Articulus Primus.

Quanta evidentia Lactantius ostendat veram esse Christi religionem, quam ille veris miraculis, ab Isaia et Sibylla designatis, confirmavit.

Aliud ad asserendam ac probandam christianae religionis veritatem argumentum desumit Lactantius ex Christi miraculis, tum quia et vera et divina virtute ab eo sunt facta, tum quia sacri vates, aliique, 1044B longissimo antequam fierent tempore, illa revera praedixerant. Deus enim neque spiritus sui afflatum, neque potiorem ad edenda vera miracula divinae potestatis suae partem cum aliis communicat, nisi ad asserendam veritatem, sanaque ac vera documenta tradenda et stabilienda. Quam igitur religionem Christus veris miraculis, et longe antea praenuntiatis, et divina virtute a se editis fundavit, ea omnino vera sanctaque sit penitus necesse est.

At Christus «maximas,» inquit Lactantius (Lactant., lib. IV, cap. IV) , «virtutes,» quas Apollo, a nobis antea laudatus, «portentificas» appellavit, «operatus est, non praestigiis magicis, quae nihil veri ac solidi ostentant, sed vi ac potestate coelesti, quae jam pridem prophetis nuntiantibus canebantur.» Quocumque 1044C enimvero iter Christus faceret, quoslibet, quovis morborum genere laborantes, paralyticos, claudos, caecos, mutos, leprosos, aliosque non manu aut medicamentis, sed solo verbo et jussione, unoque momento sanavit. Quin immo eodem quoque modo ad vitam revocavit mortuos. Atqui Isaias ejusmodi aegros pristinae valetudini a Christo restituendos annuntiaverat. Illius quippe est descriptum a Lactantio, et prius a Cypriano hoc praedictum: Confortamini manus resolutae, et genua debilia consolamini (ms. regius antiquissimus consoldamini, Cyprianus vero (Cypr., libr. II, adv. Jud.) exhortamini) qui estis pusilli animi, nolite metuere; Dominus noster judicium retribuet. Ipse veniet et salvos faciet nos. Tunc aperientur oculi caecorum, et aures surdorum audient. 1044D Tunc saliet claudus sicut cervus, et plana erit lingua mutorum (Isai, cap. XV. 3 et seqq.) . Ibi autem neque ille, neque Cyprianus, aut interpretationi LXXII, aut Vulgatae omnino adhaerent, sed alteri paululum diversae. Utriusque autem varias lectiones collegit Hyeronymus (Hieronym., lib. X. Comment. in cit. Isai. loc.) , palamque fecit ea, quae ibidem dicuntur, in Christo et Apostolis suum sortita esse exitum. Prius autem Tertullianus (Tertull., lib. adv. Jud., cap. IX, lib. de Resur. carn. cap. XX, et lib. IV advers. Marcion., cap. X et XII) hinc pene incredibilem Judaeorum Marcionisque pervicaciam retundit, et illa de Christo praedicta ab eoque reapse peracta esse demonstrat.

Quin etiam Sibylla, cui ethnici fidem derogare non 1045A poterant, eadem Christi miracula his cecinit carminibus, quae Lactantius (Lactant., lib. IV, cap. XVI) graece citavit, et in regio codice sic latine exhibentur: «Mortuorum vero resurrectio erit, et claudorum cursus velocissimus, et surdus audiet, et caeci videbunt, et loquentur non loquentes» (Sibyll. Orac., lib. VIII, 226 et seqq.) . At eadem insuper Sibylla uno versu decantaverat fore, ut Christus haec solo suo verbo faceret:

Πάντα λόγῳ πράττων, πᾶσάν τε νόσον θεραπεύων.
(Idem post Acrostich. Lactant., loc. cit.) Quae scriptor praefati codicis regii his latinis verbis reddidit: Omnia verbo faciens, omnemque infirmitatem curans. At praeclare omnino animadvertit Lactantius mirum non esse quod Christus verbo faciebat (mss. regii faceret) mirabilia, cum ipse esset Dei Verbum, 1045B coelesti virtute ac potestate subnixum.

Prosequitur ille, et ait quinque millia hominum, in deserto fame enectorum, a Christo quinque tantummodo panibus et duobus piscibus fuisse saturata. De his autem nos in superiori dissertatione egimus. Quid autem, inquit auctor noster (Lactant., loc. cit.) , dici aut fieri potest mirabilius (Sibyll. Orac., lib. VIII, v. 302 et seqq.) ? Atqui Sibylla id adhuc futurum praececinerat his versibus, quos ille descripsit, et in oraculis earum editis similiter, si quasdam varias lectiones excipias, inveniuntur.

