Caput II.

Post diem decimum. Hic in primis locus confirmat librum istum vere esse Lactantii. Nam idem ipse libro quarto Divinarum Institut. cap. 10, loquens de Judaeis, 0302C ait: Exinde Tetrarchas habuerunt ad Herodem, qui fuit sub imperio Tiberii Caesaris, cujus anno quinto decimo, id est, duobus Geminis consulibus, ante diem decimum Kalendarum Aprilium Judaei Christum cruci affixerunt. Sic enim legitur in omnibus antiquis Lactantii exemplaribus manuscriptis, in editione Romana anni 1470, in Veneta anni 1521, et apud Paulum de Middelburgo in Paulina. Xystus tamen Betuleius contendit, in melioribus Lactantii editionibus legi, ante diem septimum Kalendarum, Romanamque illam sugillat, quae ante decimum habet. Sed tandem anno 1650 Josephus Isaeus veterem lectionem huic loco restituit, auctoritate plurimorum veterum exemplarium, quae nunc confirmatur ex ista quoque Lactantii lucubratione. Vide porro doctissimi viri Michaelis Thomasii Notas ad locum illum ex Divinarum Institutionum libro quarto.

Post diem decimum. In libro quarto Institutionum legitur ante diem decimum. Verum haec discrepantia nullam importat repugnantiam. Idem enim valet post 0302D diem, ac ante diem, ut monet Paulus in l. Anniculus, 132 Dig. de verbor. significat.: Anniculus amittitur, qui extremo anni die moritur. Et consuetudo loquendi id ita esse declarat, Ante diem decimum kalendarum, Post diem decimum kalendarum. Sed hic locus Pauli non caret difficultate. Nam Marcellus Francolinus, in tractatu de tempore horarum canonicarum, cap. 73, contendit heic per verba post diem non posse intelligi aliquem dierum, qui sunt ante kalendas, sed decimum post kalendas, id est, nonum mensis diem; idque confirmare nititur pluribus exemplis. Frustra. Nam cum Lactantius eamdem rem duobus in locis referens, in uno quidem dixerit, ante diem decimum, in alio vero post diem decimum, manifestum est horum verborum eumdem debere sensum esse. Praeterea Romani nunquam à Kalendis denominaverunt dies qui sequuntur post Kalendas, sed eos tantum qui antecedunt, ut nemini paulo erudito est obscurum.

0303A Congregavit discipulos. Lactantius, lib. IV Institut., cap. 20: Discipulis iterum congregatis, Scripturae Sanctae litteras, id est, prophetarum arcana patefecit, quae antequam pateretur perspici nullo modo poterant. Et cap. 15: Sicut etiam voces Prophetarum, quae cum per annos mille quingentos, et eo amplius, lectae fuissent a populo Judaeorum, nec tamen intellectae sunt, nisi postquam illas Christus et verbo, et operibus interpretatus est.

Ordinavit. Lactantius, ibid., cap. 21: Ordinata vero discipulis suis evangelica ac nominis sui praedicatione, circumfudit se repente nubes, eumque in coelum sustulit.

Per annos 25. Ait Lactantius Apostolos, et in his Matthiam et Paulum, qui post mortem Christi Domini reliquis adjuncti fuerant, evangelium per omnem terram praedicavisse per annos XXV usque ad principium Neroniani imperii, et Petrum Romam profectum, cum Nero illic imperaret. Et hanc quidem fuisse tum communem de Petri ad urbem Romam profectione opinionem, tamen etsi aliter post nonnullos veteres 0303B senserit Eusebius, valde probabile est, cum Lactantius nullam de ea re controversiam moveat. Fortassis ergo ex his viginti quinque annis, qui ad praedicationem omnium Apostolorum ex aequo pertinent, orta est opinio de viginti quinque annis, quos quidam veteres, et innumerabile recentiorum agmen sancto Petro apostolo tribuunt in sede Romana. Sane licet frustra ac supervacanee a nonnullis negari putem adventum ejus ad urbem Romam, qui clarissimis veterum testimoniis comprobatus est, de tempore tamen multum ambigo, cum videam tot tantasque difficultates habere eorum sententiam, qui illum Romam venisse volunt Claudio imperante, ut coacti sint duplicare profectionem ejus in urbem, et duplex item ejus cum Simone mago certamen comminisci, primo quidem temporibus Claudii, dein principatu Neronis. Quae res quam absurda sit, cum id a nullo veterum proditum sit memoriae litterarum, pervident istarum rerum periti. Nam quod a recentiore auctore 0303C sine alicujus vetustioris auctoritate profertur contemnitur, ut monuit illustrissimus Cardinalis Baronius. Itaque, si fas esset recedere a vulgari et in animis hominum insita opinione, ei Lactantianam lubenter praeferrem; id est, Petrum quidem Romae praedicasse Evangelium facile concederem, non sub Tiberio Claudio, ut vulgo putant, sed sub Nerone Claudio. Quippe stabilita semel hac verissima, ut puto, sententia, conquiescit statim omnis disputatio, absque ullo incommodo auctoritatis Romani Pontificis. Neque enim longa annorum series, quibus Petrus fuerit episcopus Romae, primatum illius Ecclesiae stabilivit, sed persona Petri, qui Cathedram suam ibi collocavit, et eam suo sanguine solidavit ac confirmavit.

