Caput XXI.

0727A

Adeptus igitur maximam potestatem. Nempe quia Augusteam assecutus, quae jamdiu omnium maxima erat inter humanas. Athenagoras, verbi gratia, initio Apologiae, quam Christianorum nomine imperatoribus M. Aurelio et L. Vero, an Chr. 166, obtulit, inscripsitque (sequor enim in ea re judicium Pagii ac Toinardi virorum eruditissimorum) Αὐτοκράτορσιν, Μάρκῳ Αὐρηλίῳ Ἀντωνίνῳ. καὶ Λουκίῳ Αὐρηλίῳ Κομμόδῳ ἑ ὑμετέρα, μεγάλοι βασιλέων, οἰκουμενη . . . Hoc est, interpretante Gesnero, Imperatoribus, M. Aurelio, etc. Qui vestrum imperium, maximi reges, longe lateque per orbem terrarum agnoscunt. Vel potius ob sequentia, Imperatoribus M. Aurelio Antonino et L. Aurelio Commodo . . . Qua parte, maximi regum, orbis vester est: legendo scilicet, non ἡ simpliciter cum aspero, sed ᾗ cum circumflexo insuper, et ἰῶτα subscripto. Adeatur locus. Imo, quo tempore is, de quo hic agitur, Maximianus e Caesare Augustus factus est (agitur 0727B autem, ut optime supplevit Maucroixius de Juniore Maximiano seu Galerio), tunc, inquam, Augustorum potestas Caesaream ex Diocletiani dispositione tantopere superabat, ut duo Augusti, secundum nostrum, capite 18, summam rerum tenerent, Caesares vero solum essent adjumento: utque deinde, si quando Augusti et Caesares communi vocabulo βασιλεῖς, id est, Reges vocarentur, quemadmodum, exempli causa, in istis Eusebii de Procopio martyre ὡς δὲ καὶ τοῖς βασιλεῦσι τεσσάρσι σπένδειν ἐκελεύετο, Cum vero quatuor regibus libare juberetur ea demum locutio, quatenus ad Augustos pertinebat Βασιλέας τελειοτάτους intelligendos relinqueret, hoc est, reges perfectissimos, seu summos; at nonnisi imperfectos et inferioris ordinis, quatenus spectabat ad Caesares. Qui istam nobis suppeditavit distinctionem, Eusebius est in Historia ecclesiastica, libro VIII, cap. 13, ubi narrans quomodo Constantinus Magnus per milites post patris obitum e Caesaris loco, quem prius 0727C occupabat, ad superiorem fuerit promotus, dicit, illum renuntiatum fuisse ab eis Βασιλέα τελειότατον καὶ Σεβαστὸν, Regem perfectissimum et Augustum. Βασιλεὺς Κωνστάντιος . . . τέλος εὐδόκιμον καὶ τρισμακάριον ἀπείληφε τοῦ βίου . . . τελευτήσας. τούτου παῖς Κωνσταντῖνος εὐθὺς ἀρχόμενος, βασιληὺς τελειότατος καὶ Σεβαστὸς πρὸς τῶν στρατοπέδων . . . . ἀναγορευθείς.

Ad vexandum orbem quem sibi patefecerat animum intendit. Locus, mea sententia deteriori modo affectus, quam ut satis sit illum cum Aboensi editione, nec non Pagio et Galeo, in hunc modum distinguere, ad vexandum orbem, quem sibi patefecerat, animum intendit. Interpunges ergo unaque, si mihi credes, emendabis, ad vexandum orbem, quem ipsi patefecerat, animum intendit. Hoc est, eum animum, quem toti orbi, Persarum scilicet consuetudinem, de qua mox, jam inde a reportata de illis victoria, palam et ubique laudando ita patefecerat, ut nullum esset dubium, quin, cunctos olim vellet vexare, ad orbem reapse vexandum applicuit et contendit. Propera 0727D quae sequuntur legere.

