Articulus IV.

De aliis Apollinis Milesii, Sibyllarum et sacrorum prophetarum nostrorum oraculis, quibus impia Judaeorum in Christum conspiratio, varia tormenta ante mortem ei infligenda, mortis ejus genus, solis eo moriente defectus, et ejus ad vitam reditus praenuntiabantur, ac quantum inde christianae religionis veritas stabilita sit.

Transit Lactantius (Lactant. lib. IV. cap. 13) ad alia oracula, quibus mors Christi, ejus circumstantiae, miracula tum edita, illius a morte et ab inferis reditus praedicta fuerant. Palam vero facit haec oracula fusa esse non a sacris tantum nostris prophetis, sed ab aliis etiam vatibus, Apolline Milesio et Sibyllis, quorum 1035B summa erat apud ethnicos auctoritas. Tres autem citat de futura Christi mortali vita et morte hos Apollinis Milesii versus:

Θνητὸς ἔην κατὰ σάρκα, σοφὸς τερατώδεσιν ἔργοις, Ἀλλ᾽ ὑπὸ Χαλδαίων κριτῶν ὅπλοις συνάλωθεὶς, Γόμφοις καὶ σκολόπεσσι πικρὴν ἀνέτλησε τελευτὴν.
Quorum haec est in 3736 regio librorum Lactantii nostri manuscripto codice latina, sed non de verbo ad verbum interpretatio: «Mortali erat corpore, sapiens signis operum atque monstris, sub judicibus Chaldaeis comprehensus, transfixus, finem amarum complevit» (Oracul. Veter. § 5) . Referuntur autem haec carmina in editis veterum oraculorum libris, sed ex Lactantio nostro desumpta. Non infrequens tamen oraculorum Apollinis Milesii apud antiquos scriptores 1035C mentio. Nam praeter Herodotum (Herodot. lib. II. § 178) , Strabonem (Strab. lib. IV. Geogr.) , Melam (Mela, lib. I. cap. 17) , Plinium (Plin. V. Natur. Hist. cap. 20) , Apuleium (Apul. lib. IV. Metamor.) , et alios, testatur Sozomenus (Sozomen. lib. I. hist. Eccles. c. 9) Apollinem Licinio Imperatori de belli eventu interroganti respondisse citatis Homeri carminibus.

Lactantius vero animadvertit Apollinem solita daemonum fraude cecinisse Christi mortale corpus, et portentifica opera, ut ethnici crederent illum non esse Deum, ac magicis artibus et virtutibus edita ab eo miracula. At certe Christum mortalem appellando, non ausus est illius negare divinitatem. Deinde vero quamvis mendacio, ait Lactantius, fallente, celare voluerit facta ab illo divina virtute miracula; veritas 1035D tamen ab hoc ipso Apolline extorsit, ut illa ipsa vocaret portentifica, nec tamen ullis magicis artibus, sed Dei, ut infra demonstrabimus, potestate edita esse fateretur. Denique sapientem Christum dicendo, declarat et sapientem esse ejus doctrinam et eos sapientes qui illam sequuntur.

