Articulus III.

Diluuntur ethnicorum argumenta, quibus frustra probare conati sunt ab Apollonio Tyanaeo similia, ac majora etiam, quam a Christo facta fuisse miracula, aut haec ab apostolis, ut quaestum facerent, conficta.

Quantum christiana religio veris ac certe stupendis 1051B Christi miraculis stabilitur, tanta ethnici audacia, tantoque conatu tam saepe quam frustra repetito, illa negare aut infirmare connisi sunt. Unus autem ex iis cujus nomini Lactantius pepercit, et quem superius Hieroclem fuisse ostendimus, peculiari quadam, sed. plane penitusque vanâ ac futili ratione ad cuncta Christi miracula deprimenda et extenuanda aggressus est. Cum enim illa negare non posset, voluit ostendere, Lactantii verba sunt, Apollonium vel paria, vel etiam majora fecisse (Lactant. lib. V. Ins. div. cap. III) . Famosus ille fuit Apollonius Tyanaeus, Pythagoricae philosophiae sectator, qui sub finem primi Ecclesiae saeculi, ut in Eusebiano Chronico notatur (Euseb. Chron. ad ann. Christ. 96) , florebat. Octo autem, qui etiamnum exstant, libros de illius vita Philostratus 1051C stylo, sicuti ait Photius, aperto, gratioso, et conciso conscripsit. Ibi autem varia et maxima memorantur miracula, ex quibus pauca quaedam idem Photius recenset, qui narrationem suam sic absolvit: «His similia dementiae plena, et alia plurima prodigiose confingit. Itaque libris octo omnis ab illo vanissimi laboris opera consumitur.» Παραπλήσια τούτοις ἀνοίας μεστὰ καὶ ἕτερα πλεῖστα τερατευσάμενος. ἐν ὁκτὼ δὲ λόγοις ἡ πᾶσα αὐτῳ τῆς ματαιοπονίας σπούδη κατηνάλωται.

Ex hac autem Philostrati historia, seu potius confictis ab eo fabulis, Hierocles in suis libris, quos pseudotitulo φιλαληθεῖς, uti notavimus, inscripserat, occasionem arripuit Apollonii miracula cum iis, quae 1051D Christus divina virtute fecerat, perperam componendi. Itaque hac insulsa comparatione, non ille tantum, sed alii quoque gentiles, postea conati sunt miraculorum Christi minuere, ac penitus etiam infirmare auctoritatem. Saeculo etenim quinto Marcellinus quaestiones quasdam Augustino solvendas proposuit, eumque rogat, ut iis respondere dignetur, qui «Apollonium suum nobis, et Apuleium aliosque magicae artis homines in medium proferunt, quorum majora contendunt exstitisse miracula» (Apud Aug. epist. 136) . Audaciores procul dubio hi videntur, qui miracula non solum ab Apollonio, quemadmodum Philostratus jactitabat, sed etiam ab Apuleio, effecta, his quae Christus fecerat, paria atque majora etiam 1052A fuisse opinabantur. Sed quia nemo negare poterat hunc Apuleium impium fuisse hominem, et magiae accusatum, hinc Lactantius (Lactant. ibid.) haud illepide Hieroclem sic irridet: «Mirum quod Apuleium praetermiserit, cujus solent et multa, et mira memorari.» At serio hunc deinde refellit et respondet, si vera fuerint, quae venditabantur Apollonii miracula, illum debuisse pro deo ab omnibus coli. Hieroclem itaque sic urget, «Cur igitur, ô delirum caput, nemo Apollonium pro deo colit, nisi forte tu solus, illo scilicet deo dignus?»

Quo autem, inquies, pacto, id Lactantius asseverare potuit. Nonne Xiphilinus memoriae mandavit eumdem Apollonium ab Antonino Caracalla in honore magno habitum fuisse, καὶ ἡρῶον αὐτῷ κατασκευάσαι, eique ab illo erectum monumentum, sive 1052B aedificatam, tamquam heroi, basilicam? Narrat vero Vopiscus Apollonium Aureliano post captam Tyanam urbem apparuisse, illique suasisse, ut clementius ageret. Tum deinde haec adjecit: «Norat vultum philosophi venerabilis Aurelianus, atque in multis ejus imaginem viderat templis. Denique statim attonitus, et imaginem et statuas, et templum eidem promisit» (Vopisc. in Vit. Aurel. circ. med.) . «At si imperator ille stetit promissis, ante Lactantii tempora, templum Apollonio aedificatum est. Quid vero visae ab illo ejus imagines et statuae, in templis collocatae, aliud innuunt, nisi eas ipsi tamquam Deo positas? Verum id probatione adhuc indiget. Quis enim nesciat alias in gentilium templis, quam deorum erectas fuisse statuas et imagines? Et certe Xiphilinus dicit 1052C illi, non tamquam Deo, sed tamquam heroi fabricatum a Caracalla monimentum.

