In Caput VII.

Ut firmet id, quod upra dixit, Christianos non nisi 0398A malis odio fuisse, de Diocletiano imperiique ejus participibus dicturus, multa eos perverse docet egisse; inque mores et instituta eorum graviter invehitur. Quanquam vero tyranni isti saevissima et atrocissima Christianorum laniena omnis aevi, quod exinde fuit, et posthac, si sic Deo visum, futurum est, odia meruerint; videant tamen gnari illorum temporum, serviatne hic in nonnullis Lactantius proposito suo, idque sic, ut nonnunquam ea carpat, quorum ratio diversa est, multoque secus ab aliis narrantur et explicantur.

Scelerum inventor et malorum machinator. Lact. Div. Institut. VII, c. 24: Princeps daemonum, qui est machinator omnium malorum. Ita scelerum inventor Ulisses Maroni, Ruffinus Claudiano appellatur.

Tres enim participes regni. Idem Claudianus 2, in Ruf.:

Increpat Augustum, scandat sublime tribunal,
Participem sceptri, socium declaret honoris.
0398B Sic apud Am. Marcellinum lib. XXVI, dicitur Valentinianus fratrem Valentem produxisse participem legitimum potestatis, sed in modum apparitoris morigerum. Et auctor Vitae Sept. Severi. c. 8: Cumque Severum ad participatum vocaret (Pescennius Niger,) contemptus est. Porro ut de instituto hoc Diocletiani in adolescentiae gratiam summatim aliquid dicam, nihil notius est illo Homerico, οὐκ ἀγαθὸν πολυκοιρανίη, εἶς κοίρανος ἔστω. Hoc plurimis comprobatum est assensibus aliorum, ut Euripidis Androm. Act. II, choro:

Ἑνὸς ἁ δύναμις άνά τε μέλαθρα, κατά τε πόλιας.
Senecae item, et Philosophi lib. I de Clementia, c. 4, et Poetae in Medea, Lucani lib. I, et quorum ibi illustris Grotius meminit. Quin Hieronymi quoque ad Rusticum Monachum haec sunt verba: Etiam muta animalia et ferarum greges ductores sequuntur suos. In apibus principes sunt: grues unam sequuntur ordine litterato. Imperator unus, judex unus provinciae, et reliqua. 0398C Quibus adde Cyprianum, de Idolorum vanitate, p. m. 289, et ejus verba mutuantem Minucium Felicem, ex quo simul Fulvii Ursini emendatio firmatur, pro discessit, legentis desiit; ubi habes plures in hunc sensum laudatos a clarissimo doctissimoque Ouzelio, p. 139. Nec praeterire decet Lactantium nostrum Inst. l. I, c. 3 et 5. Horum aliorumque judicia ipsa probat veritas; fecissetque haud dubie prudentius imperator Diocletianus, si non tam aequando sibi paulatim Maximiano, caeterisque dein adjungendis, aperuisset in futura tempora latam intestinis discordiis fenestram, quam legendis idoneis ubique ministris et vicariis; summaque imperii per omnes partes retenta, quieti suorum ratione tutiore consuluisset. Ita certe judicat Firmianus noster, et recte. Alios tamen quosdam haud nescio abire in alia omnia. Laudat profecto Valentinianum Ammianus, lib. XXVI, quod magnitudine urgentium negotiorum se superari considerans, nihil morandum putaret, quin fratrem Augustum pronuntiaret. Idem de Diocletiano 0398D pronuntiat Zonaras Annal. t. 2: Ἀπιδὼν δὲ πρὸς τὸ τῆς βασιλείας ὑπέρογκὸν, κοινωνὸν αὐτῆς προσλαμβάνεται κατὰ τὸ τέταρτον ἔτος τῆς ἡγεμονίας αὐτοῦ. ἢ καθ᾽ ἑτέρους, κατὰ τὸ δεύτερον. At Mamertinus nimium πανηγυρικὼς· Vos, qui imperium non terrae, sed coeli regionibus terminatis, tantam vim, tantam potestatem mutuo vobis impartire, divinae profecto immortalisque fiduciae est, quam cupiditas perturbet: Paneg. ad Maximianum, c. 10. Quibus paria, aut etiam ampliora habes in Genethliaco, cap. 6. Quid dicemus igitur de tetrachordo hoc a Juliano Parabate aliisque non parum laudato? Respondet noster etiam hic scriptor, non fuisse sinceram illam concordiam, sed temporum causa servatam utcumque societatem: non amicitiam virtute matre natam et cultam, sed qualis inter latrones et μονηροπολίτας in mutuam opem fit, conspirationem. Nec profecto indignum est observatu, vultus quoque simillimos habuisse (inspice nummos 0399A utriusque), quos natura ingeniis, fortuna, sorte, vita, institutis et actionibus tam apte comparaverat. At si caeteros duos spectamus, Constantius ob ingenii lenitatem ac comitatem, non probavit paris istius crudelissimi mores: sed tulit utcumque, cum emendare non posset. In Galerio autem tetrachordum nimis discrepabat, qui et alias terrori fuit duobus illis senioribus, et ad extremum coegit imperio se abdicare socerum Diocletianum, quem et Herculius dein est imitatus. Sed haec hactenus; nam si quis seria paret opera excutere, non injucundae, fors nec inutili dissertationi argumentum hinc nascetur.

