Caput VI.

Aurelianus. Quintilli, seu, secundum Hieronymi Chronicon, Quintilii Imperatoris, qui die imperii decimo septimo interfectus est, successor; idque anno Christi 270 mense novembri, aut insequenti. Eumdem aliquot locis L. Domitium Aurelianum Indiculi consulum nominant; modo etiam nonnullae inscriptiones, Valerium Aurelianum, a familia Valeria, qua ipsi erat gentilis. V. Hieronymum in Chronic. ad an. Dom 271, Criticam Pagii ad an. Chr. 270, num. 3, et 271, num. 1, Petavium denique De Doct. Temp. ad annos Chr. 274 et 275.

Natura vesanus, etc. Aurelianus, quod negari non potest, severus, truculentus, sanguinarius fuit princeps. Edit. Oxon. et Cant. ex Fl. Vopisco. Adde Baluz., col. 307, et Columb., col. 397.

Quamvis captivitatem Valeriani meminisset. Si quis, unde id noster sciverit, cogitet rogare, responsio in 0650D promptu. Potuit meminisse, quia res erat adeo recens et illustris, ut illius non posset non recordari; mortuo quippe novissime Valeriano apud Persas post annos decem captivitatis, seu, quod eodem redit, anno demum Christi 269. Vide supra, col. 448.

Iram Dei crudelibus factis lacessivit. Non intentata igitur duntaxat persecutio ab Aureliano, quod clarissimo Dodwello visum est, sed executioni mandata, ut loquitur et multis probat Pagius in Critica Historico-Chron., ad annum Christi 272, num. 5 et 6. Conferantur insuper tertius, quartusque: quin et Baronius ad annum Christi 273, num. 9, 10, et 275, num. 4, 5 et seq. ubi, si non innumera illa martyrum millia recensentur, quos Leo Magnus in octava sub Aureliano persecutione passos esse posuit, nominantur saltem plurimi, eorumque poenae, ex fide Martyrologiorum et similium scriptorum auctoritatibus.

Aurelianus . . . iram Dei crudelibus factis lacessivit, 0651A Verum illi ne perficere quidem quae cogitaverat licuit: sed protinus inter initia sui furoris extinctus est. Edictum itaque indulgentiae emiserit Gallienus Aegyptiis an. Dom. 272 accuratissime, instante solemnitate paschali . . . Inde nemo est de persecutione suspectus usque ad Aurelianum. Eum tamen ipsum praetermisit Sulpicius Severus, vir alioqui fabulis addictissimus. Et merito quidem ille. Intentata enim duntaxat erat ab Aureliano, non item executioni mandata. Id satis manifeste indicant scriptores illis temporibus proximi Lactantius et Eusebius. Ecquid illis Lactantii verbis clarius? Verum illi ne perficere quidem quae cogitaverat licuit: sed protinus, etc. Similiter Eusebius de eodem Aureliano . . . ἤδη τισὶ βουλαῖς ὡς ὢν διωγμὸν ἐγείρειεν ἀνεκινεῖτο· πολύς τε ἦν ὁ παρὰ πᾶσι περὶ τούτου λόγος. Μέλλοντα δὲ ἤδη, καὶ σχεδὸν εἰπεῖν τοῖς καθ᾽ ἡμῶν γράμμασιν ὑποσημειούμενον θεία μέτεισιν δίκη, μονονουχὶ ἐξ ἀγκώνων τῆς ἐγχειρήσεως αὐτὸν ἀποδεσμοῦσα . . . Impulsus itaque erat duntaxat Aurelianus, ut persecutionem adversus Christianos commoveret; et de ea rumor solum, 0651B quasi de re nondum ad exitum perducta ferebatur. Μέλλοντα etiam dixit, et edictis σχεδὸν εἰπεῖν ὑποσημειούμενον, a Deo esse occupatum. Nondum igitur persecutionem excitaverat: vixdum etiam subscripserat edictis, cum a Deo punitus est. Constricto cubito Deus conatum ejus repressit. Nondum igitur res erat ultra conatum perducta; nondum etiam plagam inflixerat, quam fuerat elevato brachio minatus. Dodwellus .

