Articulus X.

Utrum ea vera sint, quae Cecilius narrat de privata Diocletiani vita, atque utrum ob negatum ipsi filiae suae Valeriae exulantis reditum, et eversas statuas maerore et fame consumptus interierit.

Diocletianus Carnunte reversus Salonas, ibi praeclaro, si Eutropio credimus (Eutrop., lib. IX Brev. in fin. et lib. X) , otio consenuit, nec unquam, ut 0933A idem Eutropius, Aurelius Victor (Aurel. Vict. in Epitom. de Dioclet.) , et Zozimus (Zozim., lib. II hist.) testificantur, adduci potuit: ut oblatam sibi ab aliis Imperatoribus purpuram resumeret. Quod quidem Eumenius (Eumen. Panegyric. Constant., § 15) his: quorum nonnulla jam retulimus, praedicat verbis. «At enim divinum illum virum, qui primus imperium et participavit, et posuit, consilii et facti sui non poenitet, nec amisisse se putat, quod sponte transcripsit. Felix beatusque vere, quem vestra tantorum principum colunt obsequia privatum. Sed et ille multijugo fultus imperio, et vestro tegitur laetus umbraculo, quos scit ex sua stirpe crevisse, et glorias vestras sibi juste vindicat.»

Verumtamen illo in otio, quantumvis praeclaro, multa, si Cecilio fidem habeas (Cecil. cap. 41) , expertus 0933B est adversa. Primum enim nec missis saepius legatis, nec repetitis precibus, obtinere a Maximino umquam potuit, ut filiam suam Valeriam Augustam, in desertas, ut paulo post dicetur, Syriae solitudines cum matre sua relegatam, sibi remitteret.

Praeterea ille adhuc vivus, uti Cecilius loquitur, vidit suas, suique collegae Maximiani Herculii statuas et imagines jussu Constantini Magni eversas atque destructas: Quod nulli umquam, sicuti ipse ibidem adjecit, Imperatorum acciderat. At nobis occurret aliquis, et objectabit, quo ergo jure Eumenius, a nobis proxime citatus, publica in oratione, ac ipsomet Constantino Magno praesente et audiente, tantis laudibus praedicavit summam illius erga Diocletianum 0933C venerationem, si illo ipsomet Constantino jubente, statuae et imagines ejusdem Diocletiani deturbatae sint? Nonne ergo Cecilius ibi adhuc erravit? Non inepta quidem erit ea redargutio, si recte probetur hanc orationem ab Eumenio peroratam fuisse post Diocletiani interitum. Nam Cecilius scribit, ut mox videbitur, illum obiisse paulo post statuarum suarum eversionem. Verum panegyricus ille sermo anno 310 habitus esse, et Diocletianus tribus postea annis ex hac vita migrasse perhibetur. Et certe ipsemet Eumenius videtur Diocletiani, quasi vitam adhuc agentis, facere mentionem. Denique Cecilius nobis manifeste satis insinuat non solius quidem Diocletiani, sed conjunctas illius Maximianique Herculii statuas, atque imagines, in hujus praesertim odium 0933D revulsas et depositas fuisse. Audias, velim, ipsa auctoris nostri verba. «Senis Maximiani statuae Constantini jussu revellebantur, et imagines cum quo pictus erat, detrahebantur. Et quia senes ambo simul plerumque picti erant, et imagines simul deponebantur amborum.» Jussisse igitur videtur Constantinus non alias, quam Herculii imagines destrui. At has revera dirutas fuisse suo loco ostendemus. Quia vero vix aut potius nullo modo fieri potest, ut Constantinus nescierit hujus et Diocletiani imagines simul esse pictas, eas omnes procul dubio everti praecepit. Quo igitur modo id cum maxima, quam Eumenius in eodem Constantino adeo laudavit, Diocletiani veneratione stare queat, alii fortasse nos docebunt.