Indictionum. Indictiones initio videntur extra ordinem factae, ad arbitrium victoris, aut ad necessitates Reipublicae; atque id sensisse videtur Asconius, cum has a canone et oblatione diversas faceret. Postmodum tamen et hae tempori certo sunt assignatae. Sed vide Jurisconsultos. Etiam interpres Bibliorum, II Reg. XV: Indixitque Manahem argentum super Israel cunctis potentibus et divitibus; et cap. XVIII: Indixit Rex 0399B Assyriorum Ezechiae Regi Judae trecenta talenta argenti, et triginta talenta auri. Adde capitis XXIII partem extremam.

Multi praesides. Attingit hanc rem leviter Eutropius, lib. IX, cap. 15, simulque ostendit, qua fuerit occasione usus ad haec perficienda Diocletianus, bellis scilicet ac victoriis; his enim potitus, suo nutu et arbitrio provincias singulas temperavit composuitque. Exemplum est Aegyptus, prostrato in ea Achilleo: Victoria, inquit, acerbe usus est; totam Aegyptum gravibus proscriptionibus caedibusque foedavit. Ea tamen occasione ordinavit, provide multa et disposuit, quae ad nostram aetatem manent. Clarius et magis apposite Paeanius: Καὶ αὀτὸς Διοκλητιανὸς ἐν 0399C Αἰγύπτῳ τὸν Ἀχιλλέα νικήσας, αὐτόν τε διεχρήσατο, καὶ διὰ πάσης ὠμότητος ἐπεξῆλθε τῇ νίκῃ, τούς μὲν κατασφάξας τῶν Αἰγυπτίων, τοῖς δὲ λοιποῖς φόρους τάξας ᾧς μάλιστα βαρυτάτους. εκ ταύτης δὲ τῆς αἰτίας καὶ πᾶσι τοῖς βασιλευομένοις τὰς εἰσφορὰς ἐπέθηκε διαμετρησάμενος τὴν 0399C γῆν, καὶ εἰς ἀπογραφὴν ἀναγαγὼν ἅπαντα, ὅπερ καὶ εἰς τόδε ἐκράτησεν. Quare omnia cum his belle consentiunt; indeque apparet, non ita ἀνιστόρητα semper esse, quae Metaphrastes ille habet pleniora, sive ea de suo adjecit, sive Eutropio copiosiore usus est, quam utimur hodie nos. Rei vero, qua de hic agitur, vestigia observasse videor in legibus etiam istorum et sequentium deinceps temporum: sed ad ea colligenda nunc satis otii non est. Recte autem praesides noster vocat, quia ab imperatore missi constitutique erant. Vide Lips. Excurs. ad Tacit. Annal. lib. I, cap. 75; lib. XII, cap. 60; Salmas. ad Spart. Hadrianum, c. 13 et 33; Spanhem de Praest. et usu numis. p. m. 572. Per officia, hoc quidem loco intelligit Praesidum Judicumque apparitores, minores nempe magistratus cum militibus; quo loco fere fuerant, quos antiquior aetas accensos, statores (quanquam habuit et recentior suos statores) et, si summis apparerent magistratibus, lictores, posterior, communi nomine officiales appellabat. Nihil frequentius 0399D in Actis Martyrum, in Legibus illius aevi, in notitia utriusque imperii, scriptisque aliis. Imo et Suetonium in Vespasiano sic locutum ostendit ὁ πάνυ Gronovius in Obs. ad Scriptores Ecclesiasticos. Sic Orientis quidam comes 600 homines habebat in officio: praefectus praetorii Africae, 388; alii plures, alii pauciores, prout res exigere videbatur. Vide quae collegit de his Pancirollus ad cap. 9 Notitiae imperii Orientis. Sin contendat aliquis, hic a Lactantio praesides potius ipsos dici, ἓν scilicet διὰ δυοῖν, aut ipsis paulo majores, pares, supparesve, magnopere quidem non repugnabo. Memini namque hos etiam venire officiorum nomine; praesertim ipsorum contemplatione imperatorum. Sic Trajanus Plinio scribit: Diplomatibus quae officio tuo dedi, Epist. ult., lib. X. Sic alii rursum Bithyniae praesidi, hoc libro, cap. 48, Licinius, datis ad officium tuum litteris. Verum haec jam ante nota esse possunt.

