Caput V.

0477C

Illud verum esse dicebat. Verba haec optime sese habent, nec quicquam, ut putabat vir eruditus, subauditur. Romani scilicet in parietibus, aut tabulis pingere solebant imperatores calcantes hostium et regum devictorum cervices et terga. Nummi certe moris illius indubitati testes sunt; et impp. ita pictos fuisse, docet locus elegans Gregorii Nazianzeni Invectiva 1 in Julianum. Dicit igitur Persarum rex fictitias et imaginarias esse picturas Romanorum, in quibus imperator calcabat regum, et forte ipsius Saporis cervices: verum illud verum esse, quod ille calcaret Valeriani terga. Ut autem clare hic locus possit percipi, notandum est, veterum sellas caruisse stapedibus, vel instrumentis, quibus hodie in ascendendis equis utimur, et quibus equites aliquo modo insistunt. Inde vel saltu equos ascendebant, vel aliorum opera in eos levabantur, et subjiciebantur. Virgil. XII Aen., 0477D 287:

Infraenant alii currus, aut corpora saltu
Subjiciunt in equos, et strictis ensibus adsunt.
Et Vegetii etiam aetate, quemadmodum patet ex l. I, c. 18: Tyrones condiscebant non solum a dextris, sed etiam a sinistris partibus et insilire, et desilire: quo certe nihil pertinent desultores Livii aliorumque, nec pares equi Festi, quos advocat Stewechius. Hinc qui de equis descendedant, dicebantur equis delabi, desilire, defluere, uti ex Justin. l. I c. 10, Virgil. XI Aen. vs. 501, et Furio apud Macrob. VI Sat. 14, patet. Et Graeci eodem sensu ἀποπηδᾷν dixerunt, id est, desilire, uti ex Themistii Orat. 6 patet. Et quidem desilire, ut puto, est uno saltu sese equo liberare; defluere autem, lente et trans corpus, ut sic loquar, equi descendere: unde Furius ita locutus est de vulnerato; idemque facit Liv. lib. II: Nec quicquam equitis vulnere retardato, moribundus Romanus, labentibus 0478A super corpus armis, ad terram defluxit: unde et Virgiiius per τὸ desilire majorem agilitatem possit videri Camillae tribuere, quam turmae ipsius, quam canit defluxisse. Alii, et quidem honoratiores, ab hominibus in equos sublevabantur; Liv. VI, 24: Cum Camillus subjectus a circumstantibus in equum, et raptim subsidiis oppositis: Haec est, inquit, milites, pugna, quam poposcitis. Habebantque stratores, a sternendis, vel insternendis equis ita dictos, qui dominos in eos levabant. Spart. Caracal. IV: Denique cum eum Strator ejus levaret, pugione latus ejus confodit; Ammian. Marcel. l. XXXVIII: Cum eum elatus non susciperet equus, anteriores pedes praeter morem erigens in sublime, dextram Stratoris militis jussit abscindi. Ubi observa, milites id ministerium exhibuisse imperatoribus, loquitur enim de Valentiniano. Ita XXII, 1, de Juliano: Lapso milite, qui se insessurum equo dextra manu erexit. In Ins. apud Grut. 7, c. 1, occurrit Maternius. Perletus. Mil. Leg. VII. Pr. P. F. Strator. et in 2. CCCLXXXIX Silius. Hospes. Hastatus. Leg. X. Geminae. 0478B Strator. Ejus. vel praesidis T. Cl. Candidi Nescio, an eodem sensu haec vox occurrat in ins. apud Sponium, pag. 233 Miscell.

Diomedes Ap Strator Faustae. Hediae.

