Caput II.

Cruciatus est. Id est, cruci affixus, uti ex Lactantii Institut. docet Columbus; neque aliter locutus est Hegesippus lib. XVIII: Capiebantur innumeri; quingenti ferme ad diem cruciabantur.

Duobus Geminis. Quam diversa alii sentiant, notum 0473A est: vide Scaligerum, Petavium, Bucherium, Onuphrium, Langium, Christmannum, Th. Lydiat et alios.

Procella nubis. Plus dicit, quam in sacra Scriptura; ibi enim tantum νεφέλης mentio, et ablatio ipsa exprimitur ἀνελήφθη εἰς τὸν οὐρανὸν· quae loquendi ratio procellam excludit plane, docetque placide J. Christum D. N. in coelum sublatum esse.

Petrus Romam advenit. Tradit hoc etiam Lactantius IV Institut. 21: Miracula autem respiciunt procul dubio fabulam, quae fertur de Simone mago, quaeque narratur Arnobio et aliis.

Ac stabile. Id est, firmum, duraturum. Sic in nummis occurrit, Tellus, vel Terra Stabilita, apud Erizzum p. 386, quo significatur procul dubio, imperatores pacem duraturam et firmam dedisse orbi terrarum.

A cultu idolorum. Hoc Lactantius ut Christianus loquitur; nam Ethnici dicebant cultum deorum. Inscriptio apud Gruterum:

0473B Diocletian. Caes. Aug. Galerio. In Oriente. Adopt. Superstitione. Christ. Vbiq. Deleta. Et. Cultu. Deor. Propagato.

Utque ex innumeris tam Graecis, quam Latinis auctoribus, necnon ex martyrologiis et Actis martyrum patet, Gentiles statuas deos repraesentantes ipsis deorum nominibus designabant.

Ad religionem novam. Et hoc est, quod objiciebatur continuo Christianis, uti patet satis superque ex Arnob. lib. I pag. 34, lib. II pag. 92, 93 et 94, aliisque. Inde Asclepiades gentilis apud Prudent: Hym. 10 περὶ Στεφ. vs. 580 primo celebrat sacra vetusta, et inde novellum dogma Christianis objicit; et Baronium secutus Trist. tom: I, pag. 698, per pueros et puellas novorum hominum apud Capitol. in M. Ant. philosopho, intelligit pueros Christianorum: quanquam ego existimem, Casaubonum et Salmasium 0473C veriora tradere.

Primus omnium. Hoc uno ore narrant omnes; et quanquam a Claudio Christiani videantur male habiti, non secus ac Judaei, quorum nomine primis Ecclesiae nascentis temporibus etiam illi veniebant (quam in rem extat locus elegans apud Sulp. Sever. II, 99) non tamen motus ille inter persecutiones numeratus est. Claudium Judaeos Roma jussisse excedere, tradit B. Lucas in Apostol. Actis; ac de eadem re ita loquitur Sueton. c. 24: Judaeos impulsore Chresto assidue tumultuantes Roma expulit. Per Chrestum procul dubio Christum D. N. intelligit, eumque ita vocabant, quia Chrestus erat nomen Romanis usitatum, uti ex inscriptionibus, et Cic. II ad Fam., 8, patet; et puto gentiles errore nominis Dominum nostrum ita nominasse, non autem per contumeliam, id quod tamen eruditi existimant. Neque enim mihi ulla contumelia esse videtur, aliquem Chrestum, id est, bonum, suavem, benignum nominare; quanquam erraverint 0473D satis superque gentiles, quando illud putaverunt Salvatoris nostri nomen esse. Impellere autem Christus Judaeos non potuit, quippe qui imperante Tiberio coelo redditus est: sed hoc ita mihi videtur esse interpretandum, nonnullos Judaeorum nostrum Christum dixisse esse Messiam, alios contra id negasse; atque inde tumultus inter ipsos tam privatim, quam publice ortos esse. Sed tamen Claudius nihil aliud fecit, quam ut omnes Roma expelleret; illoque tempore absque dubioetiam Christianis eadem sors obtigit: et quia solum tantum, fortunis religioneque salvis, mutare cogebantur, Claudius inter persecutores numeratus non est.