0400A Rationales multi. Etiam Rationales in provinciis constituti officium, seu apparitionem habebant, ut ostendit ex lege 7 de Cohortalibus, et leg. 2 et 4 de Bonis vacantibus, in cod. Theod. doctissimus Valesius. Hi autem damnatorum bona, et sententia Judicis proscriptorum occupabant. Inspice Valesium ad Am. Marcell. lib. XXVIII. Imo Rationales erant procuratores principum, qui reditus provinciales quosvis ad principes spectantes exigebant. Adde Dufresnium in Glossario.

Et Magistri. Vocabulum Magistri late patet; nam sic dicti quicumque vel homines moderantur, componuntque vitam eorum et mores, vel rebus praesunt. Ita Tullius ipse consules Romanos vocat, magistros populi. Ita censores, magistri morum audiunt passim. Ita magistros operum (nostris Arbetes Fougtar, Graecis ἐργοδιώκτας), habes in veteri versione Bibliorum, Exod. I. Ita magistri dicebantur, qui ex auctoritate praetoris praeerant dividendis bonis, aliique plurimi. Festus, et ex eo Gronovius ad Liv. lib. XXXIV, c. 25, 0400B magis proprie dictos recensent magistros pagorum, societatum, vicorum, collegiorum, equitum, ludorum, praeterea et conviviorum, denique doctores artium; quorum omnium dignitas magisterium, non magistratus. Postea coepit ea vox in aulis imperatorum frequentari; erantque magistri militum, de quibus vide eumdem Gronovium, Obs. in Script. Eccles. p. 217. Item magistri officiorum, de quibus adi Corippum Africanum, lib. III, v. 172, ibique notata a doctis, praesertimque Salmasium ad Julii Capitolini M. Antoninum philosophum, cap. 8, et Valesium ad Ammianum Marcell. lib. XXVI. Sed et magistri epistolarum, memoriae, libellorum, dispositionum, census, vestis lineae, vestis privatae, et alii rerum aliarum; de quibus inspice notitiam utriusque imperii, et notas virorum rarae eruditionis fama illustrium ad Historiam Augustam.

Civiles actus. Actus pro actionibus illa aetate crebrum. Et sic etiam Lactantius de Ira Dei, c. 12: 0400C Spectari actus nostros a Deo; cap. 17: Singulorum actus animadvertit.