Quoquo autem modo res se habeat, Lactantius paulo post suam clarius explicat mentem, ubi adversarium suum sic insectatur: «Cum dicas et adoratum esse a quibusdam, sicut Deum, et simulacrum ejus sub Herculis Alexiaci nomine constitutum, ab Ephesiis etiam nunc honorari» (Lact. ibid.) . At haec ex Philostrati historia (Philostr. lib. IV, cap. 3) Hierocles haud dubie delibaverat. Nonne ergo Lactantius hinc recte colligit Apollonium a quibusdam tantummodo pro deo habitum, quem tamen non suo nomine colebant, sed alieno, nimirum Herculis Alexiaci, seu ut graece Philostratus dixit ἀποτροπαίου, id est, malorum 1052D depulsoris et averruncatoris? Si qui autem alii illum vero ac proprio ejus nomine tamquam Deum honoraverint, hi paucissimi erant, ac unus fortasse, uti, Lactantius, joco et risu dixerat, et solus Hierocles.

At hic ipse respondebat Apollonium fuisse Christo modestiorem, qui etsi majora, ut ille garriebat, quam Christus, fecisset miracula, Dei nihilominus nomen sibi non arrogaverit. Sed Lactantius funditus evertit vanum illud simulatae frustra verecundiae effugium. Quis est enim, inquit, qui immortalis nominis sui memoriam non concupiscat? Reges certe maximi, aliique homines magnificis imaginibus, statuis et sepulcris eam sibi comparare moliti sunt. Immo vero 1053A ipsemet Hierocles editis libris suis, tametsi detestabile ingenii sui monimentum sint, nihil aliud quam nominis immortalitatem affectaverat. Stultum est igitur putare id, quod omnes optant, recusatum ab Apollonio, quem Hierocles dixit a quibusdam sicut Deum adoratum fuisse.

Dein vero falsa fuisse Apollonii miracula hinc auctor noster aperte convincit (Lactant. lib. V Inst., cap. III) , quia constabat illum operam magicis dedisse artibus, quibus aliquid supra consuetum naturae ordinem fecisse videbatur. Nefandis siquidem his fraudibus illud plane tribuendum, quod Hierocles post Philostratum posteris tradidit (Philostr. lib. VIII, cap. 4) , eumdem Apollonium cum ante judicum tribunal staret, moxque debitas poenas Domitiano daturus 1053B esset, tum repente ex omnium oculis evanuisse, nec comparuisse amplius. At inde Eusebius jure merito concludit (Euseb. adv. Hierocl.) illum non ideo quidem magum fuisse, quia subiit judicium, sed quia judices, imperatorem et circumfusos illi speculatores effugit ac fefellit. Nec absimili sane modo Hieronymus contra Marcionistas, qui Christum ficte et simulate natum falso asserebant, disputat: «Apollonius Tyanaeus scribitur, cum ante Domitianum staret in consistorio, repente non comparuisse. Noli potentiam Domini magorum praestigiis adaequare, ut videatur fuisse, quod non fuit» (Hieronym. epist. ad Pammach. adv. Error. Joan. Hierosol.) .

Quamobrem Augustinus censet irridendos prorsus esse gentiles, qui hunc Apollonium et Apuleium magicis 1053C artibus deditos, Christo comparare audebant, tametsi tolerabilius videatur, quod illos cum eodem Christo potius, quam cum sceleratissimis diis suis contulerint. Marcellino siquidem, ipsum, ut paulo ante dicebamus, interroganti sic respondet: «Quis vel risu dignum non putet, quod Apollonium et Apuleium, caeterosque magicarum artium peritissimos, conferre Christo, vel etiam praeferre conantur? quamquam tolerabilius ferendum sit quando istos ei potius compararunt, quam deos suos. Multo enim melior, quod fatendum est, Apollonius fuit, quam tot stuprorum auctor et perpetrator, quem Jovem nominant» (Augustin. epist. 138 ad Marcell. § 18) . Alia vero in epistola seu libro, ubi ethnicos refellit, qui Jonam triduo in ventre ceti fuisse, tanquam penitus 1053D incredibile irridebant, ibi Apollonium haud dubitanter magum appellat, et asserit memorata ejus miracula nullius certa auctoritate firmari: «Et tamen si hoc, inquit, quod de Jona scriptum est, Apuleius Madaurensis, vel Apollonius Tyanaeus fecisse dicerentur, quorum multa mira, nullo fideli auctore, jactitant, quamvis et daemones nonnulla faciant Angelis sanctis similia, non veritate, sed specie, non sapientia, sed plane fallacia; tamen si de istis, ut dixi, quos magos vel philosophos laudabiliter nominant, tale aliquid narraretur, non jam in buccis creparet risus, sed typhus» (Idem epist. CII. quaest. 6) . Animum, quaeso, parumper advertas ad id, quod ibi eximius iste doctor palam aperteque asseverat, haec utriusque, Apollonii 1054A et Apuleii miracula nullo fideli auctore jactitari. Nec immerito quidem. Nam quae Apollonio tribuuntur, illa ex Philostrato, uti observavimus, incertae omnino, ne quid amplius dicamus, fidei scriptore, litteris mandata sunt. Deinde vero Augustinus dicit illos magos, vel laudabiliter philosophos nominari. Quam jure autem merito id ab eo dictum sit, inde colligas, quod Hieronymus Apollonium a vulgo magum, a Pythagoricis philosophum nuncupatum fuisse testificatur: «Apollonius, inquit, sive ille magus, ut vulgus loquitur, sive philosophus, ut Pythagorici dicunt» (Hieronym. epist. L. ad Paulin.) .