At longe plura auctor noster citavit (Lactant. lib. IV. Inst. cap. 18) Sybillarum carmina (Sybill. Orac. lib. I et lib. VI) , quibus cecinerant pleraque Christi ante suam mortem tormenta, eumque plane obmutescentem, sputis foedandum, caedendum alapis ac flagellis, coronandum spinis, potandum aceto et felle, velum templi scindendum, tenebras diei clarissimo obducendas, denique Christum nece mulctandum 1036A crudelissima, sed tertia die a morte et inferis ad vitam rediturum. Verum haec omnia, quae graecis Sibyllarum versibus a Lactantio nostro descripta sunt, non aliis latinis aptius referre possumus, quam his Augustini (August. lib. XVIII de Civit. cap. 23) , qui ea ex Lactantio nostro decerpsit, et sententiam ejus confirmat verbis: «Inserit Lactantius Operi suo quaedam de Christo vaticinia Sibyllae, quamvis non exprimat cujus. Sed quae ipse singillatim posuit, ego arbitratus sum conjuncta esse ponenda, tamquam unum sit prolixum, quae ille plura commemoravit et brevia. In manus iniquas, inquit, infidelium postea veniet. Dabunt autem Deo alapas manibus incestis, et impurato ore expuent venenatos spiritus. Dabit vero ad verbera simpliciter sanctum dorsum; et colaphos 1036B accipiens tacebit, ne quis agnoscat quod verbum, vel unde venit, ut inferis loquatur, et corona spinea coronetur. Ad cibum autem fel, et ad sitim acetum dederunt; inhospitalitatis hanc monstrabunt mensam. Ipsa enim insipiens tuum Deum non intellexisti, ludentem mortalium mentibus, sed et spinis coronasti, et horridum fel miscuisti. Templi vero velum scindetur, et medio die nox erit tenebrosa nimis in tribus horis. Et morte morietur, tribus diebus somno suscepto, et tunc ab inferis regressus ad lucem veniet primus, resurrectionis principio revocatis ostenso. Ista Lactantius carptim per intervalla disputationis suae, sicut ea poscere videbantur, quae probare intenderat, adhibuit testimonia Sibyllina, quae nos nihil interponentes, sed in unam seriem connexa ponentes, 1036C solis capitibus, si tamen scriptores deinceps ea servare non negligant, distinguenda curavimus.» Haec autem ille ex eo, quem prae manibus habebat, operum Lactantii codice, haud dubie transcripsit. At citata Sibyllarum oracula latine tantum citavit, quae in plerisque antiquissimis et recentioribus cum manuscriptis tum editis eorumdem Lactantii librorum codicibus graece dumtaxat exhibentur. Quae vero ab Augustino profertur latina Sibyllinorum oraculorum interpretatio eadem est ac illa quam in secundo eorumdem Lactantii librorum antiquissimo regiae bibliothecae codice, uti jam dictum a nobis fuit, e graecorum verborum regione de verbo ad verbum legimus. Graeca porro Sibyllarum oracula, latine reddita invenies in editis illarum libris, sed ab Lactantio nostro 1036D et aliis scriptoribus collecta et transcripta, etiamsi nonnulli quaedam in eis non occurrere putaverint.

Verum Lactantius (Lactant. lib. IV, cap. 16) haec recepta ab gentilibus de Christo oracula citasse non contentus, perspicue adhuc ostendit nostros prophetas haec eadem ac plura divini spiritus afflatu de illo fuisse vaticinatos. Nam praeterquam quod ipsemet Christus Judae proditionem, de qua plura Eusebius (Euseb. lib. X, Demonstr. Evang. cap. 2 et 3) , et mortem suam praedixerat, certe Psalmographus impiam Judaeorum de illo occidendo conspirationem praesignavit hisce verbis, quibus cecinit beatum esse qui non abierit in concilio impiorum. Martyr vero Justinus (Justin. Apolog. 1) docet haec verba eodem, quo 1037A Lactantius, modo esse intelligenda. Tertullianus (Tertull. lib. de Spectac. cap. 3) vero tametsi ea ad vetita gentilium spectacula accommodet; quia tamen varius et multiplex est sacrae Scripturae sensus, fatetur dicta quoque videri de justo illo homine qui in concilio, et in sessu Judaeorum de necando Domino consultantium non communicavit.

Praeterea Lactantius (Lactant. loc. cit.) de illa in Christum conspiratione haec a Salomone in libro Sapientiae ante mille et amplius annos scripta fuisse existimat: Circumveniamus justum, quoniam insuavis est nobis (Sapient. cap. II, 12 et seqq.) . Quem ille locum integrum descripsit, quemadmodum et antea Cyprianus (Cypr. lib. II adv. Jud., § 14, p. 40) , eumque pariter de Christo, a Juadaeis interficiendo, intelligendum 1037B esse non dubitat. Magistrum porro suum hic sequitur Tertullianum (Tertull. lib. III advers. Marcion. cap. XXII) qui hoc quoque sensu verba illa explicanda esse arbitratus est.