Fundamenta miserunt. Id est, posuerunt, ut ipse Lactantius scripsit in loco paulo ante laudato: Discipuli vero per provincias dispersi fundamenta Ecclesiae ubique posuerunt, facientes et ipsi in nomine magistri Dei magna et pene incredibilia miracula. Agrariae rei Scriptores mittere dicunt pro ponere, ut pluribus 0303D ostendit vir clarissimus Nicolaus Rigaltius in Glossis.

Convertit mul. ad justitiam. Id est, ad cultum veri Dei, ut loquitur Lactantius, lib. VII Institut., cap. 17. Idem, lib. V, cap. 7: Reddita quidem terrae, sed paucis assignata justitia est, quae nihil aliud est quam Dei unici pia et religiosa cultura. Qua voce passim ad significandam religionem Christi utitur Lactantius in hoc libro, et in reliquis lucubrationibus suis. Sulpitius Severus, lib. II sacrae hist., loquens de Romanis ad audiendum Paulum convenientibus: Qui veritate intellecta, virtutibusque Apostolorum, quas tum crebro ediderant, permoti, ad cultum Dei sese conferebant.

Templum fidele ac stabile. Ecclesiam nimirum, quae est verum templum Dei, quod non in parietibus est, sed in corde ac fide hominum qui credunt in eum, ac vocantur fideles, ut ait Lactantius in libro quarto Institutionum, cap. 14. Et in capite sequenti Ecclesiam 0304A vocat aeternum et immortale Dei templum; quod etiam repetit in capite secundo libri de Ira Dei. Hinc infra de Nerone in hoc ipso libro: Prosilivit ad excidendum coeleste templum. Et cap. 15: Nam Constantinus, ne dissentire a majorum praeceptis videretur, conventicula, id est, parietes, qui restitui poterant, dirui passus est, verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit. Hinc libro quarto Institut., cap. 10, ait, necesse fuisse Dei Filium descendere in terram, ut constitueret Deo templum doceretque justitiam.

Stabile collocavit. Lactantius, lib. VII Institut., cap. 10: Sibi domicilium stabile collocavit.

Primus omnium persecutus. Tertullianus in Apologetico, cap. 5: Consulite commentarios vestros. Illic reperietis primum Neronem in hanc sectam tum maxime Romae orientem Caesariano gladio ferocisse. Sed tali dedicatore damnationis nostrae etiam gloriamur. Petilianus, Episcopus Constantiniensis, sive Cirtensis, partis Donatistarum, apud Augustinum, lib. II contra litteras 0304B Petiliani, cap. 92: Relinquam Neronem, qui primus persecutus est Christianos. Sulpitius Severus, lib. II, de Nerone loquens: qui, non dicam Regum, sed omnium hominum, et vel immanium bestiarum sordidissimus, dignus extitit qui persecutionem in Christianos primus inciperet.

Ne sepult. q. locus. Contra Suetonius docet eum funeratum esse impensa ducentorum millium, et reliquias ejus Domitiorum monumento conditas, quod prospiciebatur e campo Martio impositum colle hortorum, et fuisse qui per longum tempus vernis aestivisque floribus tumulum ejus ornarent.

Vivum reservatum. Ea fuit quorumdam veterum persuasio Neronem non esse mortuum, sed adhuc vivere, et venturum ante seculi finem, et vel ipsum fore Antichristum, vel temporibus iisdem per Occidentem saeviturum, quibus ille per Orientem, ut observavit Casaubonus ad Suetonium. Qua de re vide etiam Annales ecclesiasticos illustrissimi Cardinalis Baronii. Sed alia 0304C mens Lactantio fuit, qui eos qui ita sentiunt delirare pronuntiat. Quare falsa prorsus est conjectura Josephi Isaei, qui in Notis ad librum septimum Divinarum Institutionum, cap. 16, suspicatur Lactantio eam sedisse sententiam, ut crediderit Regem illum potentissimum, qui in fine mundi princeps omnium constituetur, futurum Neronem; eoque nomine Lactantium arguit erroris.

Sibylla dicente. Sic libros Sibyllinos laudare solet Lactantius, tamenetsi illos sciret non unius esse Sibyllae, sed plurium. Ita ipse libro primo Divinar. Institut., cap. 6: Et sunt singularum singuli libri: qui quia Sibyllae nomine inscribuntur, unius esse creduntur. Sed et nos confuse Sibyllam dicemus, sicubi testimoniis earum fuerit abutendum. Duo autem sunt loca in vulgatis Sibyllarum oraculis, ad quae respexisse hoc loco reor Lactantium. Primus habetur in libro quinto:

Ἥξει δ᾽ ἐκ περάτων γαίης μητροκτόνος ἀνὴρ
0304D Φεύγων ἠδὲ νόον, ὀξὺ στόμα μερμηρίζων,
Ὃς πᾶσαν γαῖαν καθελεῖ, καὶ πάντα κρατήσει.
Quae sic latine versa sunt a Sebastiano Castalione:

Matris et occisor quidam de finibus orbis
Vir fugiens veniet, spirans immane, fremensque,
Omnes qui terras vastabit, et omnia vincet.
Secundus locus ita habet in libro octavo Sibyllinorum oraculorum:

. . . . Ἵν᾽ ὅταν γ᾽ ἐπανέλθῃ
Ἐκ περάτων γαίης ὁ φυγὰς μητροκτόνος ἐλθών,
Ταῦτ᾽ ἅπασι διδοὺς, πλοῦτον μέγαν Ἀσσίδι θήσῃ.

Ut quando redibit
Extremo caesor matris fugitivus ab orbe,
Omnibus has donans, Asiam locupletet abunde.