Neque solum porro vulgus hunc magum vocavit, sed Lucianus narrat (Lucian. in Alexandr. seu Pseud.) quemdam maleficum et improbum praestigiatorem, 1054B Alexandri itidem magi praeceptorem, ex eorum fuisse numero qui cum Apollonio Tyanaeo versati fuerant, omnemque pernoverant illius tragaediam: καὶ τὴν πᾶσαν αὐτοῦ τραγῳδίαν εἰδότων.

At vehementius adhuc ethnicos hinc urget Lactantius, quod ab illis pauca tantum, fatente etiam Hierocle, atque exigua Apollonii portenta venditarent: Christus vero innumera, et tam multa, inquit ille, ediderit miracula, ut unus liber ad complectenda omnia satis non sit (Lactant. lib. IV. cap. 15) . Quo ille loquendi modo Joannem haud dubie imitatus est, qui in fine Evangelii sui scripsit, se non arbitrari singula Christi opera, si scriberentur, mundum ipsum capere posse eos qui scribendi sunt libros (Joan. Evang. cap. XXI, 25) . At his procul dubio verbis significat innumerabilia 1054C fuisse Christi opera et miracula, quae digna erant immortali memoriae singulatim consignari. Porro autem Christiani, uti Lactantius prosequitur (Lactant. lib. V. cap. 3) , agnoverunt palamque profitebantur Christum esse verum Deum, sed non ideo tantum, quia tot tantaque miracula ab ipso edita, verum etiam quia ea ipsa a sacris vatibus, uti dictum est, divino spiritu afflatis praenuntiata fuisse certo certius compererant. Atqui nec Apollonius, nec Apuleius vera umquam ediderunt miracula, neque ullus umquam ea ab aliquo divino propheta, prius quam fierent, annuntiata fuisse ullibi testificatus est. Plura autem de Apollonio qui legere voluerit, is Huetium consulat (Huet. de Demonstr. Evangel. prop. IX, c. 147) , et recentioris scriptoris lucubrationem, gallica 1054D lingua nuper conscriptam.

Contra tamen impudentissimus christianorum hostis Hierocles instabat, quae in sacra Scriptura narrantur, haec falsa esse, sibi ipsis contraria et a Petro et Paulo, caeterisque Christi discipulis rudibus et indoctis, ac plerisque piscatoria arte quaestum facientibus, atque omnia ad lucrum revocantibus, ficta fuisse ac fallaciter disseminata. Sed insulsissimam calumniam tam cito quam facile Lactantius noster depellit (Lact. lib. V, cap. 2 et 3) . Nam si rudes et indocti fuerunt, ergo ab eis abfuit fingendi astutia et voluntas. Quid vero, quod non indocti homines, sed eruditi ac doctrina exculti, quales erant Plato, Aristoteles aliique philosophi, contraria sibi invicem et 1055A repugnantia aliquando docuerunt. At ea omnia quae a Christi discipulis tradita sunt, ubique quadrant, planeque sibi consentiunt. Nihil porro dictu absurdius, quam illos quaestus et commodi gratia fuisse fallaciarum seminatores. Vivendi etenim genus secuti sunt, quod omni voluptate caret, et omnia, quae habentur in hujus mortalis vitae bonis, plane spernebant. Quin immo pro Christi fide et religione non solum mortem constantissime subierunt, sed Christus, et ii etiam ipsi praedixerunt se morituros illius causa, omnesque suos sectatores acerba et nefanda passuros. Sed de his omnibus jam a nobis in superiori dissertatione disputatum est.

Quid ergo ex tota hac disputatione aliud concludendum, nisi verissima fuisse quaecumque Christus 1055B fecit miracula, neque ea ab ipso edita malis quibusdam artibus, sed divina tantummodo virtute ac potestate? Atqui si Christus divina, sicuti nemo, nisi dementi pervicacia obcaecatus, negare potest, virtute praeditus fuit, necessario fatendum est veram esse fundatam ab illo religionem.