In servitium se addicant. Servitium nonnunquam, et frequentius servitia, in numero multitudinis, sunt servi ipsi. Cicero Verrina 7, cum interrogasset: «Nulline motus in Sicilia servorum Verre praetore?» Paulo post subdidit: «Et tamen coeptum esse in Sicilia moveri aliquot locis servitium suspicor.» Idem contra Catilinam, orat. 4: «Ad evertenda fundamenta reipublicae Gallos accersivit, servitia conciliavit, Catilinam evocavit.» Alibi rursum: «Sollicitantur Allobroges, servitia excitantur, Catilina accersitur.» Nunc malim per servitium, servitutem intelligere, ob hunc Livii locum: «Rapique in vincula egentem jure libertatis, qui liberum corpus in servitutem addixisset.» Ubi nempe, quod noster addicere se in servitium dixit, interpretante Livio est, liberum corpus addicere in servitutem.

Tanquam familia. Quin hic per familiam servi proprie 0728A intelligendi sint, dubitare non sinunt cum praecedentia verba, ut regibus suis in servitium se addicant, tum quae ante ad ista capitis 14, notavimus, quippe cum familiam Caesaris nemo torqueret.

Ex illo tempore victoriae. Ad exemplum Alexandri M. post devictos Persas adorari se more regum persarum jubentis, in quorum mores desciverat. Tollius .—Ante et post ex illo temporere victoriae, distingui non immerito volebat Galeus.

Sic agebat. An potius satagebat? Gale .—Non credam ego. Nam ut alibi vidimus et monuiamus, haud nostro insolens est, ut duo ista verba agere et facere neutraliter, ac pro eo ipso, quod quotidie Gallica lingua dicimus agir, usurpet. Capite 9, verbi gratia, Exinde insolentissime agere coepit. Ad quem locum, hunc ipsum obiter explicuimus. Addo nunc, confirmationis ergo, simillimum e Cypriani epistolis: «Et in Actis Apostolorum legamus: Turba autem eorum qui crediderant, anima ac mente una agebant.» Denique anglica etiam hujus loci versio oro nobis facit, 0728B yet he behaved himself so as etc.

Ut et ipse. Repone, ut et ipsam. Tollius .—Miror qui istud viro docto factu necessarium visum fuerit, cum vulgata lectio sensum planiorem commodioremque suppeditet: ut et ipse, hoc est, ut ipse quoque, Persicorum regum exemplo, etc.

Torquebantur ab eo non modo Decuriones. Etsi postea Constantinus legem tulerit, ut liceret Decuriones torqueri in crimine falsi. Editiones Oxon. et Cant.—Post Baluzium, ut inquiunt, ex Baronio: verum, ut ipse quod res est dicam, nimis concise, et vix ad rem, ni caetera, quae illae praeterierunt, e Baluzio adjungantur.

Egregii ac perfectissimi viri. Quas dignitates honorarias fuisse liquet ex codice Theodos. lib. VI, tit. 37, Spectabilium ordinem a Constantino additum olim diximus ad Zozimi lib. II. Huic tamen loco praecipue lucem dabit geminus alter Lactantii locus l. V Instit. cap. 14: «Nemo Deo pauper, nisi qui justitia indiget; 0728C nemo dives, nisi qui virtutibus plenus est; nemo egregius, nisi qui bonus et innocens fuerit; nemo clarissimus, nisi qui opera misericordiae largiter fecerit; nemo perfectissimus, nisi qui omnes gradus virtutis impleverit.» Ut nemini possit in dubium venire, quin Lactantius has voces usurpaverit communi tunc sensu et vulgo recepto. Edit. Oxon. et Cant.

Perfectissimi viri. Quos credendum sane fuisse per ea tempora, de quibus noster loquitur, ex primoribus civitatum, sicut idem diserte ponit, primores etiam civitatum egregii ac perfectissimi viri. Sed adverte, quaeso, ex subjecto codicis titulo De perfectissimatus dignitate, ut postea vel pistores, et ejusmodi homines, Perfectissimatus codicillos impetraverint, et edicendum propterea fuerit, ne fruerentur. «Imp. Constantinus A. ad Paternum Valerianum. Codicillis perfectissimatus fruantur, qui impetraverint, si abhorreant a conditione servili, vel fisco aut curia obnoxii non 0728D sint, vel si pistores non fuerint, vel non in aliquo negotio constiterint, nec sibi honorem venali suffragio emerint, nec rem alicujus administraverint.