Verum illi ne perficere quidem, etc. Producit (hunc) Lactantii locum Dodwellus, aitque: Si (Aureliano) perficere quae cogitaverat non licuit, ut tradit Lactantius, nullos itaque ejus decreto factos martyres fuisse necesse est. Verum, ex hoc ipso loco, et sequentibus, Dodwelli sententia jugulatur. Lactantius enim, qui istis temporibus fuit proximus, dicit quidem Aurelianum, quae cogitaverat, perficere non potuisse, non vero ei illa inchoare non licuisse; persecutionem vero inchoasse statim subdit: sed protinus inter initia sui furoris 0651C extinctus est: non itaque ante ejus initium, sed antequam eam perficere et ad finem perducere posset, quod sequentibus verbis magis confirmat: Nondum ad provincias ulteriores cruenta ejus scripta pervenerant, et jam cruentus ipse humi jacebat. Pervenerant ergo ad provincias viciniores Thraciae, ubi interfectus est. Quibus etiam verbis Lactantius confirmat quod in Chronico Eusebii, et apud Orosium traditur, inter decretum persecutionis et Aureliani caedem aliquod temporis spatium intercessisse. Pagius , apud quem plura in eam rem digna lectu.

Sed protinus inter initia sui furoris extinctus est. Occisus Aurelianus uno aut altero mense, ut videtur, postquam persecutionis edictum emisit. Pagius .—Brevissimae igitur eatenus, quo et illam nomine appellavit, duorumque ad summum mensium. Sed, pergente viro docto, eadem post Aureliani interitum per aliquot menses, id est, per sex mensium interregnum duravit; et quicumque Christiani martyrium tunc passi sunt, sub Aureliano in Martyrologiis passi dicuntur, 0651D quia videlicet virtute ejus decreti occisi. Ita ergo rursum. Pagius .

Ad provincias ulteriores. Id est, ultimas. Thracia enim nondum a nostro nominata est, ut possis cum Pagio provincias ultra Thraciam sitas intelligere. Maucroixius, Aux provinces les plus éloignées, eodem nobiscum sensu.

Scripta. Hoc est, edicta, quae Maucroixii versio; vel, edicta contra Christianos, quae plenior episcopi Sarisber. interpretatio. Scito tantum videri ejusmodi scripta cap. 10, num. 22, alio nomine litteras vocari his verbis, datisque ad praepositos litteris, etiam milites cogi ad nefanda sacrificia praecepit; ubi lege quae notavimus.

Coenofrurio. Sed cum iter faceret, apud Coenophrurium, mansionem quae est inter Heracliam et Byzantium, malitia notarii sui, et manu Mucaporis interfectus est. Editio Ox. et Cant. ex Vopisco. Adde Baluz., col. 307, et Columb., 397.

0652A Qui locus est Thraciae. Sed quis locus? Un bourg, ait Maucroixius, id est, pagus. Praeiverat Ferrarii Lexicon Geographicum: Caenophrurium, Castelnovo, ut ipsum nomen Graecum significat, pagus Thraciae, ad Propontidem, inter Byzantium . . . et Heracleam . . . ubi Aurelianus imperator interfectus est, teste Eutropio. Vopiscus mansionem vocavit in verbis modo allatis: de cujus vocis significatione dicetur suo loco in sequentibus.

Ab amicis interemptus. Edit. Ox. et Cant. ex Vopisco: «Incidit autem, ut se res fataliter agunt, ut Mnestheum quem pro notario secretorum habuerat, libertum, ut quidam, suum, infensiorem sibi minando redderet, quod nescio quid de quodam suspicatus esset. Mnestheus qui sciret Aurelianum neque frustra minari solere, neque, si minaretur, ignoscere, breve nominum conscripsit, mixtis iis, quibus Aurelianus vere irascebatur, cum iis de quibus nihil asperum cogitabat, etc.»—Quem Vopiscus Mnestheum vocat, a Zozimo Ἤρος dicitur, τῶν ἔξωθεν φερομένων 0652B ἀποκρίσεων μηνυτὴς τεταγμὲνος, uti olim ad primum Zozimi librum annotavimus. Eaedem editiones. Adde Columb., col. 397.

Contra Deum . . . fecerunt. Versio anglica: They acted againsi God.—Ad verbum, Egerunt contra Deum; quod illa quae a nobis, in fine capitis 5, dicta sunt firmat. Conferatur Columbus, col. 397, Sallustius non dissimili ratione de veteribus Romanis: Optimus quisque facere, quam dicere . . . malebat.