Isaias insuper, ut ait Lactantius (Lact. lib. IV, cap. 18) , tam certo quam diserte, nec breve ante tempus, annuntiaverat flagella, alapas, sputa, quibus Christus ante mortem caedendus erat, et inquinandus. Citat (Lactant. loc. cit.) autem haec totidem sacri hujus prophetae verba: Non sum contumax, neque contradico; dorsum meum posui ad flagella, et maxillas meas ad palmam: faciem autem meam non averti a foeditate sputorum (Isai. cap. L, 5) . Cyprianus vero (Cypr. lib. II, adv. Jud., § 13 et de Bono patient. sub fin.) eadem omnino haec verba descripsit, et de Christo 1037C similiter interpretatur. Ita etiam Tertullianus (Tertull. lib. III contr. Marcion. cap. V et de Resur. carn. cap. XX) , exceptis tamen posterioribus verbis, quae sic reddidit: Faciem meam vero non averti a sputaminibus; LXXII: A confusione sputorum; Vulgata: Ego autem non contradico, retrorsum non abii, corpus meum dedi percutientibus et genas meas vellentibus: faciem meam non averti ab increpantibus, et conspuentibus in me. Hieronymus (Hieronym. init. lib. XIV in Esai) autem castigat Judaeos qui haec de Isaia intelligi volebant, et ea de Christo dicta fuisse, quemadmodum Justinus Martyr (Justin. Apolog. 1) atque Irenaeus, ostendit (Iren. lib. IV adv. haeres., cap. LXVIII) .

Ad haec vero, Lactantius (Lact. lib. IV. cap. XVIII) hoc quoque designatum fuisse docet his Psalmistae 1037D verbis: Congregata sunt super me flagella, et ignoraverunt, dissoluti sunt, nec compuncti sunt, tentaverunt me, et deriserunt derisu, et striderunt super me dentibus suis (Psalm. XXXIV, 15 et 16) . Quamvis tamen Judaei haec de David explicare, ut ait Eusebius (Euseb. Comment. in hunc psal.) , conarentur; de Christo tamen Domino patiente praedicta fuisse et ille, et caeteri interpretes, quos appellare longius foret, summa profecto consensione existimant. Et certe ea tunc completa in eo fuisse sacra Evangelistarum historia apertissime demonstrat.

Summum etiam, pergit Lactantius (Lactant. loc. cit.) , ejusdem Christi patientis silentium indicavit Isaias his verbis: Sicut ovis ad immolandum ductus 1038A est, et sicut agnus coram tondentibus se sine voce, sic non aperuit os suum (Isai. cap. LIII. 7) . Legebat haec Isaiae verba Eunuchus Candacis reginae Aethiopum, cum accessit ad eum Philippus, qui illa de Christo scripta esse tam evidenter demonstravit, ut Eunuchus Christi fidem amplexus fuerit. Quid igitur mirum si omnes nostri scriptores, Justinus martyr, ( Just. Dial. cum Tryph.), Irenaeus (Iren., lib. IV. adv. haeret. cap. XLI) , Tertullianus (Tertull. lib. adv. Jud. cap. IX et XIII) , Cyprianus (Cypr. lib. II. adv. Jud. § 15) , Athanasius ( Athan. orat. de Incarnat. Verbi), Hieronymus (Hieronym. in cit. Isai. loc.) , et alii huic apertissimae interpretationi subscripserint?

Rursum vero sacer psalmista, inquit Lactantius, cecinerat Christum felle potandum et aceto. Dixerat 1038B enim: Et dederunt in escam meam fel, et in siti mea potaverunt me aceto. Eadem est Justini Martyris, Irenaei et Ambrosii sententia (Ambros. lib. X. in Lucam, § 124) . Judaeos autem id caeca pertinacia negantes, Tertullianus (Tertull. lib. adv. Jud. cap. X et XIII) sic redarguit: «Ut ea quae praedicta sunt a prophetis, per vos ei obventura implerentur, in psalmis ipse spiritus Christi jam canebat . . . . Miserunt in potum meum fel, et in siti mea potaverunt me aceto . . . . Quae quidem omnia ipsa perpessus, non pro actu suo aliquo modo passus est, sed ut Scripturae implerentur de ore prophetarum.» Sed haec fusius Eusebius (Euseb. in hunc psal.) et alii.

