Articulus II.

Quam invicte Lactantius christianae religionis veritatem demonstret ex fugatis a Christo, ejusque nomine, ac crucis signo daemonibus.

Tantum abest ut Christus praestigiis artibusque magorum aut daemonum miracula ediderit, quin et ipse 1047A et ejus discipuli mirabili virtute fugaverint daemones, eosque ejecerint ex iis, quae obsidebant, hominum corporibus. Atqui uti Lactantius (Lactant., lib. IV, cap. XXVII) recte argumentatur: «Necesse est veram esse religionem, quae et rationem daemonum novit, et astutiam intelligit, et vim retundit, et eos spiritualibus armis domitos ac subjectos, cedere sibi cogit.» Enimvero hi daemones Jovis, Aesculapii aliorumque, quos gentiles colunt, deorum aut amici sunt, et illis aliqua necessitudine copulati, aut e contrario inimici, et infensi. Si sibi invicem copulati sint, atque, ut ait Homerus (Homer. Iliad., I, vers. 221) , Jupiter daemonibus aggregetur, si a poetis et philosophis modo daemones, modo dii appellentur, quomodo eos distinguemus a se invicem, ut illos rite 1047B distinctos colamus et honoremus? Si vero eximii gentilium dii hostes revera sint daemonum, et eis infensi, cur illos non fugant, atque ad eos expellendos, non eamdem ac Christus ejusque discipuli habent potestatem? Quae etiam erit horumce deorum vis aut potentia, si ipsis subjecti non sint daemones? Cur etiam Christi, non autem Jovis aliorumque deorum, nomine fugantur, nisi quia Christum, minime vero falsos deos reformidant? Et certe ubi coluntur, se deos esse mentiuntur; ubi adjurantur a christianis, coguntur se daemones esse palam confiteri. Quorsum autem ab eis extorquetur tam ignominiosa confessio, nisi quia maximo christianorum eos adjurantium timore percelluntur?

Sed Lactantium nostrum, haec omnia, nec semel 1047C profecto enarrantem, si lubet audiamus: «Justos, inquit, id est, cultores Dei metuunt, cujus nomine adjurati, de corporibus excedunt, quorum verbis, tamquam flagris verberati, non modo daemones se esse confitentur, sed etiam nomina sua edunt, illa quae in templis adorantur; et quod plerumque coram cultoribus suis faciunt, non utique in opprobrium religionis, sed honoris sui ( duo antiquissimi codices regii, et honoris sui), quia nec Deo, per quem adjurantur, nec justis, quorum voce torquentur, mentiri possunt. Itaque maximis saepe ululatibus editis, verberari se, et ardere, et jam jamque exire proclamant» (Ibid. lib. II, cap. 15, lib. IV, cap. 27, et lib. V, cap. 21) . Eadem a Minucio Felice tradita alibi annotavimus et explicavimus.

Atqui si tantus sit daemonum, homines a veri Dei 1047D veneratione ad impium falsorum deorum cultum fraudulenter avocantium timor, si tanta illorum et deorum et daemonum infirmitas: contra vero, si tantum est Christianorum, verum Deum colentium, in ipsos daemones imperium, si tanta ad eos fugandos potestas; nonne certissime inde conficitur, tam veram esse christianorum, quam falsam gentilium religionem?

Acrius adhuc urget Lactantius, perspicuumque facit iisdem daemonibus terrorem maximum incuti ipso etiam crucis signo, quo quidem facto, non secus ac ejusdem Christi nomine adjurati, de hominum corporibus, quae obsessa tenebant, confestim ejiciebantur. Atque id quidem auctor noster narrat, non uti rem incertam, aut obscuram, sed omnibus sui temporis 1048A hominibus notissimam ac certissimam. «Nunc,» inquit, «sectatores ejus,» Christi videlicet, «eosdem spiritus inquinatos, de hominibus, et nomine magistri sui et signo passionis excludunt (Lactant., lib. IV, c. 27) ,» Neque hos improbos spiritus clam et occulto in fugam vertebant, sed palam ac publice, ac cum ipsimet gentiles diis suis immolarent. Tum enim, si assistat aliquis, uti ille ait, signatam frontem gerens, non poterant ullo modo litare, vel sicut Virgilius ab eo laudatus canebat (lib. III Georg., vers. 149) :

Nec responsa potest consultus reddere vates.
Non semel autem aut raro, sed saepius id factum plane asseverat. Nam continenter subjungit hanc saepe causam praeeipuam fuisse malis regibus justitiam, hoc est, christianos persequendi.