Nam vir eruditus explicat stratorem Appiae, qui viam sternebat eam, pavimentumque, ubi deficeret, restituebat. Quod si Faustam Hediam in equum hic Diodemes levavit, illustre documentum haberemus, mulieres etiam suos Stratores habuisse: sed, ut verum fatear, Appiae viae strator magis placet, qui uxoris forte suae memoriam conservavit; et ita strata Virgil. et straturam viarum dixit Suetonius. Graecis homo qui equum ascendentibus idem officium praestabat, dicitur ἀναβολεύς; isque Suidae exponitur ὁ ἐπὶ τὸν ἵππον ἀνάγων; idque exemplo ex nescio quo auctore sumpto firmat idem: ὁ δὲ βασιλεὺς τὸν ΑΝΑΒΟΛΕΑ 0478C προσκαλεσάμενος, καὶ ταχέως ἀναβὰς ἐπὶ τὸν ἵππον, ᾔτησε πιεῖν· Rex Stratorem vocans, celeriter conscenso equo, potum petiit. Neque aliter locutus est Plutarchus in Crasso: Simul Crasso admotus est equus auratis fraenis καὶ οἱ ἀναβολεῖς αὑτὸν ἀράμενοι παρεβίβασαν; et stratores eum sublevantes imposuerunt: unde simul patet, plures simul id officium uni eidemque homini praestitisse nonnunquam. Persas quoque stapedas ignorasse, et stratores servos habuisse, patet ex Historia Tiribazi apud Xenoph. lib. IV, nec non ex ejusdem Hipparchico pag. 956, unde videor colligere, stratores Graecis illo tempore adhuc incognitos, et morem a Persis deductum fuisse; nam scribit, juniores equites addiscere debere in equos insilire: aetate autem provectioribus haud parum profuturum τὸν περσικὸν τρόπον ἀναβάλλεσθαι ὑπ᾽ ἀλλήλων. Scythasque iis usos non fuisse, ex Hippocrate docuit Magius in Miscellaneis. Sapor igitur ut equum conscendere posset, stratoribus usus non est, sed Valeriano, qui etiam ipsi stratoris vicem non praestabat, verum 0478D stapiae: quia dorso ejus imponebat pedes, uti optime observat illustris Salmasius ad Histor. Augustam. Et hoc notare oblitus non est auctor Passionis S. Pontii apud Baluzium: Valerianus scilicet Imp. in captivitatem ductus a Sapore rege Persarum, non gladio, sed ludibrio omnibus diebus vitae suae merita pro factis percepit, ita ut quotiescumque rex Sapor equum conscendere vellet, non manibus (ecce munus stratoris) ejus, sed incurvato dorso, et in cervice ejus (qui sc. stapedae loco erat) pede posito, equo membra locaret; similiaque tradit Hugo Florensis in Chronico: Ad extremum autem ipse Valerianus Dei praesidio destitutus, a rege Persarum Sapore captus, ignominiosa apud cum servitute consenuit, et donec vixit, hanc infamis officii poenam simper tulit, ut acclinis humi regem ascensurum, non manu, sed dorso attolleret. Cum igitur stapedum usus antiquis fuerit ignotus, certe Alexandri Magni nummus, quem exibet Laurenbergius in Graecia 0479A Antiqua, vel supposititius, vel male depictus est, quia ille pedes instrumentis istis habet impositos; et similis plane nummus cernitur apud Lazium lib. I Graeciae: sed stapedes ex lateribus equi non dependent.

Et recte quoque propterea Sponius t. II, p. 386, rejicit sellam, vel ephippium, quod Julio Caesari attribuunt Helvetii. In originem tamen horum instrumentorum inquirendum est; et Carolus quidem Pagius pag. 333 ea valde recentia facit. Scaliger quoque novitiam rem esse tradit; et eam ob causam miximum Constantini imperatoris nummum argenteum recentem esse judicat. Alii contra, interque eos Magius, antiquum, licet non antiquissimum morem esse contendunt, adducuntque Inscriptionem veterem, cujus hic finis est:

Casu. Desiliens. Pes. Haesit. Stapiae. Tractus Interii. In. Rem. Tuam. Mature. Propera. Vale.

