Caput XIII.

Postridie. Id est, sexto kalendas Martias. Hoc igitur die propositum est Nicomediae edictum Diocletiani et Maximiani adversum nostros, coepta jam persecutione. Verum Eusebius, lib. VIII, cap. 2, scribit propositum fuisse mense Martio, appetente die festo dominicae passionis; et auctor Chronici Alexandrini propositum ait die 25 Martii, ipso die paschae. Ista vero sic conciliari posse mihi videntur, ut primo quidem edictum illud propositum fuerit Nicomediae, velut in civitate regia, 6 kalendas Martias, deinde missum ad caeteras imperii civitates, mense quidem Martio propositum 0317D in eo loco ubi tum Eusebius habitabat, in Palaestina mense Aprili, Alexandriae vel alibi ipso die Paschae.

Carerent omni honore. Ista sic expressit Ruffinus apud Eusebium lib. VIII, cap. 2: Si quis inter nostros alicujus honoris praerogativa muniretur, sublata hac maneret infamis.

Libertatem non haberent. Haec apertius explicantur ab Eusebio, lib. VIII, cap. 2, secundum interpretationem Ruffini. Reliqui enim interpretes sensum legis non satis feliciter assecuti sunt. Sic ergo habet Ruffinus: Si quis servorum permansisset Christianus, libertatem consequi non posset. Primum enim poenae constitutae sunt adversus honoratos, tum adversus plebem, postremo adversus servos; quibus adempta omnis spes libertatis, si permansissent in professione religionis Christianae. Ut constet falli virum alioqui eruditissimum Henricum Valesium, qui in Notis ad 0318A Eusebium, p. 164, ait hanc Ruffini interpretationem ferri non posse. Longius etiam aberravit Nicephorus Callistus, qui lib. VII, cap. 3, ita intellexit hunc locum edicti, ut putaverit servis libertatem datam esse, qui Christianismum abjurarent. Attamen vir clarissimus Gisbertus Cuperus putat Lactantium heic non respicere ad servorum libertatem, et Valesii sententiam ita probat, ut de ea ne dubitandum quidem existimet. Verum cum Ruffinus fuerit utriusque linguae peritus, tum proximus temporum quibus ista fuerant constituta, valde probabile est illum scisse et vim verborum Eusebii, et quonam modo res gesta fuisset in ea persecutione Diocletiani. Praeterea melior fuisset conditio servorum quam honoratorum, si nullae adversus eos poenae fuissent constitutae. Verisimilior videretur opinio clarissimi Dodwelli locum istum interpretantis de libertis. Sed ne ego eam amplectar obstat semper auctoritas ejusdem Ruffini.

