In Caput Primum.

0390D Audivit Dominus orationes tuas. Respexit, ut opinor, illud II Macchab. I, 5: Exaudiat orationes vestras, et reconcilietur vobis.

Pro fidei suae meritis. Joan. Vorstius ad Sulpicii Severi sacram historiam, quem librum Sulpicii recte et utiliter lectitant adolescentes, lib. I, c. 23, et quidem ad verba, merito fidei noctem avertit, haec annotavit: Quot auctor Ep. ad Hebr. toties dicit, πίστει, fide, itemque διὰ. πίστεως, per fidem, id noster dicit, merito fidei. Et vox merito fere παρέλκει, ut in illo cap. 12: Benedictionis merito majorem minori praeposuisset, id est benedictione, vel per benedictionem. 0391A Vide et notas ejusdem in c. 47. Illud fidei merito usurpat Sulpicius etiam Dial. II, c. 11. Nempe mereri saepe accipitur pro nancisci, adipisci, sortiri, ita ut eventum potius, quam jus et dignitatem, vel eventum etiam, non solum jus et dignitatem notet, auctore magno illo Gronovio, Obs. ad Script. eccles. c. 7, p. 76, ubi vide quae ex Plauto, Terentio, Cicerone, aliisque affert. Sic in precibus Ecclesiae veteris, Ut per ejus adventum purificatis tibi mentibus servire mereamur. Nihil in scriptis horum temporum frequentius.

Addetur his omnibus adversarius. Paganis, qui videbantur antehac impune grassari in Christi gregem, apponitur ultor, qui eos coerceat. Sic Virg. Georg. II:

An memorem portus, Lucrinoque addita claustra,

Et Aen. VI, in verbis Sibyllae:

. . . . Nec Teucris addita Juno
Usquam aberit.
0391B Vide illic Servium, imprimisque Macrob. Saturn. VI, c. 4.

Profligata nuper. Sic Lactantius, Instit. V, c. 2: Quippe cum sapientiae professor (Epicurus) profligare sapientiam niteretur. Cap. 4: Ut omnes, qui ubique idem operis efficiunt, uno semel impetu profligarem. Idem verbum Lactantio reddendum est lib. VI, c. 23: Animas ad sanctitatem genitas, velut in coeni gurgite demersit, pudorem extinxit, pudicitiam profligavit. Sic aliquot et scripti, et editi codices, teste Servatio Gallaeo, cujus tamen editio habet, flagitavit; ipse mallet, flagitiavit: quorum neutrum sat firmis illic adstrui potest tibicinibus. De recto usu verbi hujus adeant adolescentes Gellium, lib. VI, cap. 23.

Nunc placatus servorum suorum Deus. Excidisse videtur vox precibus, aut alia similis; quam si restituas, plenior sermo erit, multoque concinnior. Sic lib. de Ira Dei, c. 21: Itaque Deus non thure, non hostia, non pretiosis muneribus, sed morum emendatione 0391C placatur. Moysis precibus placatum Dominum cladem avertisse, ait Sulp. Severus. Nonnihil dubitationis tamen injicit II Macch. I, 2. Qui liber quo loco habeatur a doctis, haud nescio: assidue tamen eum legisse videntur Christiani temporibus persecutionum, ob argumenti convenientiam. Hujus certe scripti auctorem aliquot locis ex illo quaedam verba retulisse, satis constabit infra. Obscurior est series verborum: sed ita jungenda tamen ea puto, ut servorum suorum fidelium Deus dicatur, quomodo et alibi in sacris Litteris frequentissime Deus Abraham, Isaac et Jacob dicitur. Inspice sodes; et utrum putes eligendum, ipse, mi lector, statue.

Distulerat poenas eorum Deus. Graviter in argumento simili Gregorius Nazianzenus, Invect. III, in Jul.: Πρότερον μὲν οὖν ἡνίκα ἔτι ἀνεῖχε, καὶ ἀνεβάλλετο τὴν ὑπὲρ ἡμῶν ὀργὴν ὁ Θεὸς, καὶ οὔπω πάντα τὸν ἑαυτοῦ ζηλον ἐξέκαυσεν, ἀλλ᾽ ὑψηλὴν ἔτι κατὰ τῶν ἀσεβῶν εἶχε τὴν χεῖρα, καὶ τὸ τόξον ἐνέτεινε μὲν καὶ ἡτοίμασε. Κατεῖχε 0391D δὲ βίᾳ, καὶ ὥσπερ τι νόσημα ὕπουλον καὶ κακόηθες ἠκραγῆναι πρότερον ὅλην αὐτοῦ πονηρίαν ἀνέμενεν. Ὅσπερ δὴ τῆς κρίσεως θεοῦ νόμος, ἵν᾽ ἤ σώσῃ μετανοίἀ, ἢ κολάσηται δικαιότερον. Verum hanc doctrinam ex divinis Litteris, et fidelibus earum interpretibus antiquis novisve tradere, non est instituti mei. Praeter eas tamen, unde praecipue peti illa debet, non contemnenda sunt penitus, quae ducti lege conscientiae data, aut ab aliis edocti pronuntiarunt οἱ ἔξω. Qualis illa interrogatio Andromaches ad Menelaum, apud Euripidem:

Τὰ θεῖα δ᾽ οὐ θεῖ, οὐδ᾽ ἔχειν ἡγῇ δίκην·

Item illa chori, in alia ejusdem tragoedia:

Πρόσω μὲν, ἀλλ᾽ ὅμως αἲθέρα ναί
Ὄντες ἐρῶσι τὰ βροτῶν οὐρανίδαι.
Quam eximia etiam illa, quae ex Antiopa ejusdem conservavit nobis Stobaeus:

0392A Δίκα τοι δίκα χρόνιος.
Ἀλλ᾽ ὅμως ὑποπεσοῦ . . . .
Σ᾽ ἔλαθεν ὅταν ἔχῃ,
Τίν᾽ ἀσεβῆ βροτῶν.