Et quidem in causis levibus atque civilibus, etc. Locus ab antecedentibus magis quam debuit separatus, nec melius conjunctus cum sequentibus. Quanam enim ratione in causis levibus egregii illi et perfectissimi viri videri morte digni potuerunt? Torti ergo potius in causis levibus atque civilibus. In gravioribus autem et criminalibus, si morte digni viderentur, cruces stabant. Compedes vero parati, si poenam morte minorem promeriti fuisse putarentur. Refingenda ergo omnia in hunc modum, tametsi receptam distinctionem ambae tralationes secutae sint: «Torquebantur ab eo, non modo Decuriones, sed primores etiam civitatum egregii ac perfectissimi viri; et quidem in causis levibus atque civilibus. Si morte digni viderentur, cruces stabant. Sin minus, etc.» Statque 0729A pro nobis, ne nescias, et in singulis fere clarissimus Gale.

Sin minus. Pour le moins. Maucroix . Quasi noster scripserit: «Si morte digni viderentur, cruces stabant, aut saltem compedes parati.» Sed cur saltem compedes, si morte digni? Cur non, inquam, semper cruces? Manifesto itaque non refertur τὸ Sin minus ad verba proxime praecedentia, ut sensus sit, Sin minus stabant cruces: verum, prout ante tetigimus, refertur ad remotiora ista, Si morte digni viderentur, sensusque est: Sin vero poenam aliquam, quae morte minor esset, crederentur meriti. Neque aliud indubie volebat reverendissimus episcopus Sarisberiensis, cum verteret, and for lesser transgressions he put them in Irons. Et propter minores culpas in catenas, vel compedes conjiciebat.

In Gynecaeum. Gynecaea ex vi vocis loca significare muliebribus destinata operibus, extra controversiam est. Sed hic potius indigitari crediderim infame illud libidinis servitium, quale etiamnum in publico suo 0729B lupanari a foeminis exigit Ottomannorum imperator. Neque alia inibi opera praestari, quae statim sequuntur de Maximiani libidine, satis indicant. Edit. Oxon. et Cantab.—Ego vero, cum illa ne intra trigesimum quidem caput invenire potuerim, quae statim sequi dicuntur de Galerii imperatoris libidine, videamque alias propositum proprie huic Auctori capite nostro ostendere, quo pacto Galerius, Augusti semel potestatem adeptus, orbem terrarum vexaverit, et libertatem hominibus abstulerit, longe probabilius censuerim Gynecaeum, de quo nunc agitur, et in quod noster matresfamilias ingenuas ac nobiles raptas esse memorat, textrinum fuisse aliquod publicum, quale jam nobis describet Du Cangius, quam publicum Galerii lupanar, ut laudatae editiones locutae sunt, seu, ut anglica, his Seraglio. Du Cangius itaque, inter caetera, voce Gynaeceum, cum diphthongo in secunda syllaba, quae sine dubio melior ratio scribendi: «Sub imperatoribus Romanis, extitere Gynaecea, seu textrina 0729C publica in quibus, Gynaeciarii, opifices ita dicti, vestibus texendis operam dabant, obnoxiae caeteroquin conditionis: adeo ut vice poena in ea interdum loca noxii ac rei amandarentur; quod de viris testatur Sozomenus, lib. I, cap. 8, de foeminis vero Joannes Chrysost. in epistola ad Juniorem viduam, t. VI, pag. 300.» Maucroixio, ut in suae versionis margine annotavit, «Gynaeceum locus fuit in quem ad poenam et ignominiam mulieres concludebantur.»

In stabulo. Praeferam, in sabulo. Gale .

Ad quos nullus unquam servus distendi solebat. Id est, ex Maucroixii versione, ad quos ne ullus quidem servus distendebatur, quoiqu'on n'y attachât pas même les esclaves. Ob sequentia forsitan, ex quibus videtur servorum poena, quod nullam haberent dignitatem, fuisse ignis. Malebat amicus noster David Martinus, vir reverendus: ad quos nullus unquam, nisi servus, etc., quod nolim damnasse.