Praeterea Christus non solum super undas maris sicco pede ambulavit, sed verbo etiam suo sedavit ejusdem maris tempestates. Addit Lactantius: «Non ut poetae Orionem mentiuntur, in pelago incedentem, 1045C qui demersa corporis parte, humero supereminet undas.» Observant ibi Betuleius, et post eum Gallaeus hemistichion esse poetae alicujus: sed quis ille sit, neuter indicat. At magno sine labore discere poterant illud esse Virgilii, cujus haec sunt carmina, (Lib. X Aeneid., v. 763 et seqq.) .

Quae magnus Orion
Cum pedes incedit, medii per maxima Nerei
Stagna, viam scindens, humero supereminet undas.
Quis enim dubitabit haec a Lactantio designari et irrideri? Videsis Servii in illos versus et in primum ejusdem Aeneidos librum annotationes, Natalem Comitem et alios.

Rursus autem Lactantius ostendit (Lactant., lib. IV, cap. 15) haec olim designata fuisse Sibyllarum 1045D carminibus, quae in variis earum libris legimus. Ea vero graece tantum ab illo transcripta, in codice regio, saepius a nobis laudato, sic latina facta sunt: «Ventos compescet; sternet vero insanum mare pedibus, pacisque fide calcatum. Et rursus aliqua dixit: Super undas ambulabit, infirmitatem hominum solvet, resurgere faciet mortuos, et pellet multos dolores, et de pane unius perionis saturatio erit virorum.» Ibi autem dicitur perionis; quia graece scriptum est πέρης ἄρτου, id est, sacculo et pera panis. In quibusdam vero editis legitur ῥίζης, in aliis πηγῆς, hoc est fonte, melius forsitan πήρης ex una panis pera aut sacculo, quo paucitas panum evidentius significatur. Caeterum latinam praedicti regii operum 1046A Lactantii codicis interpretationem saepius curiosis eruditisque lectoribus exhibuimus, ut quomodo ab aliis discrepet, et quae corrupta fuerint graeca verba, facilius perspiciant.

Sed videamus quid gentiles et Judaei contra tantorum hactenusque inauditorum Christi miraculorum auctoritatem objectarent. Primum autem respondebant carmina Sibyllarum non ab iis, sed a nostris, id est, christianis scriptoribus, fallaci titulo fuisse composita.

Verum Lactantius (Lactant., lib. IV, cap. 15) futilem vanamque esse ostendit hanc responsionem. Nam Varro, Cicero, et veteres Sibyllam Erythraeam aliasque commemorant. Christiani vero ea, quae citant, illorum testimonia ex libris transcripserant auctorum, quorum dubia non erat fides, utpote qui 1046B ante obierant quam Christus homo factus fuisset.

Judaei vero majori procul dubio audacia et temeritate clamitabant, haec miracula a Christo quidem facta, sed magicis plane artibus. Nulla enim, ait auctor noster, fingi poterat major calumnia. Christus siquidem maximas, uti ille loquitur, «virtutes coepit operari non praestigiis magicis, quae nihil veri ac solidi ostentant,» id est, nihil veri, aut quod aliquid aliis afferat utilitatis et emolumenti. Quae enim arte magica aut daemonum fraudibus fiunt, ideo tantum aguntur, ut decipiantur homines. At Christi miracula vi ac potestate divina, non mala arte aliqua, sed solo, ut diximus, verbo facta sunt, atque ut homines ad Dei veri cultum veramque religionem adducerentur. Deinde vero Judaei negare non poterant 1046C edita fuisse a Christo haec miracula, quemadmodum in arcanis eorum litteris, id est, Veteris Testamenti libris praenuntiata fuerunt. A quibus autem longe antea praedicta fuerant, quam ab hominibus, ut vidimus, divino afflatis spiritu, qui nulli nocere, nullumque fallere, nec unquam mentiri poterant? Denique hanc insulsissimam non modo Judaeorum, sed gentilium quoque criminationem ab Arnobio aliisque depulsam et eversam ostendimus.

Recte ergo concludit Lactantius (Lact., l. IV, c. 13 et 15) Christum tantis miraculis et prodigiis meruisse et veracis legati, a Deo missi, et ipsiusmet divinitatis fidem. Quin etiam certissima fuerunt coelestis virtutis indicia, quibus sole meridiano clarius probavit veram esse quam fundavit et instituit religionem. Verum 1046D Lactantius aliis adhuc Christi miraculis, quibus daemones, magicarum artium auctores fugavit, evidentissime demonstrat illa nullis magorum dolis et artificiis, sed divina prorsus virtute ab ipso facta, atque inde adhuc veritatem christianae religionis mirum in modum stabiliri. Sed haec in sequenti articulo examinanda sunt.