Varia deinde eorumdem sacrorum prophetarum testimonia adducit Lactantius noster, quibus praenuntiaverant 1038C interficiendum a Judaeis Christum Dominum. Sed caeteris omnibus difficilius est, quod ille ex Esdrae libro sic descripsit: «Et dixit Esdras ad populum: Hoc pascha Salvator noster et refugium nostrum, cogitate, et ascendet in cor vestrum, quoniam habemus humiliare eum in signo, et post haec sperabimus in eum, ne deseratur hic locus in aeternum tempus, dicit Dominus, Deus virtutum. Si non credideritis ei, neque audieritis annuntiationem ejus, eritis derisio in gentibus.» Nam Justinus Martyr ( Just. Mart. Dial. cum Tryph.), qui hunc locum integrum graece citavit, observat illum, uti alibi annotavimus, ex textu Esdrae a Judaeis, hoc est, ex eorum, quos legerat, libris fuisse amputatum. At certe nec ille, nec Lactantius noster, tanta fiducia gentilibus et 1038D Judaeis eum objecissent, nisi a se perlectum in iis, quos prae manibus habebant, Esdrae libris. Non desunt tamen, qui palam dixerint haec conficta a christianis, sed pia quadam fraude, qua et gentiles et alios ad Christi fidem facilius adducerent. Sed qui sic antiquissimos Patres arguunt, hi non pia forsitan, sed maligna, qua auctoritatem eorum infirment, fraude utuntur. Quid enim, amabo te, Justino et Lactantio illa piâ fraude opus erat? Numquid illud solum erat in omnibus sacrorum prophetarum libris, et tota sacra Scriptura de Christi morte testimonium? Tunc enim illa fraus pia prodesse potuisset. Sed plurima alia illi, quemadmodum Justino martyri, de quo nos alibi, Eusebio ( Euseb. in lib. de Demonstrat. Evang.) 1039A aliisque obviam passim venerunt, quibus eadem non minus perspicue praenuntiabantur.

Et certe Lactantius noster (Lactant. lib. IV. cap. XVII) non ea quidem omnia retulit, sed ex iis plura selegit, quae non minus profecto, uti exponemus, clara manifestaque sunt. Primum autem his exprimitur Isaiae verbis: In humilitate ejus judicium sublatum est. Nativitatem ejus quis enarrabit? Quoniam auferetur a terra vita ejus, a facinoribus populi mei adductus est ad mortem. Et dabo malos pro sepultura, et divites pro morte ejus, qui facinus non fecit, neque insidias ore locutus est. Propterea ipse consequetur multos, et fortium dividet spolia, propterea quod traditus est ad mortem, et inter facinorosos deputatus est, et ipse peccatum multorum pertulit, et propter facinora illorum traditus est 1039B (Isai. cap. LII, 8 et seqq.) . Eodem modo et eamdem ob causam haec citantur a Cypriano (Cypr. lib. II. adv. Jud. § 15) , si paucas exceperis varias lectiones, atque hanc in primis: Propterea quod tradita est ad mortem anima ejus. Sed plura etiam, quae in sacro Isaiae textu interjiciuntur, verba praetermisit. Tertullianus vero (Tertull. lib. cont. Jud. cap. X et XII) hunc eumdem Isaiae locum, etsi pauciora illius verba transcripserit, eodem sensu de Christo interpretatur, ac Judaeorum pervicaciam retundit. Eadem quoque antea fuerat Irenaei (Iren. lib. IV. adv. haeres. cap. XL) ac postea Hieronymi ( Hieronym. in hunc Isai. loc.) et aliorum sententia.