Lusorium. Amphitheatra, ubi publici ludi edebantur. Edit. Oxon. et Cantab. Theatrum seu amphitheatrum, 0729D ubi ludi publici edebantur. Pagius .— Lusorium. Lusorium hic non est amphitheatrum, in quo ferarum pugnae edebantur: sed locus in palatio domesticus, animi voluptati destinatus, et coenationi, seu triclinio Maximiani subjectus. Sequitur enim: nec unquam sine humano cruore coenabat. Neminem ferme fugit abominabilis illa et fera Romanorum voluptas gladiatorum sanguine convivas pascentium; de qua plura Lipsius in Saturnalibus. Maximianus autem pro his ursorum semet immanitate oblectavit: unde et delicias ejus hanc humani sanguinis effusionem noster appellat. Forte an et ipsum triclinium inductis ursis objecti damnati; quod hic Lactantius diasyrtice Lusorium vocet. Toll .

Habebat ursos, etc. Vin' scire cur pedes bestiae, quam Joannes Apocal. XIII, 1, 2, recitat se vidisse, fuerint ut pedes ursi? Quoniam Galerius Maximianus, narrante nostro, habebat ursos ferociae ac magnitudinis 0730A suae simillimos, inquit ad dictum Joannis locum clarissimus Bossuetus; nisi quod et istum in rem suam e superioribus adducit: Erat etiam Galerio corpus moribus congruens, statu celsus, caro ingens, et in horrendam magnitudinem diffusa et inflata. Imo, si qua fides praesuli, hic libellus quasi perpetuus Commentarius est Apocalypseos.

Habebat ursos, etc. Vide Ammianum Marcellinum XXIX, 3. Gale .—Ad ea proculdubio verba respiciens, quae extant apud Columbum.

Elegerat. Quid si aluerat? Gale .—Pauci, credo, admittent. Ursi toto imperii tempore electi, sunt ursi, non simpliciter undique per longum temporis spatium conquisiti ac comparati, sed plurimis aliis corpulentiores et immaniores, ideoque egregie ab hujusmodi ferarum amatore delecti.

Afferri nominatim jubebat. Non debere adducendi et afferendi verba temere, vel promiscue adhiberi, ostendit liquido Plautinus locus, an jocus dicam, ubi Calidorus de Pseudolo, quem ad Charinum adducit, 0730B Attuli hunc. Pseudolus vero statim reprehendens, et succensens, Quid? attulisti. Tum Calidorus sese corrigens, atque hominem placans: Adduxi, volui dicere. Quod cum utique constare debeat, spontaneum fuisse errorem Calidori, eumque malitiosum, et facetiae ergo usurpatum, quaestio jam esse possit, quo animo usurpaverit; hoc est, utrum Calidorus, non dicendo prima vice adduxi hunc, sed attuli hunc, jocari vellet de Pseudolo tamquam de puero; an potius, verbi gratia, tamquam de vitulo, cum vituli et ejusmodi pecudes afferri soleant humeris quadrupedes constrictae. Nobis sane in posteriorem partem inclinat animus. Sed, utcumque sit, ea erat ferocia et magnitudo ursorum Galerii, ipsius quippe ferociae et magnitudinis, quemadmodum paucis ante versibus ponebatur, simillimorum, ut nequaquam probabile sit voluisse Galerium ita ad se ursos quadrupedes constrictos afferri. An ergo afferri apud nostrum, pro adduci, sicut hodie non paucarum linguarum idiotismus 0730C facile pateretur? Haud crediderim: sed potius jussisse Galerium, ut, quo pacto, majorum nostrorum memoria, Tamerlanes Bajazetem ferreae caveae inclusum circumducebat: ita rursus hic, aut ille nominatim in cavea lignea, vel ferrea apportaretur sibi. Tatianus certe de Alexandro Magno in oratione ad Graecos disserens: Ὅστις, inquit, Ἀριστοτελικῶς πάνυ, τὸν ἑαυτοῦ φίλον διὰ τὸ μὴ βούλεσθαι αὐτὸνπροσκυνεῖν καθείρξας, ὥσπερ ἄρκτον ἣ πάρδαλιν περιέφερε. Qui prorsus Aristotelice amicum nolentem eum adorare, tamquam ursum aut pantheram inclusam circumferebat. Bene itaque Maucroixius ad verbum, Quand il voulait passer le temps, il ordonnait qu'on en apportât quelqu'un.

