia Eutropius, a quo Hieronymum haec hausisse non absque ratione suspicatur Scaliger, scribit: Diocletianum privatum in villa, quae haud procul Salonis est, praeclaro otio consenuisse. Occurrit tamen et eadem vox in Notitia imperii. Procurator Gynaecii Jovensis Dalmatiae Aspalato: adeo ut iis repugnare 0513D nolim, qui vocem hanc quadringentis annis vetustiorem faciunt; nisi eam quis censeat hic etiam adjectam explicationis causa fuisse. Habuit igitur Diocletianus prope Salonas villam vel palatium suum; ibi mortuus, ibique forte etiam sepultus est. Amm. Marcell. XVI, 8, sepulchri ejus meminit: Velamen purpureum a Diocletiani sepulchro furatus quibusdam consciis occultabat. Eruditissimus Valesius credit fornices et cameras subterraneas eleganti opere structas, Aspalathi Constantino Porphyrogenetae descriptas, sepulchrum ipsum Diocletiani esse; quamquam tutius mihi videatur esse censere istas palatii totius esse reliquias, quod vastissimum fuisse ex Sponio constat. Neque modo Diocletianus ibi sepultus, verum etiam inter deos relatus fuit; et arbitratur Valesius velamen purpureum in ejus sepulchro positum consecrationis certissimum indicium esse. Scio Eutropium atque Hieronymum narrare 0514A nulli post natos homines praeterquam Diocletiano contigisse, ut, cum privatus obiret, inter deos tamen referretur: sed non video, quale indicium purpureum paludamentum ejus honoris praebere potuit, cum potius id vel lectulo ferali, vel sepulchro fuerit impositum, ad indicandum eum imperatorem fuisse. Deinde mirum mihi admodum videtur neminem praeter laudatos auctores de Diocletiani consecratione loqui; nec eam vel in nummis, vel marmoribus occurrere, cum caeteroquin vivi imperatores pietatem suam his monumentis in defunctos testari soliti sint. Quid revera dicam hac de re, vix habeo, cum mihi verosimile non videatur Constantinum vel Licinium hunc honorem Diocletiano habuisse; quippe qui putabant eum Maxentio ac Maximino favisse, uti patet ex Victoris Epitome, et quorum Constantinus etiam passus est ipsius picturas una cum Maximiani picturis detrahi, teste Lactantio, c. 42. Galerius tamen Maximinus apud Euseb. IX, 10 Hist. Eccl., Diocletianum et Maximianum vocat θειοτάτους, quod non incommode 0514B vertitur per Divos: quamquam ita potuerit appellari a Christianorum itidem persecutore, honoris causa, licet consecratus non fuerit; qui honor tamen Maximiano Herculio, si modo is intelligitur, et non potius Galerius Maximianus, a Maxentio habitus fuit. Ut autem ad patriam Diocletiani revertar, arbitror eum natum esse Salonis, vel prope Salonas, sive in agro urbis illius suburbano, quia dicitur in patriam suam a Lactantio revertisse, et quia constat eum prope Salonis, deposito imperio, privatum vixisse. Sed tamen Victor Diocleam memorat, urbem Epiro proximam: Diocletianus Dalmata, Anulini senatoris libertinus, matre pariter atque oppido nomine Dioclea, quorum vocabulis, donec imperium sumeret, Diocles appellatus. Nullis ambagibus utitur Victor, clareque dicit Diocletianum vel Dioclem a matre et oppido, in quo natus erat, nomen suum traxisse. Quid tam veteri auctoritati opponam nescio fere; nisi dicamus cognatione nominis deceptum 0514C Victorem, vel verba luxata et loco suo mota esse. Sane hunc scrupulum de nihilo non esse alii mecum, ut arbitror, sentient, qui Pauli Diaconi, qui ubique Victorem sequitur, verba inspicient: Matre, oppido pariter atque nomine Dioclea, quorum vocabulis, donec imperium sumeret, Diocles est appellatus. Longe hinc alius exoritur sensus; et Paulum si sequimur, Diocletianus non erit natus in urbe Dioclea: verum mater ibi edita in dias luminis oras idem nomen gessit, et ab ea, ut et oppido, unde fuit oriunda, filius Diocles fuit appellatus; potuitque cum mater prope Salonas, vel in ipsa ea urbe parere, licet oriunda foret Dioclea.