Deinde vero Lactantius (Lactant. ibid.) illud adhuc probat his Davidis verbis: Captabunt in animam justi, 1039C et sanguinem innocentem condemnabunt, et factus est mihi Dominus in refugium (Psalm. XCIII. 21 et 22) . Nec dubitat Huetius (Huet. Demonstrat. Evang. proposit. 9. cap. CXXVI) et alii quidam, verba haec eodem sensu accipienda. Sed fatendum est haec ab aliis longe pluribus explicari de justis hominibus, quos impii divexare solent.

Magis itaque ad id probandum haec apta sunt quae Lactantius refert (Lactant. ibid.) Hieremiae verba: Domine, significa mihi, et cognoscam. Tunc vidi meditationes eorum. Ego sicut agnus sine macula perductus sum ad victimam. In me cogitaverunt cogitationem dicentes: Venite, mittamus lignum in panem ejus, et eradamus e terra vitam ejus; et nomen ejus non erit in memoria amplius (Hierem. cap. XI. 18 et 19) . In 1039D duobus antiquissimis codicibus regiis pro sine macula scriptum est sine malitia. Atque ita etiam apud Cyprianum (Cypr. lib. II. adv. Jud. § 15) , qui totum hunc locum eodem modo et eodem sensu retulit. Apud LXXII graece legitur ὡς ἀρνίον ἄκακον, sicut agnus innocens, et purus. Uterque vero Cyprianus et Lactantius non omnino hanc graecam interpretationem κατὰ πόδας sequuntur.

Porro autem auctor noster dixit ligni nomine crucem: et panis, corpus Christi significari. Tertullianus quoque: «De hoc, inquit, crucis signo etiam Deus insinuat per Hieremiam, quod essetis dicturi: Venite, mittamus in panem ejus lignum, et conteramus eum a terra vivorum, et nomen ejus non memorabitur amplius. 1040A Utique in corpus ejus lignum missum est. Sic enim Christus revelavit, panem corpus suum appellans, cujus retro corpus in panem prophetes figuravit» (Tertull. lib. adv. Jud. cap. X) . Eadem ille alibi repetit (Idem. lib. III. adv. Marcion. cap. XIX) . Plures alios hic citare quid opus est? quando quidem Hieronymus (Hieronym. fin. lib. II. Comment. in Hierem.) diserte asseverat hunc fuisse consensum omnium Ecclesiarum, quae sub persona Hieremiae haec a Christo dicta fuisse fatebantur. A nobis autem jam observatum est hunc locum inter eos a Justino martyre recenseri, quos Judaei ex sacris codicibus haud dubie non omnibus, sed visis ab ipso fortasse solo abstulerant.

Prosequitur Lactantius (Lactant. ibid.) , docetque 1040B illud adhuc de eadem Christi cruce, et ut ipse quidem putat, apertius his Moysis verbis praedicatum: Et erit pendens vita tua ante oculos tuos, et timebis die ac nocte, et non credes vitae tuae (Deuter. XXVIII. 66) . Totidem verbis hunc locum descripsit Cyprianus, eodemque modo explicat. Utrique autem praeiverat Tertullianus (Tertull. lib. adv. Jud. cap. XI et XIII) , qui memoriae lapsu ea verba ex Exodi pro Deuteronomii libro transcripta fuisse opinatus est. Sed id certe non impedivit quominus plurimi, uti Augustinus (August. lib. XVI. contr. Faust. cap. XXII) , Procopius ( Procop. in hunc Deuteron. loc.), Leo Magnus (Leo, serm. 8. de passion.) , ejus interpretationi subscripserint. Scimus quidem eos erroris ab aliquibus inde argui, quia alii non putant genuinam hanc 1040C esse illorum Moysis verborum significationem. At quis nesciat varios unius ejusdemque sacrarum Scripturarum loci esse sensus, alium, ut aiunt, litteralem, et alium, qualis est iste, propheticum?