His homines, etc. Ita ad hunc locum disputat Ruinartus, p. 61 praefationis, quam sinceris suis Actis martyrum praefixit, quasi qui nunc homines dicuntur Galerianis ursis objecti fuisse absorbendi, nunquam ex Gentilium sinu, sed singulis vicibus e Christianorum coetu sumpti sint; idque tam frequenter, ut nulla 0730D die sine humano fidelium cruore saevissimus imperator coenaret; et quasi iterum Dodwelli in de Paucitate martyrum sententia sit, agere quidem nostrum hac pericope de solis Christianis, sed paucissimis. Et vero, postquam semel Ruinartus haec nostri verba suo modo in medium attulit: «Quoties delectari (Galerio) libuerat, horum (ursorum) aliquem afferri nominatim jubebat. His homines non plane comedendi, sed absorbendi objectabantur, quorum artus cum dissiparentur, ridebat suavissime,» de suo statim subjicit vir doctus: «Nec id raro fiebat, aut diebus tantummodo festis, ut contendit Dodwellus.» Proxime autem ex nostri verbis: «Nec enim unquam sine humano cruore (Galerius) coenabat.»

At primo, Dodwellum nonnisi Christianos intelligi voluisse per hujus loci homines, nuspiam invenias in tota Dodwelli dissertatione de Paucitate martyrum, in qua ne tantillulum quidem vir clarissimus 0731A fuerintne ii homines Gentiles, an Christiani, discussit vel attigit. Et deinde, quod ipsos tantum Christianos fuisse Ruinartus non simpliciter innuit, sed evidenter affirmat, hoc adeo ex auctore nostro liquidum certumve non est, ut contra constare possit ex iis, quae paulo ante sub hujus capitis initium traduntur, fuisse illos multo verisimilius Gentiles, quam Christianos. Quinam enim ibi loci ii homines, erga quos sic egisse dicitur Galerius, ut et ipse libertatem hominibus auferret? Num unice, vel praecipue Christiani? Nequaquam: sed Romanae terrae habitatores, proindeque, universe et verius loquendo, Pagani: «Nam,» narrante nostro, «post devictos Persas, quorum hic ritus, hic mos est, ut regibus suis in servitium se addicant, et reges populo suo tamquam familia utantur, hunc morem nefarius homo in romanam terram voluit inducere, quem ex illo tempore victoriae sine pudore laudabat. Et quia id aperte jubere non poterat, sic agebat, ut et ipse libertatem hominibus auferret. In primis honores ademit,» 0731B quaeque postea. Nec proprie igitur Christiani, sed verius, uti dixi, Gentiles fuere ii homines, quibus ita sub Galerii principatu libertas et honores adempti. Aut si qui etiam forsitan Christiani ejusmodi vexationes experti sunt, non certe quatenus Christiani, sed quatenus Romani soli incolae, sicut et Pagani. Atqui ob id ipsum Gentiles pariter potissimum censendi veniunt homines, quos jam noster recitat objectos fuisse Galerianis ursis absorbendos. Quare videat Ruinartus, cujus judicio Dodwellus non parva veterum manu pro sua Martyrum paucitate ex partium studio abusus est, an non ipse quoque praesenti loco contra Dodwellum ex simili studio sit abusus? Eodem certe nos non duci ostendere possunt, quae in superioribus plus semel adversus doctissimum Anglum, diuque antequam laudata Ruinarti praefatio lucem vidisset, observavimus. Sed omnino, in ista, si quid video, de paucitate martyrum controversia, intra muros peccatur et extra, ut ille aiebat; dumque 0731C minus, quam oporteat, admittit Dodwellus, plures aequo vicissim Ruinartus ingerit.

Obsorbendi. Editio Aboensis, et novissime quoque Ruinartus, absorbendi. De qua emendatione videndus amplissimus Cuperus.

Objectabantur (his ursis homines). Noster, c. 24: Sub obtentu exercitii ac lusus feris illum objecerat; quo et modo Fragmentum de Constantio Chloro: Hunc (Constantinum) Galerius objecit ante pluribus periculis. Verumenimvero ipsius etiam frequentativi, quod vocant, in simili argumento adhibiti exempla non rara sunt. Virgilius libro IV Georg.:

Et corpora bello
Objectant.