0479B Sed primo nihil de aetate hujus monumenti constat; deinde varia sunt, quae illud vel ultimi aevi, vel supposititium esse suadent: unde etiam Janus Gruterus illud spuriis inscriptionibus inseruit. Negari tamen non potest, quin instrumenti hujus mentio sit apud Eusthatium, qui floruit Manuelis Comneni temporibus, circa annum Christi MCL, item sub Alexio Comneno et Andronico, ad Odyss.: Ἀναβάλλειν καὶ τὸ εἰς ἵππον ἀγάγειν, ἔφιππον ποιεῖν, ὅθεν καὶ ἀναβολεὺς οὐ μόνον τὸ σιδήριον ᾧ τοὺς πόδας ἕντιθέντες ἔφιπποι γίνονταί τινες, ἀλλὰ καὶ ἄνθρωπος ὃς εἰς τοιοῦτον ἔργον καθυποῦργει; id est, Ἀναβάλλειν significat in equum levare, et equo ut insideat eques facere: inde ἀναβολεὺς non modo ferrum notat, cui pedes inferentes equos nonnulli ascendunt, sed etiam hominem, qui eidem rei inservit. Ante Eustathium Suidas, qui vixit temporibus Alexii Comneni prioris circa annum Christi 1080 idem instrumentum memorat: Ἀναβολεὺς καὶ ἡ παρὰ Ῥωμαίοις λεγομένη σκάλα. Idque adducto testimonio 0479C ex auctore anonymo firmare conatur: ὁ δὲ Μασσίας γηράσας, ἵππου χωρὶς ἀναβολέως ἐπέβαινεν. Salmasius in Epist. de Cruce, et Reinesius III Var. 2 recte rescribunt Μασσανίσσας; illeque per ἀναβολέα non scalam, verum stratorem intelligit, qui domino equum ascendenti manum commodabat. Polybii fortasse hoc fragmentum esse, putat vir illustris; ex eoque ῥῆσιν hanc desumpsisse Suidam, existimat Reinesius: sed recte Lipsius notat, ejus auctorem esse Appianum, quippe qui lib. de bellis Punicis p. 107 ed. ultimae, ita de Masinissa loquitur: Corpore quoque magno et robusto ἐς γῆρας πολύ fuit; usque ad mortem praeliis interfuit, ἵππου δὲ χωρὶς ἀναβολέως ἐπέβαινε, et equum sine stratore (pessime redditur sine ephippiis) ascendit. Adeo ut Suidae quidem aetate scalae fuerint nonnullis in usu: sed illae in verbis laudatis nequaquam quaerendae sunt, cum antiquioribus temporibus plane fuerint incognitae. Leo imp. cognomento philosophus, qui imperium adiit mortuo patre Basilio Macedone, anno 886, lib. I Tact. c. 6, haec instrumenta etiam memorat: 0479D εἰς δὲ τὰς σέλλας δύο σκάλας σιδηρὰς, ad sellas duas ferreas scalas; imo ante eum Mauritius, quem vivisse volunt anno 491 iisdem verbis utitur lib. I cap. 2 Tacticorum. Quin et D. Hieronymi aetate, qui floruit anno 408 videntur hae scalae in usu fuisse: ita enim in Epistolis, teste Magio loquitur: Si memoria non labat, se cum quasdam accepit litteras jumentum conscensurum, jam pedem habuisse in Bistapia; imo Vossius I de Vit. serm. 7, fretus inscriptione antiqua ante a me laudata, fortasse paulo antiquiorem earum usum fuisse censet: sed leve hoc argumentum esse, ex iis, quae monui, constat. Atque