Quod edictum quidam. Ex silentio Lactantii, qui tum Nicomediae erat, satis datur intelligi ignotum 0318B fuisse nomen istius hominis, quia haud dubie de plebe erat. Nam si fuisset vir illustris et secularium honorum praerogativa conspicuus, ut eum describit Eusebius, qui ita vel fando audiverat, vel ex traditione majorum acceperat, ejus nomen neque ignorasset Lactantius, neque tacuisset, et ad Eusebium quoque pervenisset. Intererat quippe rei publicae christianae, ut nomen illius viri cunctis Ecclesiis innotesceret, qui magnum illud facinus fuerat ausus. Quare suspecta mihi valde sunt quae in vetustis quibusdam martyrologiis leguntur ad diem septimam mensis Septembris, ubi descriptis Ruffini verbis Eusebium interpretantis, haec facta dicuntur a quodam beato Joanne. Nam cum ex Lactantio et Eusebio certo colligatur virum hunc statim productum statim morti traditum fuisse, adeoque expirasse exeunte Februario, quomodo fieri potest ut natalis ejus dies incidat in mensem Septembrem, tam procul ab initio persecutionis? Ac sane licet illorum martyrologiorum auctoritas 0318C apud me vacillet, assentiri tamen non possum clarissimo viro Godefrido Henschenio, qui tomo tertio Februarii, p. 107, contendit hanc historiam intelligi debere de sancto Georgio martyre, quem passum ait Nicomediae anno Christi 303, die 23 mensis Aprilis, instante dominicae et salutiferae passionis solemnitate. Praeterquam quod enim certum est persecutionem coepisse exeunte Februario, et cum qui edictum diripuit ac conscidit eodem mense extinctum fuisse, duobus videlicet mensibus ante diem vigesimam tertiam mensis Aprilis, Acta illa sancti Georgii, quae Henschenius edidit, non id dicunt, et tot fabulis ac portentosis narrationibus plena sunt, ut plane constet nihil boni sanique ex illis posse colligi. Una Alexandrae Imperatricis historia, quae cum Christiana esset, capite damnata dicitur a Diocletiano ipso proferente sententiam, historia est quae omnia poetarum figmenta superat, cum certum sit, ut dicemus paulo post, nullam aliam Diocletianum toto principatus sui tempore conjugem habuisse, quam Priscam. Praeterea, 0318D cum ipse Henschenius scribat pascha incidisse anno 303, in diem 18 Aprilis, et dominicam passionem in diem decimam sextam, planum est hanc historiam non posse intelligi de sancto Georgio, qui, si passus fuit anno quo pascha incidit in diem 18 Aprilis, ut vult Henschenius, certe passus non est imminente solennitate Paschali, sed post transactos dies festos. Atqui hoc erat validius Henschenii argumentum sumptum ex praefatione libri Eusebiani de martyribus Palaestinae, ubi scriptum est edicta de destruendis ecclesiis et comburendis sacris codicibus proposita fuisse in Palaestina mense Aprili, cum salutaris passionis dies immineret. Quod ut verum esse potest ratione Palaestinae, falsum est ratione Nicomediae, ubi certum est edictum fuisse propositum 11 kalendas Martias, prostridie Terminalium.

Etsi non recte. Ruffinus apud Eusebium, lib. VIII, cap. 5: Calore nimio fidei ignitus, tamquam reprehenderet 0319A imprudentem et intempestivum illius ardorem pro fide Christi.

Victorias Gothor. et Sarmat. Quia imperatores se in titulo edicti vocabant Gothicos et Sarmaticos, ut in veteri Inscriptione, quam refert Cuspinianus in libro de Caesaribus, pag. 135. In titulo autem edicti posita fuerunt non solum nomina Diocletiani et Maximiani imperatorum, sed etiam Constantii et Galerii Maximiani Caesarum, ut facile colligi potest ex historia passionis sanctorum martyrum Saturnini, Dativi, Felicis et sociorum, et ex martyrio sanctarum Agapes, Chioniae et Irenes.

Legitime coctus. Modus coquendi Christianos vivos explicatur infra, cap. 21. Legitime autem coctum dixit, quia coctus erat secundum leges quas Augusti tulerant; sicut lib. V Institut., cap. 11, legitima sacra vocat ea, quae secundum veterem morem fiebant, quia mos vim legis obtinet. Eadem ratione dixit, lib. VI, cap. 9, injurias hostibus legitime inferri, scilicet postquam, servato belli jure, bellum per legatos denuntiatum 0319B et indictum est. Fallitur enim heic vehementer Josephus Isaeus, qui vocem legitime ironice positam putat hoc loco esse, quia videlicet non intellexit veram ejus significationem.

Cum admirabili patientia. Verba sunt Ruffini interpretantis et explicantis Eusebium. Continuo omni in eum crudelitatis genere desaevientes, ne hoc quidem solum efficere quiverunt, ut eum moestum aliquis videret in poenis, sed laeto atque hilari vultu, cum jam viscera in suppliciis defecissent, spiritus tamen laetabatur in vultu. Ex quo tortores sui gravius cruciabantur, quod omnia suppliciorum genera consumebant in eum quem ne tristem quidem ex his reddere poterant.