Idem lib. II Aeneid.:

Et rursus caput objectare periclis.
0731D Plura afferre brevitatis causa supersedeo.

Quorum artus cum dissiparentur. Locutio Lactantiana. Lib. V Inst. c. 1: «Nemo hujus tantae belluae immanitatem potest pro merito describere, quae . . . . dentibus ferreis . . . . non tantum artus hominum dissipat, sed, etc.»

Dignitatem non habentibus poena ignis fuit, et exilii primo adversus Christianos permiserat, datis legibus. Nisi rescribatur, permissa, quid de hujus loci sensu futurum sit, nescio. Edit. Oxon. et Cant.—Male locum hunc affectum esse, nemo non videt. Sed post fuit, legendum est, ut quoque vidit Nicolaus Heinsius, Id exitii primo adversus Christianos. Docet sequentis capitis initium, hanc poenam primum in Christianos, dein in alios exercuisse: «Quae igitur in Christianis excruciandis didicerat, consuetudine ipsa in omnes exercebat.» Sed nondum est perpurgatus locus. Quis enim disertissimum Latinorum Ecclesiae priscae doctorum scripsisse credat, permisit id exitii adversus 0732A Christianos? Nec legibus datis, sed latis; et pro permiserat, Lactantium exarasse crediderim prompserat. Totus itaque locus sic videtur refingendus esse: «Dignitatem non habentibus poena ignis fuit. Id extii primo adversus Christianos prompserat, latis legibus, ut post tormenta damnati lentis ignibus torrerentur.» Promere exitium, ut saevissima promere, Tacito XII Annal. 59: At Claudius saevissima quaeque promere adigebatur ejusdem Agrippinae artibus. Et Annal. IV, 57: Saevitiam et libidinem cum factis promeret, locis occultantem. Graevius .

Dignitatem non habentibus, etc. An potius «Dignitatem non habentibus poena ignis fuit (et exilium, quod primo adversus Christianos permiserat) datis legibus,» quaeque postea? Aut num vero, «Dignitatem non habentibus poena ignis fuit, non exilium (quod primo adversus Christianos permiserat), etc.?» Malim: «Dignitatem non habentibus poena ignis fuit (non exilii, quod primo adversus Christianos permissum erat) datis legibus,» et quae sequuntur. Gale . 0732B — Dignitatem non habentibus, etc. Interpungendum, Dignitatem non habentibus poena ignis fuit, et exilii. Primo adversus Christianos . . . Allix .

Et exilii primo adversus Christianos permiserat. Nullus hic exilio locus. Lego: et exemplum primo adversus Christianos praemiserat. Haec confirmantur primis verbis sectionis 22. Quae interjacent, debent omnia de Christianis intelligi. Boherellus .— Et exilii. Emendatius, et illam, legas, nempe poenam ignis; neque enim hic exilio locus, quod e principio capitis sequentis facile probari potest. Tollius .—Praeferam ego: «Dignitatem non habentibus poena ignis fuit. Et ex illis, primo adversus Christianos permiserat, latis legibus, etc.,» hoc sensu: Atque hactenus de eorum poenis, qui dignitate aliqua eminebant. Qui vero nullam habebant, omnes pariter, quando puniendi erant, comburebantur; nisi quod cum istorum ignobilium duae essent classes, una nimirum e Christianis constans, altera autem e Gentilibus, 0732C Christiani primi fuerint, in quos Galerius coeperit igne animadvertere. «Videtur velle dicere, Galerium poenam ignis primo adversus Christianos permisisse,» inquit ad hunc locum amplissimus Cuperus; quod quid aliud, quam ea ipsa ponere, quae ponimus? Confer initium capitis proxime sequentis. Aliter porro Columbus, et Dodwellus in dissertatione Cyprianica XI, n. 74, sed quorum conjecturae nondum nobis, ut ex dictis apparet, probatae sunt.