Ad haec vero Lactantius (Lactant. lib. IV. cap. XVIII) existimat eamdem Christi crucem designari his ejusdem Moysis in Numerorum libro verbis: Non quasi homo Dominus suspenditur, neque quasi filius hominis minus patitur (Numer. cap. XXIII. 19) . Nobis quidem non latet hunc locum in vulgatis bibliorum libris aliter exhiberi. Sed non minus compertum nobis est, eum a Cypriano (Cypr. lib. II. adv. Jud. § 20) non solum eodem sensu explicari, sed totidem etiam describi verbis; nisi quod pro verbo Dominus, ab illo Deus scriptum legimus. Quis autem dubitet ab utroque 1040D haec verba in suo bibliorum codice lecta fuisse, quemadmodum ab eis descripta sunt?

Majorem fortasse difficultatem ea habent quae Lactantius paulo post subjunxit, funestissimum Hierosolymae excidium in ultionem, ut ipse ait, sanctae crucis a Salomone his verbis praedictum fuisse: Quod si avertimini a me . . . erit Israel in perditionem, et in opprobrium (Mss. improperium . . . ) quia reliquerunt Dominum Deum suum, et persecuti sunt regem suum dilectissimum Deo, et cruciaverunt illum in humilitate magna; propter hoc importavit illis Deus mala haec (Lib. III. Reg. cap. IX, 6 et seqq.) . Quamvis enim pleraque ex his videantur ex secundo Regum aut Paralipomenon libro delibata, in neutro tamen hoc 1041A libro verba illa, Et persecuti sunt . . . . . in humilitate magna (Lib. Paral. cap. VII. 19. et seqq.) ; quae sola ad Lactantii propositum faciunt, legere est. Quid vero, quod in utroque illo libro quae habentur verba non Salomonis sunt, sed Dei ad Salomonem? Nonne itaque dicendum erit aut antiquarios textum Lactantii describendo errasse, aut ipsummet Lactantium memoria lapsum, nisi haec ex aliquo bibliorum codice, a nostris diverso, excerpsisse probetur?

At certe etsi Lactantius (Lactant. lib. IV. Inst. cap. XVIII) quaedam retulisset sacris ex bibliis testimonia, quae ipsi tantummodo, minime vero aliis de Christo dicta viderentur; certum nihilominus esse debet ab illo alia afferri, quae de Christo vere praenuntiata fuisse nemo cordatus homo poterit umquam 1041B negare. Nam praeter jam memorata, tale procul dubio illud est, quod ipse, Cyprianum secutus, ex Zachariae libro in medium adduxit: «Zacharias,» inquit, «etiam haec tradidit: Et intuebuntur in me, quem (Cyprianus (Cyprian. lib. II, adv. Jud. § 20) , in quem) transfixerunt (Zachar. cap. XII. 10) . Quis enimvero inficias iverit haec de Christo esse intelligenda, postquam Joannes Evangelista disertissime affirmavit (Joann. cap. XVII. 37) , Christo moriente, impletam esse Scripturam, quae dixerat: Videbunt in quem transfixerunt? Divini autem hujus scriptoris testimonium tantae est auctoritatis, ut alios praeterea citare supervacaneum videatur. Si quis tamen Hieronymum (Hieron. in cit. Zach. loc.) adhuc adire voluerit, hunc laboris proculdubio non poenitebit.

1041C Non minori profecto evidentia illud declaratur his, quae Lactantius post haec retulit (Lactant. ibid.) , Psalmistae verbis. Effoderunt manus meas et pedes meos, dinumeraverunt omnia ossa mea: ipsi autem contemplati sunt, et viderunt me, diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam sortem miserunt. (Psal. XXI. 18 et 19) . Ita etiam Cyprianus (Cyprian. lib. II adv. Jud. § 20) eodemque plane sensu verba illa interpretatur. Atqui Psalmographus haec, uti ait Lactantius, non de se, qui nihil simile perpessus est, sed divino spiritu afflatus, de Christo praeloquebatur. Simili quoque modo Tertullianus: «Scriptura in psalmis dicit: Exterminaverunt (prius scripserat, foderunt) manus meas et pedes, dinumeraverunt omnia ossa mea. Ipsi autem contemplati, et viderunt me . . . . 1041D Haec David passus non est, ut de se merito dixisse videatur; sed Christus qui crucifixus est» (Tertull. lib. adv. Jud. cap. X et XIII) . Quin etiam ille diserte asserit toto illo integro psalmo futuram Christi passionem decantari. Et certe alios bene multos ut praetereamus, Justinus martyr ( Just. Mart. Dial. cum Tryph.), et Eusebius ( Euseb. Demonstrat. Evangel.) illum totum, et singulos illius versus de iisdem extremis Christi tormentis et morte exponunt. Evangelistae vero Matthaeus (Matth. XXVII. 35) et Joannes (Joan. XIX. 24) docent tunc evenisse, quod in eodem psalmo de vestimentis ejus, sorte dividendis, praenuntiatum fuerat.