1048B Unum tamen ex pluribus selegit memorabile exemplum, quod his protulit verbis: «Cum quidam ministrorum nostrorum» (in duobus antiquioribus mss. regiis codicibus, pro nostrorum, legimus, e cultoribus Dei) «sacrificantibus dominis assisterent, imposito frontibus signo, deos illorum fugaverunt, ne possent in visceribus hostiarum futura depingere. Quod cum intelligerent aruspices, instigantibus iisdem daemonibus, quibus prosecant,» (memorati codices regii prosecrant, et unus secunda manu, consecrant, editio Florentina prosecuerant) «conquerentes, profanos, id est, Christianos, homines sacris interesse, egerunt principes suos in furorem, ut expurgarent, (mss. regii praefati, ac plures alii cum antiquiores tum recentiores, et editio ultima, expugnarent) «Dei templum, 1048C seque vero sacrilegio contaminarent, quod gravissimis persequentium poenis expiaretur.» Duae autem diversae codicum lectiones duplicem exhibent Lactantii sensum. Si enim legas expugnarent Dei templum, significabit Nicomediae templum, Diocletiano jubente, ut ipse Lactantius postea narrat, fuisse expugnatum et eversum. Si vero legas expurgarent Dei templum, sensus erit, ut gentiles expiarent dei sui templum, quod a christianis contaminatum putabant.

Quaecumque sit vera Lactantii lectio, ex ea aperte intelligitur daemones facto a christianis crucis signo territos ac fugatos. Sed haec fusius enarrat Lucius Cecilius in suo de Mortibus persecutorum libro, ubi rationem nobis reddit cur Diocletianus Imperator coeperit in christianos saevire. Ibi enimvero haec legimus: 1048D «Tum quidam ministrorum, scientes Dominum, cum assisterent immolanti, imposuerunt frontibus suis immortale signum. Quo facto, fugatis daemonibus, sacra turbata sunt. Trepidabant Aruspices, nec solitas in extis notas videbant; et quasi non litassent, saepius immolabant. Verum identidem mactatae hostiae nihil ostendebant, donec magister ille Aruspicum Tages, seu suspicione, seu visu, ait idcirco non respondere sacra, quod rebus divinis profani homines, nimirum christiani, interessent. Tunc ira furens, sacrificare non eos tantum, qui sacris ministrabant, sed universos, qui erant in palatio, jussit, et in eos, si detrectassent, verberibus animadverti, datisque ad praepositos litteris, etiam milite 1049A cogi ad nefanda sacrificia praecepit; ut qui non paruissent, militia solverentur» (Cecil., lib. de mortib. persecut., cap. X) . Vides sane quam asseveranter uterque affirmet ethnicorum sacra facto a christianis dominicae crucis signo turbata fuisse, ac Diocletianum, ibi praesentem, tum jussisse in hos caeterosque christianos saeviri.

Quamvis autem certissimum sit utriusque Lactantii, et Lucii Cecilii, sicut alibi ostendimus, de fugatis signo crucis daemonibus testimonium, nec ab ullo cordato homine in dubium merito possit vocari; si quis tamen id sibi aliunde probari postulet, huic testem primum dabimus Athanasium, qui palam testificatur daemones ac deos signo crucis Christi facto tamquam mortuos obmutescere, irritasque fieri eorum 1049B praestigias: Τῷ δὲ σημείῷ τοῦ σταυροῦ πᾶσα μὲν μαγεία παύεται, πᾶσα δὲ φαρμακεία καταργεῖται ( Athanas., de Incarn. Verb. Dei). «Signo autem crucis omnis ars magica deficit, incantamenta omnia evanescunt.» Quapropter Cyrillus Hierosolymitanus christianos, curae suae commissos, sic adhortabatur: «Ne ergo Christi crucem erubescamus, sed si quisalius abscondat, tu palam ad frontem obsignato, ut daemones regium signum intuentes, tremuli procul aufugiant.» Μὴ τοίνυν ἐπαισχυνθῶμεν τῷ σταυρῷ τοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ κἂν ἄλλος ἀποκρύπτῃ, σὺ φανερῶς ἐπὶ μετώπῳ σφραγίζου, ἵνα οἱ δαίμονες τὸ σημεῖον ἰδόντες τὸ βασιλικὸν, μακρὰν φύγωσι τρέμοντες (Cyrill., Hierosol. Catech., IV, § 10) . «Non enim, inquit, alterius crucifixi invocatio daemones abigit.

1049C Nec minus perspicue Gregorius Nazianzenus divinam hujus salutiferi crucis signi et invocati nominis Christi potestatem hisce versibus cecinit:

. . . . Ἐγὼ Χριστοῦ λάχος οὔνομα σεπτὸν Πολλάκι μοῦνον ἔειπον· ὅδ᾽ ᾤχετο τηλόθι δαίμων Τρύζων, ἀσχαλόων τε, βοῶν σθένος ὑψιμέδοντος· Ἢ σταυροῦ μεγάλοιο χαράγματι, μηδὲ μένοντι, Ἠέρα μέσσον ἔγραψα, τύπος δὲ ἔστησε τρόπαιον.
(Greg. Naz, Carm. 61.)