Et extinctae. Quantum scilicet ad flammantia prius lumina, haud vero quantum ad calorem, cum non alia de causa faces illae accenderentur et extinguerentur, quam ut continuo post extinctionem flagrantes singulis membris igne lento urendis admoverentur; quod quidem in versione anglica optime explicatum, uti contra pessime suppressum in Maucroixiana.

Quod postremo accidebat. Tunc per multum diem, etc. Legendum: Quod postremo accidebat, cum per multum diem. Pagius ad annum Christi 305, n. 7, et ante eum editiones Oxoniensis et Cantabrigiensis. 0732D Aboensis, quod postremo accidebat, cum per multum diem, decocta omni cute, vis ignis, etc., quae melius, credo distinxisset, cum per multum diem decocta omni cute, vis ignis ad intima viscera penetrasset.—Quod postremo accidebat, cum per multum diem . . . Ruinarti praefatio in Acta martyrum, pag. 61.—Lego: Quos postremo occidebat, cum . . . Gale .

Hinc rogo facto cremabatur. Corpora jam cremata, lecta ossa, etc. Legendum: Hinc rogo facto cremabantur. Corpore jam cremato, lecta ossa. Editio Oxon. anni 1684, item Cantabr. necnon, monente me clarissimo Graevio, Nicolaus Heinsius, denique Gale.

Corpora jam. Desideratur vox ubi, vel postquam. Tollius .—Assentirer, ni longe probabilius foret, scriptum olim fuisse a nostro singulari elegantia: Hinc rogo facto cremabantur corpora jam cremata. Id est, cremabantur acerrimis et amplissimis ignibus corpora, quae jam lento igne carnifices cremaverant. Praecessit namque proxime: «Quod postremo accidebat, 0733A cum per multum diem, decocta omni cute, vis ignis ad intima viscera penetrasset;» paulo superius: «Datis, vel latis legibus, ut post tormenta damnati lentis ignibus urerentur. Qui cum deligati fuissent, subdebatur primo pedibus lenis flamma tamdiu, donec callum solorum contractum igni ab ossibus revelleretur.»

Scio, nullam disertam praeire mentionem de corporibus jam crematis, et esse alias, rigide loquendo, aliquid differentiae inter uri et cremari, prout ista Minutii Felicis verba indicant: Quot ex nostris non dexteram solum, sed totum corpus uri, cremari sine ullis ejulatibus pertulerunt? Sed primo non perpetuam esse rigidam illam inter uri et cremari differentiam, abunde, credo, testantur Glossaria Labbaei, ubi pag. 45, col. 1 et pag. 197, col. 4, legere est, cremo, καίω; cremat, φλέγει; uro, καίω . . . φλέγω; hoc est, ubi quantopere interdum synonyma sint cremare et urere, declarant graecae interpretationes, utriusque latinae vocis communes, καίειν, φλέγειν. Et deinde, etsi nulla 0733B diserta fiat mentio apud nostrum in antecedentibus de corporibus jam crematis, fit certe de corporibus, ad quorum ima viscera vis ignis penetraverat; et ita uri, non simpliciter uri est: sed, inter alia, cremari. Nam aliud quoque est cremari sine addito, et cremari, ut cum Plinio loquar, in cineres; quod majoribus illis, verbi gratia, noxiis accidit, qui, rogo facto, cremantur, et quorum eapropter tota corpora, exceptis vulgo paucis ossibus, in cineres abeunt. Tantum igitur differunt proprie in hoc auctore cremari, rogo facto, et cremari lentis ignibus, seu, quod idem est, «ita lentis ignibus uri, ut omnis tandem decoquatur cutis, et vis ignis ad intima viscera penetret.» Quare primum, si quid judico, insignem loci gratiam corrupit praepostera librarii distinctio; et nunc docti cum suo corpore jam cremato multo magis corruptum eunt. Sequi porro possit deinceps per majusculam litteram, Lecta ossa, et in pulverem comminuta, jactabantur.

In flumine ac mare. Editio Aboensis, in flumina ac 0733C mare. Item Gale.— Flumine. Forte, flumina. Editio Oxon. anni 1684, et Cantabr. ex illa.— In flumine ac mare. Rectius alii, qui, in flumina, aut mare, legunt. Tollius .—Adeundus hic omnino Columbus, ad haec verba, Cum per multum diem.