Eodem autem ipso tempore, ait Lactantius (Lactant. 1042A lib. IV. cap. XIX) , quo Christus ultro et sponte animam exhalabat, lux solis defecit, et omnia tenebris per tres horas circumfusa fuerunt. Atqui haec citatus ab illo propheta his verbis praesignificaverat: Et erit in illo die, dicit Dominus, occidet sol meridie, et obtenebrabitur dies lucis, et convertam dies festos vestros in luctum, et cantica vestra in lamentationem (Amos, cap. VIII. 9 et 10) . Hanc praedictionem eodem modo protulit Cyprianus (Cypr. lib. II. adv. Jud. § 23) , nisi quod ante cantica, addidit, omnia. Paulo tamen aliter Irenaeus: «In die illa, dicit Dominus, occidet sol meridie, et erunt tenebrae super terram in die lucis . . . . . et universa cantica vestra in lamentationem. Eum occasum solis, qui crucifixo eo fuit ab hora sexta, manifeste annuntiaverunt» (Iren. lib. IV. 1042B adv. haeres. cap. LXI) . Tertullianus (Tertull. lib. adv. Jud. cap. X) quoque hanc vaticinationem adversus Judaeos, quam de Christo accipiendam esse negabant, sic urget. «Nam quod in passione ejus accidit, ut media dies tenebresceret, Amos propheta annuntiat, dicens: «Et erit in die illa, dicit Dominus, occidet sol media die, et tenebrescet super terram dies luminis, et convertam dies vestros in luctum, et omnia cantica vestra in lamentationem.» Quamobrem alio in libro scripsit: «Deliquium utique putaverunt, qui id quoque super Christo praedicatum non sciverunt. Et tamen eum mundi casum relatum in archivis vestris habetis» ( Idem Apolog. cap. XXI) . Denique ex jam citato Amosi oraculo contra Marcionem, quemadmodum adversus Judaeos disputat (Idem lib. contr. Marcion.) . 1042C Hieronymus vero (Hieron. In loc. Amos cit.) illud explicat tum de Judaeorum apud Assyrios et Chaldaeos captivitate, tum de Christo Domino cruci affixo. Sed quid mirum? cum jam a nobis observatum sit plures esse ejusdem sacri textus nostri significatus et interpretationes, quas omnes veras esse nullus negare merito umquam poterit.

Neque vero sacris vatibus nostris satis erat mortem Christi, et quae tum acciderant, omnibus praenuntiare, nisi illius etiam resurrectionis, sine qua, uti ait Apostolus (Paul. I, Corinth., cap. XV. 17) , vana esset fides nostra, mysterium praedixissent. At illud evidenter ab eis praenuntiatum fuisse probat Lactantius (Lactant. lib. IV, cap. XIX) his Psalmistae verbis: Non derelinques animam meam apud inferos, nec dabis 1042D sanctum tuum videre interitum (Psalm. XV, 10) . Prius vero eadem Cyprianus (Cypr. lib. II adv. Jud. § 24) scriptis tradiderat, praeter ultimum verbum, pro quo posuit corruptionem. Tam clara autem et aperta est ea praedictio, ut Petrus Apostolus in primo suo ad Judaeos sermone (Act. Apost., cap. II, 25 et seqq.) evidenter demonstret illam non in Davide, qui apud eos mortuus et sepultus fuerat, sed in Christo, a mortuis ad vitam revocato, perfecte completam. Quin etiam Paulus in sua quoque ad eos concione (Ibid. cap. XIII., 35 et seqq.) idem plane ostendit. Itaque hoc oraculum tantorum Apostolorum auctoritate firmatum, aliorum, ut facile est, testimonio corroborare tam longum esset, quam inutile. Qui 1043A enim illis non credit, quibus, quaeso, fidem umquam habebit?