Sed quoniam nova editio Lactantii adhuc sudat sub praelo, facere non possum quin iis quae de urbe Dioclea notavi nonnulla addam, si forte inde Diocletiani historia magis illustrari possit. Observo igitur, ex urbe illa oriundam Diocletiani matrem, aliosque in ea natum esse ipsum Diocletianum narrare. Sed intercedit Constantinus imperator; isque, cap 29, de 0514D administrando imperio, scribit κάστρον Διοκλείαν, quod suo tempore παρὰ τῶν Διοκλητιανῶν habitabatur, à Diocletiano exstructum esse; et cap. 35, regionem Διοκλέαν nomen habere a castro ibi a Diocletiano exstructo, quod habitatoribus vacuum tunc etiam Dioclea vocabatur. Quin et cap. 31 necnon 35 testatur Diocletianum Romanos multos Roma exitos in Dalmatia collocasse; et proculdubio tunc etiam Diocleam exstruxit, vel potius eo coloniam traduxit, locumque, ex quo mater erat oriunda, ornavit ac ampliorem reddidit. Ut enim Constantinus cap. 30 scribit Salonam castrum esse ἔργον Διοκλητιανοῦ βασιλέως, cum tamen urbem eam constet longe vetustiorem esse, atque adeo eamdem a Diocletiano nonnisi ornari, augeri vel muniri potuisse: ita etiam Diocleam ab eodem principe ornatam et auctam fuisse existimo, quod per condere Latini, per κτίζειν et οἰκοδομεῖν Graeci exprimebant. Sed et illud observandum, eodem in libro bis 0515A mentionem Aspalati fieri. Nam cap. 29 imperator memorat Diocletianum τοῦ Ἀσπαλάτου κάστρον ὅπερ παλάτιον μικρὸν ἑρμηνεύεται exstruxisse; habuisse veluti domum illud, propriam aulam et palatia ibi aedificasse, pleraque eorum periisse; superesse έπισκοτεῖον τοῦ κάστρου, et templum S. Domni, quod fuerat cubiculum imperatoris; subter esse rotundos fornices, eosque fuisse custodias, in quas sanctos immaniter a se cruciatos conjiciebat; castrum hoc non exstructum esse ex latere, neque enchorego (materia quaedam est), sed ex lapidibus quadratis inter se ferro ac plumbo liquefacto coagmentatis; esse ibi columnas complures cum epistyliis, inque iis voluisse Diocletianum exstruere fornices, et tegere oppidum, superque illos fornaces domos binarum aut trinarum concamerationum (nam ita puto Graeca verba reddenda esse), moenia autem urbis non habuisse περίπατον, neque propugnacula, sed muros solum altos (καὶ τοξικὰς φωταγωγοὺς) in quibus foramina erant ad emittenda. Capite 30 iterum scribit Salonam et Aspalathum a Diocletiano exstructa, et hic ejus 0515B palatium fuisse. Horum ego certe nonnulla fabulis annumeranda esse existimo. Nam primo totam urbem fornicibus tegere, et iis domos imponere Diocletianum voluisse, vix est verisimile: deinde quae de martyrum cruciatibus narrantur vana sunt, cum nemo Veterum memoret Diocletianum, postquam Salonas deposita purpura concessit, in Christianos saeviisse; et tandem dubito valde, num Aspalathum significet parvum palatium. Praeterea observandum Constantinum Porphyrog. c. 30 Diocleam facere propinquam oppidis Dyrrachii regionis, nullum illi aliud eo nomine memorari, et proinde unam tantum sic dictam urbem proculdubio in eo tractu fuisse; et tandem Constantium, Constantini Magni patrem, cap. 53 Constantem perpetuo appellari; ibidemque narrari, eum, cum esset Τριβοῦνος, contra Sarmatas ad Halyn fluvium jussu Diocletiani exercitum duxisse, atque adeo ipsum, antequam Caesar vel Augustus fieret, in Asia militasse.

0515C Orientem calcandum. Id est vastandum, perdendum, conculcandum. Et ita loquebantur de gente victa, cui propterea in nummis imperatores pedum plantas imponunt. Calcare gentem, Justinus, lib. XII extremo; calcare tyrannos, Corippus; calcare mortem, Julius Firmicus (apud quem duriore metaphora etiam calcare undas sub remis legitur) dixerunt. Huc respicit Ovid. IV Trist. 2:

Crinibus en etiam fertur Germania passis,
Et ducis invicti sub pede moesta sedet.

Et l. II El. 2. ex Ponto:

Nec dedignata est abjectis Illyris armis
Caesareum famulo vertice ferre pedem.
Prudent., lib I contra Sym., v. 462, et lib. II, v. 748, similiter loquitur; et quomodo Maximinus Orientem perdiderit et vastaverit docet Lactantius, c. 38.