Tam malae bestiae. Ita Neronem, Diocletianum, et alios persecutores nominat optimo merito Lactantius, uti monuit Baluzius. Videantur capita 4, 9, 16, 25, 32 et 39, in quibus, modo execrabile animal, modo nefarium, modo mala bestia occurrunt. Latinus Pacatus Maximum vocat belluam furentem; ubi similia 0474A ex Rutilio et Seneca observat Livineius. Neque aliter loquuntur de tyrannis et impiis principibus Liv. XXXIV, XXXIX: Cic. lib. I et III Offic.; Lucianus pag. 1015, 1016, 200 et 206; Ed. Bourd. Dion. Cassius lib. LXXVII extremo; Arnob. V, p. 115; Asterius Homil. 1: quibus addi potest Rittersh. IV, 9 Lect. Sac., et in passione Seraphiae Helpidius rabidissimus canis vocatur. Scilicet interdum non satis habebant generale nomen, ut bestiae, animalis adhibere: sed quod eorum maxime foedis hominibus conveniebat, vel convenire putabant, projiciebant. Ita Lycophron p. 20 Helenam propter impudentiam vocat κύνα p. 170, Clytemnestram δράκαιναν διψάδα; hominesque moribus saevis et asperis praeditos ὄφεις, δράκοντας, et scorpiones dictos esse, observavit Meurs. ad Lycophr. p. 125. Sic Asterius p. 72 adulteram nominare nullus dubitat ἀσπίδα καὶ ἔχιδναν; et apud Livium XXXIX, 11, Hispala, mulier non satis pudica, excetra vocatur. Sic Julianus, Ep. 23, Constantinum appellat πολυκέφαλον ὕδραν; unde satis perspici potest, 0474B quo odio Apostata ille Christianos fuerit persecutus.

Adventum . . . nefas. Haec sic suppleri posse existimo: quod nefas est credere. Sicut duos prophetas vivos esse translatos, et in ultimo saeculo initium Christi sanctum ac sempiternum, cum descendere coeperit, praecessuros pronuntiant, eodem modo etiam Neronem venturum putant, qui futurus praecursor diaboli. Et recte primo dicit Lactantius, nefas esse credere Neronem rediturum, et Antichristi praecessurum adventum; eosque paulo ante quosdam deliros nominat. Hinc patet auctorem nostrum, id quod monere oblitus non est Baluzius, non accedere eorum opinioni, qui censebant Neronem non esse mortuum, sed adhuc vivere, et venturum ante finem saeculi, ipsumque vel fore Antichristum, vel temporibus iisdem per Occidentem saeviturum, quibus ille per Orientem; quam in rem plura videri possunt apud Casaub. ad Sueton. Commodianus Instruct. 41 canit, Neronem de inferno reversurum; ejusque versus supponendi sunt, 0474C quia libellus ille rarus est admodum, et quia adventus Heliae etiam facit mentionem:

Dixit Esaias: Hic homo qui commovet orbem
Et reges totidem, sub quo fiet terra deserta:
Audite, quoniam propheta de illo praedixit:
Nihil ego composite dixi, sed neglegendo
Tum scilicet mundus finitur, cum ille parebit;
In tres imperantes ipse diviserit orbem,
Cum fuerit autem Nero de inferno levatus,
Helias veniet prius signare dilectos.
Res quas Africae regio et Arctoa natio tota
In septem annis tremebit undique terra
Sed medium tempus Helias, medium Nero tenebit.
Tunc Babylon meretrix incinefacta favilla
Inde ad Jerusalem perget victorque Latinus
Tunc dicet: Ego sum Christus quem semper oratis.
Per Prophetas autem vivos translatos duos, intelligendi sunt Enochus et Elias, uti patet ex Jo. Damasceno, IV, 27, de Orthod. Fide; quanquam alii solius 0474D Eliae reventuri meminerint, quod etiam facit uti ex laudatis versibus patet, Commodianus. Praeterea respicere Lactantius videtur ad regnum Christi millenarium, de quo videri etiam potest l. VII, c. 1 extremo, et cap. 14, alibique Instit. Divinarum; illique addi potest Commodianus. Ut autem hoc loco descendere dicit Christum advenientem: ita etiam de ejus nativitate non aliter loquitur, IV Inst., 10: Ut esset necesse, appropinquante saeculi termino, Dei filium descendere in terram. Graeci id vocant καταβαίνειν, et Jupiter Καταβάτης, vel Descensor occurrit in nummis, eoque nomine ad adulationem proni Athenienses honorarunt Demetrium Poliorcetem, tanquam in eum mutatus Jupiter in terram descendisset. Non satis caute, mea ex sententia, Tristanus, tom. II, p. 571, explicat, in terram fulmen jaculantem Jovem. Nam quamvis Jupiter fulmen jaculans, et cum pluit, καταβαίνειν, et descendere possit dici, ipsumque adeo fulmen, vel σκηπτὸς, Lycophroni, p. 67, vocetur 0475A καταιβάτης, et eidem, p. 199, Ζεὺς καταιβάτης dicatur fulmine hostium domos incendere; quamvis loca fulmine tacta consecrata fuerint eidem Jovi, teste Magni Etymol. auctore in V. Ἐνηλύσια, nec non Pulluce lib. IX, cap. 5, puto tamen, Demetrium ita dictum fuisse, quia adulatores ipsum Jovem esse persuasum sese habere volebant videri. Sic et Jupiter descendere dicitur, quando pluit. Virg. II Georg. 324.

Tum pater omnipotens foecundis imbribus aether
Conjugis in gremium late descendit.
et forte haec mythologia repraesentatur in nummo Antonini Pii apud Seguinum, p. 197, in quo Jupiter in aere suspensus, et alatum tenens fulmen una manu, altera ex cornucopiae effundit vel rorem, vel pluviam.