Neque ibi consistit Lactantius, sed idem rursus probat his ejusdem Psalmistae verbis: Ego dormivi, et somnum cepi, et resurrexi, quoniam Dominus auxiliatus est mihi (Psalm. III, 6) . Ita etiam et totidem verbis Cyprianus (Cyp., lib. II, adv. Jud., § 24) . Testatum autem Justinus Martyr (Just. Apol. I, al. 2) et Irenaeus (Iren., lib. IV, adv. haeres., cap. XV) nobis faciunt, haec verba a Christo, in persona Davidis loquente, de sua morte, et ad vitam regressu fuisse pronuntiata.

Ad haec vero propheta Oseas non uno tantum, sed duplici oraculo perspicue praedixerat fore ut idem Christus aliquando revivisceret. Dixerat enim: Hic filius meus sapiens, propter quod nunc resistet in contribulatione 1043B filiorum suorum, et de manu inferorum eruam eum. Ubi est judicium tuum, mors, aut ubi est aculeus tuus (Os., cap. XIII. 13 et 14) ? Ibi ille pro more sequitur interpretationem LXXII, sed non sine diversis quibusdam lectionibus. Posteriora autem prophetae verba in sua Paulus (I Corinth., cap. XV, 54) , uti nemo nescit, ad Corinthios epistola retulit. Quapropter Hieronymus (Hieronym., lib. III Comment. in Os., cap. XIII) ex citatis a se hujus Apostoli verbis hanc elicuit conclusionem: «Itaque quod ille in resurrectionem interpretatus est Domini, nos aliter interpretari nec possumus, nec audemus.»

Aliud Osee testimonium, secundo loco ab Lactantio citatum, hunc exprimitur in modum: Vivificabit nos post biduum, die tertio (Osee, cap. VI, 2) . Totidem 1043C quoque haec verba transcripsit Cyprianus (Cypr., lib. II adv. Jud., § 25) , eaque ille, et Tertullianus (Tertull., lib. adv. Jud., cap. XV, lib. IV, adv. Marcion., cap. XLIV) , ac postea Hieronymus (Hieronym. in cit. Os., loc.) , atque alii similiter interpretantur.

Addit tandem Lactantius praedictum a Daniele, fore ut Christus a morte ad vitam revocatus, ascenderet in coelum. Sed de hac vaticinatione nos paulo ante egimus.

Quis autem jam non intelligat quo jure Lactantius dixerit (Lact., lib. IV, cap. XIV) «prophetas omnes,» hoc est, sacros prophetas nostros, et alios quos ethnici pro vatibus habebant, «pronuntiasse de Christo, ut ex genere David corporaliter natus, constitueret aeternum templum Deo, quod appellatur Ecclesia, 1043D et universas gentes ad religionem Dei veram convocaret?» Fieri enim non potuit ut tot oracula de mirando prorsus Christi ex virgine et familia David ortu, de summo ejus sacerdotio, de Judaeorum in eum iniquissima conspiratione, dirissimis cruciatibus, horrenda morte, ad vitam regressu, longissimum ante tempus praenuntiata, ab alio quam divino spiritu profecta fuerint. Tam certo igitur, quam evidenter ex iis conficitur Christum a Deo Patre suo missum esse, ut homines a falso et impio deorum cultu ad veram, quam fundavit, religionem adduceret. Nullus itaque nec Judaeus, nec gentilis, nisi insanabili caecitate perculsus, negare potest ad demonstrandam christianae religionem certissimum 1044A atque invictissimum esse illud argumentum. Sed Lactantius alia adhuc non minoris ponderis profert, quae jam expendenda sunt.