ex his constabit utique Hugonem, I de Mil. Equestri c. 5, male existimare nullam hujus instrumenti mentionem extare, quam apud Eustathium Homeri interpretem. Notandum autem diligenter Eustathium dicere, quosdam id ferrum usurpasse; et illustrem Salmasium existimare Leonis imperatoris tempore equites istis scalis ferreis non 0480A habuisse impositos pedes, dum equitarent: sed eas tantum usum praestitisse ad scandendum in equum, post subductas, et sub sellam fuisse reconditas; quod si verum, jam Leonis aetate absque illis scalis equitabant, et incognitus adhuc stapedarum nostrarum usus quas tamen Hieronymi bistapia, ipsiusque Leonis dua ferreae scalae (nam una suffecisset ascendenti) videntur agnoscere. Nam bi in bistapia proculdubio numerum dualem denotat, non secus ac in aliis compositionibus: sic apud Prudent. Hym. 12 bifestus dies est sacer duobus apostolis Paulo et Petro: bipalium apud Varr. I, 24 de R. R. bicinium. ubi duo canunt; bilorus, biblex; et bisellium, quod illustravit Chimentelius, quodque etiam occurrit in colloquio scolastico cum Glossis edito à Vulcanio: Δότε ᾧδε θρόνους, δίφρους, βάθρὸν. διὲδραν. Date huic sedes, sellas, scamnum, bisellium; et in notis Tyronis p. 164: Sella, sellarius, sellisternium, bisellium, subsellium, bidinium, tridinium; ubi lege biclinium, triclinium. Quidquid sit, certa hujus moris origo difficulter potest ex tenebris in lucem 0480B protrahi. Casaubonus in Ath. VI, 16, antiquissimos Rabinorum stapedum mentionem facere se scribit alibi docere; et si nummus à Tristano vulgatus genuinus, adscribendusque est Chosroi Persar. regi, a Justiniani, qui ille fuit aequalis, tempore, et a Persis fortasse mos hic repetendus est. Nam insidet equo Chosroes instar Solis (cujus se et Lunae fratres dicebant Persarum reges) radiis ornatus, pedesque ejus stapedibus, quemadmodum ex ectypo patet, insistunt. Cum autem omnes homines stratores non habebant, C. Gracchus, libera Repub. ut consuleret plebis commodis, conciliaretque Italorum sibi animos, vias stravit multas, columnas lapideas ad indicanda milliaria statuit: Ἄλλους δὲ λίθους ἔλαττον ἀπέχοντας ἀλλήλων ἑκατέρωθεν τῆς ὁδοῦ διέθηκεν, ὡς εἴη ῥαδίως τοῖς ἵππους ἔχουσιν ἐπιβαίνειν ἐπ᾽ αὐτῶν ἀναβολέων μὴ δεομένοις. Alios lapides paulum a se invicem divisos ab utroque viae latere constituit, ut qui equos haberent, facile eos ascendere possent absque opera stratorum, teste Plut. in ejus 0480C Vita; et quia tunc temporis scalae non fuerint in usu, certe nulla causa est cur Lipsius fluctuet, et ad instrumentum scansile verba illa trahi posse existimet. Idem autem quod Gracchus fecit, diu ante etiam memorat alicubi Xenophon.