Ipse etiam sors inclyta Christi
Prolato ipsius vel solo nomine, saepe
Daemones ejeci stridentes, atque gementes,
Clamantesque Dei robur dominantis olympo,
Aera vel medium signo crucis ipse notavi
Illustremque tulit typus hic ex hoste triumphum.

Quid vero quod vir ille, fide procul dubio dignissimus, ac post eum Theodoretus (Theodoret., lib. III Hist., Eccl., cap. III) , celeberrimum nobis suppeditant 1049D Juliani Apostatae exemplum, quo certe nihil ad ostendendam signi crucis in daemones virtutem efficacius potest umquam desiderari. Impius enim ille imperator, sicut illi testantur, postquam a christiana religione defecisset, in subterraneum et horrendum adytum, uno tantum stipatus comite, descendit, ut magicis artibus daret operam. Sed sonis insuetis, tetris odoribus, spectrisque igneis territus: «Ad crucem,» inquit Gregorius, «vetusque remedium confugit, hocque se adversus terrores consignat, eumque quem persequebatur, «videlicet Christum,» opitulatorem adsciscit . . . . . Valuit signaculum, cedunt daemones, pelluntur timores. Quid deinde? Respirat malum, rursus audaciam concipit, rursus aggreditur, rursus 1050A iidem terrores urgent, rursus signum adhibetur, ac daemones conquiescunt.»

Cum haec vero publica notaque omnibus ethnici negare nequirent, qua, putas, ratione ea infirmare conabantur? Respondebant, ait Lactantius (Lactant., lib. IV, cap. 27) , hoc deos non metu (male in editis, nutu) verum odio facere. Neque in animum, quaeso, inducas illud ab auctore nostro gratis fictum; quod facilius refelleret. Jam enim citati Gregorius Nazianzenus et Theodoretus certiores nos faciunt sacrorum antistitem, lateri Juliani inhaerentem, ipsi virtutem crucis valde admiranti respondisse. Abominationi illis fuimus, non terrori, vel ut scribit Theodoretus: «Non timuerunt daemones, ut tu censes, sed factum tuum abominati recesserunt.»

1050B Verum Lactantius insulsam hanc cavillationem funditus evertit. Si qua etenim fuisset deorum sive daemonum potestas; congruum, immo necesse proculdubio erat, ut quos signo crucis munitos oderant ac detestabantur, hos non fugerent, sed praesentibus potius mulctarent poenis. Turpis namque haec fuga certissimum erat victoriae, a christianis in eosdem daemonas reportatae indicium. Negare itaque nemo poterat, tam veram, quam victricem esse religionem christianorum, qui daemonas solo crucis signo fugabant domabantque.

Quis igitur Gallaeum, non secus atque alios ejus asseclas, salutiferi crucis signi inimicos, non mirabitur, qui in hunc Lactantii locum observat, eum plus, quam par erat, tribuisse crucis signo; quando quidem 1050C dixit illud daemonibus fuisse terrori? Quid enim, amabo te, illi nimium tribuit? Daemones, inquit Galaeus, non signo crucis terrebantur, sed cruce ipsa, hoc est, morte Christi in cruce interempti. Verum eximius ille vir prius evidentissime probare debebat, mentitos fuisse non dubiae tamen fidei scriptores, a nobis hactenus citatos. Sed id nec probavit Gallaeus, nec probare curavit. Atqui si Julianus impius ille apostata, non amplius, si tamen umquam fuit, sincerus Christi sectator, daemones, uti diximus, signo solo crucis fronte imposito expulit; multo magis certum esse debet, eos a veris ac piis Christi discipulis hoc ipso solo fugatos fuisse.

Urget Gallaeus: Paulum in sua ad Hebraeos epistola scripsisse diabolum Christi morte destructum. Quid 1050D inde? Numquid ex his verbis conficitur solo crucis Christi signo fugatos non fuisse daemones? Quin immo, quia Christus morte sua diabolum destruxit, inde profecto conficitur ipsius crucis signum diabolo et daemonibus esse terrori.

Instat adhuc heterodoxus homo Lactantium non dixisse daemones nudo crucis signo expelli, sed et nomine magistri et signo passionis, quod, inquit, et nos concedimus. Bene est, quod ille tandem concedat, quod non poterat amplius inficiari. At si utroque et nomine Christi, et signo crucis ejus daemones expulsi sunt, certe ad eos expellendos debuit aliqua esse illius salutaris signi potentia. Ut quid enim frustra adhibitum fuisset? Atqui Lactantius ibidem subjunxit, 1051A quod Gallaeus non sine fraude et dolo dissimulasse videtur, cum sacrificarent ethnici in fugam versos fuisse daemones, imposito ab assistentibus christianis frontibus crucis Christi signo. At ibi Lactantius, quemadmodum alii a nobis citati, mentionem solius Dominicae crucis signi fecerunt. Porro autem hanc signi crucis virtutem non ab ipso solo, sed a divina potentia, cujus instrumentum est, derivari catholici omnes, quidquid calumniatores heterodoxi secus effutiant, palam profitentur.