Hoc est, interprete Grotio, viro illustri,

Jus sero veniat licet,
Jus est, attamen impio
Poenas quas decet, irrogans,
Tamquam ex insidiis latet.
Ubi Dice, seu Justitia, paganorum deam notat; estque eadem quae Astraea, Themis, Erigone, Nemesis, Adrastia, aut certe non valde diversa. De qua fusius agit vir eruditionis rarae prorsusque copiosae, Samuel Bochartus, Hierozoici part. II, lib. V, cap. 2, ubi praeceps illud Melitensium de S. Paulo judicium, ὅν ἡ Δίκη ζῆν οὐκ εἴασεν, Act. XXVIII, 4, docte periteque expendit et illustrat. Cujus notae plura cum et alibi, tam in diverbiis, quam in choris, ubi partes suas agere solet poeta, passim apud Euripidem exstent, 0392B mirum non sine causa videri possit, cur Plutarchus, et forsitan Sextus Empiricus, in versibus quos emendatiores nobis dedit Petrus Petitus, vir doctissimus, impiam et sacrilegam sententiam, quam ex persona Sisyphi protulit, ipsi Euripidi, tam solerti et perito rerum humanarum rimatori, tribuere non dubitent. Sed in haec penitius nunc inquirere nihil attinet. Vigilat utique, vigilat sempiternus ille justitiae vigor, vigilat oculus arbiter et vindex rerum perpetuus; aliquoties serus, sed scrupulosus quaesitor recte gestorum vel secius, ut fere ait Am. Marcellinus. Quam autem lento gradu ad vindictam sui procedit, tarditatem supplicii gravitate compensat, ut habet Val. Maximus. Qua de re clarius et prolixius theologi. Nec penitus tamen contemnenda sunt, quae scripsere de hoc argumento extranei, praesertim Seneca et Plutarchus; nec quae ex diversis congessere eamdem in sententiam varii, ut Erasmus in Adagiis, Dii laneos habent pedes; Reperit Deus nocentem: Mornaeus de Verit. Rel. Christ. 0392C c. 12, et 24; Lipsius de Constantia lib. II, c. 13, 14, 15; Barthius Advers. p. 2907; Christoph. Ad. Rupertus ad Val. Max. p. 31, etc.

De quo exitu. Verba quae exciderunt, ita forte supplenda sunt, ait vir amplissimus Cuperus: De quo exitu imperiorum testificari placuit, ut omnes qui procul moti fuerunt, vel qui post nos futuri sunt, scirent quatenus virtutem ac majestatem suam in perdendis delendisque nominis sui hostibus Deus summus ostenderet. Idem paulo post: Auctores . . . . Excidit forte, inquit, tantorum scelerum, vel, persecutionis. Ego de caeteris assentior viro amplissimo: pro eo autem quod subjicit imperiorum, commodius substitui arbitror crudelium principum, aut tyrannorum; quomodo et postea librum edidit Joannes Sarisberiensis, de Exitu tyrannorum; nec multo aliter vir illustris, Nicolaus Heinsius, ut ex verbis allatis colligere est, praesens hoc opusculum appellasse, aliisque forsitan appellandum putasse videtur. Paulo aliter etiam sequentia fateor me antehac accepisse. Nam per motos 0392D procul, intellexi procul a veritate motos, sive dimotos; ut in Plalmis et affinia verba solent reddi: quomodo etiam lapsos appellarunt Christiani, qui defecerunt in gravissimis illis persecutionum certaminibus, et vel penitus rediere ad paganismum, vel semel deliquerunt, thure in aram idolorum jaciendo. Et huic quidem conjecturae si quid tribuendum, locus totus sic fuerit constituendus: De quo exitu saevissimorum principum testificari placuit, ut omnes qui procul moti fuerunt, vel posthac aberraturi sunt, scirent quatenus virtutem ac majestatem suam in perdendis delendisque nominis sui hostibus Deus summus ostenderet. Recte autem et ordine sermo meus processurus est, si a principio qui fuerint auctores persecutionis, et quibus poenis, etc.

Qui fuerunt auctores. Et ratio syntaxeos, et sequens verbum vindicaverit, ostendunt scriptum fuisse a Lactantio, qui fuerint auctores, non fuerunt,

0393A In eos vindicaverit. Lactantius, lib. II, c. 4: Atenim saepe ipsi quoque in sacrilegos vindicaverunt. Similiter idem c. 4 ejusdem libri, et lib. IV, c. 17, item Hegesippus (sive ille est Ambrosius, ut vere videtur collegisse vir quidam magnus, sive alius) et ecclesiastici Patres Latini, nec non Vegetius, Gellius, Julius Capitolinus, aliique passim.