Imposito pede super dorsum ejus. Variant auctores illius et posteriorum temporum in describenda calamitate, quae Valerianum exercuit, uti videre licet apud Barthium ad Claudianum et ad Statium, l. II Theb., v. 713, sed ipsi Saporem cervicem calcasse praeter Victoris Epitomen, Passionem S. Savini, testis omni exceptione major est Lactantius noster. Vir eruditus tam ex Veteri Testamento, quam profanis auctoribus, illustrat, morem calcandi devictorum cervices; aque ex Coryppo imperatores romanos ita pictos fuisse docet:

Ipsum autem in media victorem pinxerat aula
Effera Vandaligi calcantem colla tyranni.
Inde conatur evincere, haec verba: Nam quamdiu 0480D vixit rex ejusdem provinciae, incurvato eo, pedem cervicibus imponens solitus erat equum conscendere, assuta Eutropio aliunde esse, quia in melioribus codicibus non inveniuntur, atque etiam a Graeco interprete omissa sunt; et postquam attulisset varias de Valeriani calamitate sententias, etiam Eusebium ad partes vocat, atque ex ejus lib. VII, c. 8, Hist. eccles. vel potius ex Dionysio, quem ille sequitur, docet Valerianum ita in imperio consenuisse, ut ipse affectus aetate tradiderit id regendum filiis; additque Eusebium rem Romano nomine indignam, reverentia suorum principum, vel negligentia, vel alia de causa, transire, eoque genere neminem nescire eum saepius cum toto grege suo labi. Certe Valerianus duos filios habuit Gallienum et Valerianum, eumque Augustum, hunc Caesarem fecit, antequam in Saporis venit potestatem: sed tamen apud neminem alium auctorem reperio, Valerianum ita in imperio 0481A consenuisse, ut aetate affectus id tradiderit filiis. Nam primo ille in imperio non consenuit, sed annos 70 natus imperator factus est; et cum aetatem ferret optime, multisque virtutibus praeditus dignus esset imperio, non certe dici potest propter aetatem imperium filiis tradidisse, Gallienum licet initio principatus Augustum, et alterum filiorum Valerianum Caesarem absens, forte ad bellum Persicum profectus, creaverit. Deceptus proculdubio Barthius est a Christophorsono Eusebii interprete, quem recte notat Valesius verba laudata intellexisse de Valeriano, cum ad Macrianum, cujus proxime mentio praecessit, sint referenda; unde hodie ita ille locus vertitur: Macrianus vero imperandi cupiditate flagrans, tametsi imperio indignus, cum regium imperium induere non posset, ipse corpore debilis, duos filios paterna in se translaturos crimina imperio praefecit. Et quadrant haec optime cum iis quae narrat in ipsius Vita Trebellius Pollio. Nam quamvis ille non memoret imperii cupiditatem, tamen ex consilio, quod cum Balista 0481B habuit (de quo iidem videatur in Gallienis), et quia statim manus ipsi dedit, puto satis patere, hanc scenam ipsos communi consilio egisse et ita Macrianum posse dici imperium concupivisse. Reliqua optime etiam conveniunt; nam Macrianus dixit: Sed non hoc in me aetatis est: senex sum, ad exemptum equitare non possum; lavandum est mihi frequentius, edendum delicatius: divitiae me jamdudum ab usu militiae retraxerunt. Cum autem Balista intelligeret eum de filiis cogitare, dixit: Prudentiae se ipsius rempublicam tradere: daret liberos Macrianum et Quietum fortissimos juvenes; atque ita factus est cum duobus filiis, cunctis militibus volentibus, imperator. Sed quia Valeriani Caesaris mentionem tam illustrem facit Lactantius, facere non possunt, quin Epitomen Victoris examinem. Licinius Valerianus, cognomento Colobius, imperavit annos quindecim, parentibus ortus splendidissimis stolidus tamen et multum iners, neque ad usum aliquem publici officii, consilio, seu gestis accommodatus. 0481C Hic filium suum Gallienum Augustum fecit, Gallienique filium Cornelium Valerianum Caesarem. Quod de ingenio Valeriani dicit ille, satis refellitur a Tristano initio, tom. III, quem arbitrior verissima monere; deinde Valerianus non regnavit per annos quindecim, sed ad summum per annos sex. Factus enim imperator septuagenarius, teste Treb. Pollione, et quidem anno Christi 253 captusque a Persis fuit an. 259, Fulv. Aemiliano et Pomponio Basso coss.; notantque viri eruditi, cum crudelissima morte obiisse, a cervicibus cute ad imos pedes detracta Saporis jussu anno aetatis 77 quae certe tot imperii annos excludunt, licet Chronicon. Alexandr. eidem etiam quatuordecim annos tribuat. Erroris fons forte petendus est ex iis auctoribus, qui scripserunt, Valerianum et Gallienum totidem annos imperasse; quod cum de Gallieno verum sit (quippe qui cum patre sex, solus novem annos imperium tenuit) alii id etiam de Valeriano interpretati sunt. Treb. Pollio ita loquitur in Gallienis: De annis autem 0481D Gallieni et Valeriani ad imperium pertinentibus adeo incerta traduntur, ut cum 15 annos, eosdem imperasse constet, id est, Gallienum usque ad quintumdecimum pervenisse, Valerianus vero sexto sit captus, alii 9 annis, alii decem etiam Gallienum imperasse, in litteras mittant. Neque aliam potuisse mentem esse auctoris Epitomes, patet ex iis, quae mox narrat: Regnavit annos quindecim (nimirum Gallienus) cum patre septem solus octo: unde Gallienus in Epistola Dionysii apud Euseb., VII, 23, vocatur παλαιὸς ἅμα βασιλεὺς καὶ νέος. Quod autem addit, Gallieni filium Cornelium Valerianum Caesarem a Valeriano esse factum, id alii meliori jure ad Valerianum Valeriani filium referunt, qui alia, quam Gallienus matre, vel Mariniana Genitus, a patre absente Caesar est appellatus, teste Trebellio Pollione; cum contra P. Licinius Cornelius Saloninus Valerianus Gallieni filius natu major a patre sit factus Caesar. Hic patre vivo mortuus 0482A et consecratus fuit: alter vero cum fratre Gallieno occisus est; adeo ut mirer Balerum Cadusiorum, et Artabasdem Armeniorum reges in epistolis ad Saporem missis apud Trebellium Pollionem, meminisse tantum filii Valeriani et nepotis: Valerianus et filium imperatorem (Gallienum) habet, et nepotem. Sed haec aliis relinquo excutienda; nec te poeniteat, lector, consulere illustrissimum Spanhemium dissertatione VII et Joannem Vaillant, virum doctissimum in Numismatis imperatorum praestantiorum; necnon notam Reinesii ad ins. XLI, classis III.