0934A Sed alius quispiam insurget adhuc in Cecilium nostrum, nobisque objiciet falsum esse, quod ille asserit Diocletianum primum esse omnium, qui vivus imagines suas excisas viderit. Nam Tacitus (Tacit., lib. III histor. sub fin.) diserte asseverat Vitellium imperatorem, antequam occideretur, vidisse cadentes statuas suas. Numquid autem in Cecilii favorem dici potest has statuas ab illo aliter visas esse cadentes, quam a Diocletiano? Vitellii enim statuae in magno vulgi tumultu, ut scribit ibidem Tacitus, eversae sunt. Diocletianus vero imagines quidem suas deturbatas conspexit jussu Constantini imperatoris, sed sine ulla populi seditione.

Caeterum quamvis Diocletianus non tam in sui, quam in Maximiani Herculii invidiam, imagines suas dejectas viderit; non potuit tamen, si Cecilio credas, 0934B tantam contumeliam patienti ferre animo. Tunc enimvero moriendum, uti ille aiebat, sibi esse decrevit. Sed quodnam, putas, elegit voluntariae mortis genus? Audi, obsecro, ipsummet adhuc Cecilium nostrum: Proculcatus injuriis, atque in odium vitae dejectus, postremo fame atque angore, id est, moerore et tristitia confectus est. Sed non alias ille injurias memorat, nisi eversas eo, quo diximus, modo ejus imagines, et ipsi negatum a Maximino filiae suae exulantis reditum. Ac certe tantae non videntur hae contumeliae, ut propterea Diocletianus, qui in praeclaro, ut diximus, otio consenescebat, in tam immane vitae odium venire debuerit.

Quid vero, quod aliae sunt, et valde diversae de 0934C illius morte aliorum Scriptorum opiniones. Etenim ab Eusebio dicitur (Euseb., lib. VIII Append.) Μακρᾷ καί ἐπιλυποτάτῃ τῇ τοῦ σώματος ἀσθενείᾳ διεργασθείς, diuturno ac molestissimo morbo confectus. Tacet autem quis ille morbus fuerit, vel utrum in illum inciderit moerore, aut desperatione, aut senectutis infirmitate. Hieronymus vero (Hieronym. Comment. lib. III in Zachar., cap. 14, v. 18) eum in tyrannorum numero ponit, qui propterea quod Christi Ecclesiam afflixerint, crudeli morte mulctati sunt. Sed quid ibi speciatim de illo dixerit, intelligi non potest. In Aurelii autem Victoris Epitome illius interitus his verbis describitur. «Vixit annos 68, ex quibus communi habitu prope novem egit: morte consumptus est, ut satis patuit, per formidinem voluntaria. Quippe cum a 0934D Constantino atque Licinio vocatus ad festa nuptiarum, per senectam quominus interesse valeret, excusavisset, rescriptis minacibus acceptis, quibus increpabatur Maxentio favisse, ac Maximiano favere, suspectans necem dedecorosam, venenum dicitur hausisse.» Numquid ergo hunc timorem auxit triste dirutarum statuarum imaginumque suarum spectaculum? Numquid etiam dici potest eum, veneno sumpto, noluisse postea ullum cibum sumere? Porro autem Aurelius Victor id, quod ex ejus libro retulimus, non asseveranter affirmat, sed nos ipse admonuit, illud fama tantummodo aliorumque testimonio fuisse traditum.

Ad recentiores vero gradum si faciamus, Alexandrini 0935A Chronici auctor nobis cito occurret, qui scripto haec prodidit: Galerius Maximianus, legendum Diocletianus, aqua intercute ὕδρωπι δεινῷ, graviter laborans, Salonis; Suidas vero de eodem Diocletiano et Maximiano ejus genero: ( Suidas ad v. Διοκλητιανός) Καὶ ὁ μὲν ἐσφάγη ὑπὸ τῆς συγκλήτου, ὁ δὲ ἀπὴγξατο, Nam alter quidem a Senatu jugulatus fuit: alter vero se ipse strangulavit. Sed unde haec ille delibaverit, cum penitus sileat, dictu sane difficillimum est. Utrum autem Cecilius noster propius ad verum, quam alii accesserit, aliorum esto judicium. Nos interim ad ea, quae ille de Prisca ejusdem Diocletiani uxore, et Valeria ejus filia narrat, enucleanda transibimus.