Exactiones. Unde exactores, ἐπιστάται, qui vel tributa, vel opera exigunt. Vide interpretes Mosis, Exod. V, v. 6 et 14: Flagellatique sunt, qui praeerant operibus filiorum Israel ab exactoribus Pharaonis. Sed de his passim etiam alibi in sacris extraneisque litteris. Exactiones vero has in Diocletiano nonnihil excusant creberrima bella, quae imperante eo vexabant orbem terrarum. Nam ut initia ipsa omittam, Bagaudae Gallias, Britanniam Carausius cum incolis ejus insulae, Orientem Persae, Aegyptum Achilleus, Africam reliquam Julianus et nationes Quinquegentanae quatiebant. Unde et auctor hujus scripti infra: Haec quoque tolerari possunt, quae ad exhibendos milites spectant. Porro de censu, sive censitione hac, imprimis de capitatione, vide Lipsium ad Taciti Annal. I, cap. 31.

Legem pretiis rerum venalium. Olim quidem ab Aedilibus, quos ἀγορανόμους Graeci appellant, vendentium coercebatur rabies. Vide quae ad Aristot. Polit. lib. VI, cap. 8, collegit Piccartus; nisi mavis et Romanorum, et reliquarum gentium tabularia excutere.

Donec lex necessitate ipsa solveretur. Imperata vilitate nimia, venditores omnes de compacto rem gerunt, quasi in velabro olearii, ut cum Plauto loquar, resque amotas frustra desiderari faciunt. Hac aliisque de causis usus legum corrector multas experiendo arguit, ut ait fere Livius lib. XLV, cap. 32, quod inter alia de iis vel maxime venit accipiendum, quae ad pretii pertinent mensuram. Illa enim vernis est ventis incertior. Vide Boecleri dissertationem de Mensura pretii, et quos ibi vir ille summus laudat.

Hic moneta. Glossae veteres, Moneta τόπος, τὸ χαραγγεῖον. Item, Moneta, τόπος ἔνθα τὸ νόμισμα χαράσσεται. Sic Monetae Trevericae mentio fit in lapidis mutili inscriptione apud Grut. pag. 93, Num. 3. Sic ab Ausonio celebrantur, quae Mediolani fuere 0401A Templa, palatinaeque arces, opulensque Moneta. Cujus carminis versus aliquot in veteri marmore exstare docet Ferretius in Musis Lapidariis, lib. IV, mem. 21. Emendationem vero viri docti, qui in notis ad Ausonium reponit, et laeti mores, ubi legebatur antehac, Antiqui mores, marmor illud non comprobat. Et sane notum illud Ennii, Moribus antiquis, a Plauto bis repetitum, laudatum etiam a Vespasiano imperatore apud Tacitum lib. III, c. 57, et a M. Antonino Philos. imp. apud Volcatium Gallicanum in vita Avidii Cassii, e. 5, locum satis aptum in Ausoniano illo carmine habere videtur.

Ita semper dementabat. Id est, insaniebat, furiosus et demens erat. Hincmarus de divortio Lotharii: Alii autem potu, alii autem cibo a sortiariis dementati sunt. Glossae Lat. Gr. Dementat ἐξίστησιν Dementire, dixit Tertullianus lib. de Anima, Lactantius ipse in Instit. aliique. Cuperus. Verba Lactantii, lib. IV, c. 27, haec sunt: Ecce aliquis instinctu daemonis percitus, dementit, effertur, insanit. Quibus gemina sunt ista, lib. 0401B I, c. 21: Sectis namque humeris, et utraque manu districtos gladios exserentes currunt, efferuntur, insaniunt. Haec omnino retinenda est lectio, non illa quam invitis libris obtrudunt nobis Dempsterus et Gallaeus, et efferantur. Ciceronem imitatur Lactantius, ut plerumque alias. Orat, pro Coelio, c. 9: Laesi dolent, irati efferuntur; Contra Rullum, c. 35: Sed certo continebuntur, progredientur longius, efferentur. Verum ut ad praesentia redeamus, dementare sic positum est, ut apud Hegesippum efferare. Ita efferaverat, inquit, Herodes in universos. Vide Gronov. Obs. in Hist. Eccl. p. 71: Sic ponere, mutare, movere, praecipitare, aliaque multa, intransitive interdum, aut elliptice potius, ita ut τὸ se subaudiendum sit. Adeant adolescentes ingenui Vossium, lib. III de Analogia, cap. 3.