Imposito pede super dorsum ejus. Athenaeus, lib. VI, pag. 256, memoriae mandat. Cariae nonnullas foeminas accitas ab Artabazi et Mentoris uxoribus, Κλιμακίδας esse dictas, quia pro scalis ita se illis offerebant, ὥστε ἐπὶ τοῖς νώτοις αὐτῶν τὴν ἀνάβασιν γίγνεσθαι, καὶ τὴν κατάβασιν ἐπὶ ταῖς τῶν ἁμαξῶν ὀχουμέναις, ut per earum tergum in currum quo vehebantur, conscenderent, et ex eo ita descenderent; observatque Casaubonus, Eustachium notare post adducta Athenaei verba, pag. 0482B 1669, sua aetate id etiam factum esse, et cum eques non facile posset equum ascendere, aliquem sese inclinasse, et cervicem ejus loco scalae, vel stapedis fuisse: qui locus nos insuper docet, ipsius aetate illorum instrumentorum usum non fuisse promiscuum. Caeterum notanda est Persarum Orientaliumque gentium feritas; quippe qui tantum imperatorem tam foedo affecerunt ludibrio. Et huc referenda crudelitas Adonibesec, qui septuaginta regulis digitos pedum et manuum amputavit, eosque sub mensa sua colligere micas coegit, teste Judicum libro. Huc pertinet arrogantia Sesostris, qui currui suo junxit reges subactos, cum templum, vel urbem ingrederetur, uti apud Diod. Sic. legimus; et denique Tamurlanis non minus saevum factum, qui Turcorum imp. Bajazethem ferreae caveae inclusum ludibrii causa circumtulit, quemque etiam currui adjunxit, si fides habenda Matthaeo Palmerio in Chronico ms. quod mihi utendum dedit Henr. Copezius. Temberlanis, ait, incredibilis potentiae 0482C imp. moritur. Fuerat apud Tartaros natus humili loco, et tantas vires adeptus, ut supra duodecies centena hominum millia haberet in castris. Qua multitudine, attritis bello Teucris (ita et Turcos alibi vocat) eorum imperatorem catenis vinctum aureis currui, quo vehebatur, quasi triumphans adjunxerat.

Quod cum filium. Gallienum, qui Christianos persecutus non est, unde a Dionysio Alexandrino apud Euseb. VII 23 Hist. Eccl. vocatur ὁ ὁσιώτερος καὶ φιλοθεώτερος, religiosissimus Deique amantissimus imperator.

Direpta est ei cutis. Mortuo scilicet; id quod etiam tradit Petrus Patricius in Excerptis Legationum, notante Valesio ad Eusebium, cap. 24 Orat. Constantini. Adeo ut male Cedrenus narret, vivum Valerianum excoriatum fuisse: ὑπὸ Σαπώρου ἐκδαρεὶς ἑτελεύτησεν; et frustra Barthius ad lib. II Thebaidos Statii, vs. 713, hanc historiam in dubium vocet. Valeriano vivo cutem fuisse detractam tradit etiam Agathias, lib. IV. Nam postquam narrasset, Nachoragam a Chosroe ea 0482D poena fuisse affectum, et fabulis adscripsisset Marsyae historiam, adjicit, Saporem, qui multo ante Chosroen tempore regnavit, hujus supplicii auctorem: eum valde injustum, praecipitem ad iram et crudelitatem; et multas historias testari, Valeriano hanc poenam ab ipso irrogatam fuisse.

Singularis Dei. Id est, unius, et qui solus Deus est. Lib. V c. 5 Inst. eum vocat sngularem rerum conditorem; et cap. 14 libri ejusdem ita loquitur: Qui justitiam veram defendere, Deoque singulari servire coepissent.

Continentis universa. Ita de mundo loquitur Cicero, II de Nat. deor.: Mundus omnia complexu suo coercet et continet.