Articulus III.

Solvuntur contraria gentilium argumenta, quibus probare conabantur christianos vi, poenis et tormentis ad majorum religiones revocandos; quia iniquus foret Deus, qui eos in egestate et inopia degere permittit.

Quamvis diminuto gentilium populo, numerus christianorum mirum plane in modum multiplicatus, tanta, ut diximus, evidentia veritatem religionis nostrae demonstraret, pervicaciores tamen ethnici hac aliisque rationibus minime commoti, objiciebant servandas esse majorum religiones, et christianos ad eas retinendas vi ac tormentis, cum id aliter fieri non 1065A posset, jure merito compellendos. Lactantius autem ultro fatetur (Lactant. lib. V, Inst. cap. 19) in ea majorum religione permanendum, quae verum Deum colit, quae tormenta quaelibet, ac illatam mortem libenter ferendo propugnatur: non vero illam quae veri Dei cultum prohibet, conaturque, innocentes viros occidendo, se ipsam tueri. Nam hoc iniquorum, et illud justorum hominum officium est. Nihil quippe magis voluntarium, quam religio. Deus enimvero nullum amat, nisi ab eo libere ametur; nullum precantem audit, nisi sponte atque ex animo ad precandum accedat: «Religio itaque», uti Lactantius loquitur, «cogi non potest. Verbis potius quam verberibus res agenda est, ut sit voluntas.» Prius vero Tertullianus dixerat: «Nemo se ab invito coli volet, 1065B ne homo quidem.» Et postea: «Iniquum videretur liberos homines invitos urgeri ad sacrificandum. Nam et alias divinae rei faciendae libens animus indicitur.» (Tertull. Apolog. cap. 24 et cap. 28.) Sed plura de Tertulliano infra disputabimus.

Christiani ergo haec probe intelligentes, neminem ad suscipiendam religionem suam cogebant, aut in ea retinebant invitum: sed eam solam veram esse docebant, probabant, demonstrabant. Quamobrem Lactantius noster, quemadmodum Cyprianus ( Cyprian. tract. ad. Demetrian.) omnes ethnicos provocat, ut sine ulla vi et injuria, sed omni qua pollent, arment se eloquentia, ac cominus congrediantur cum christianis, et singula eorum documenta discutiant, ac si possint, refellant. Petit insuper, ut clare demonstrent 1065C quae fuerit deorum et rituum suorum origo, quo ritu illi honorandi sint, quae in eorum cultu merces, aut in contemptu poena homines maneat. Sed quantavis eloquentia pollerent, numquam id definire ausi sunt; ne deorum suorum, quos mortales fuisse diffiteri nemo poterat, ortum, res gestas, interitum, sepulcra patefacientes, summae profecto dementiae arguerentur. Contra vero christiani, quantumlibet rudes et imperiti, disertissime demonstrabant veritatem religionis suae, et omnium ejus institutorum sanctitatem. Quid ergo aliud inde concludendum; nisi quod res ipsa, ait Lactantius, et veritas loquitur, horum veram, illorum falsam esse religionem?

Acerrimo adhuc telo ethnicos confodit, qui palam vociferabantur vel ob id solum puniendos esse christianos, 1065D quia majorum suorum religiones funditus destruebant. Non enim illas, inquit, magis evertebant, quam Aegyptii, qui turpes bestias et quaedam dictu pudenda, de quibus nos alibi, et adhuc infra agemus, pro piis venerabantur. Non magis etiam eas auferebant, quam ipsimet ethnici, qui cum adorarent deos suos in templis, eos, ut alibi adhuc ostendimus, in theatris deridebant. Non magis denique illas convellebant, quam Epicurei et alii philosophi, qui nullos deos, aut si qui sint, illos nihil curare, aut omnia sponte nata esse, de quibus adhuc nos satis alibi, tam impudenter quam imperite docuerunt. Nulla ergo ratione gentiles his omnibus hominibus, deos suos irridentibus aut negantibus, impune dimissis, 1066A tanta crudelitate in Dei veri cultores christianos, tamquam in verae religionis eversores furebant ac bacchabantur.

Deinde vero facab his solis religionem cultumque deorum destrui, atque idcirco deos ab illis solis affici injuria, horum, inquit Lactantius (Lactant. lib. V, cap. 20) deorum erat suas injurias ulcisci. Non enim nisi potentia et divinitate destituti sint, humano indigebant auxilio, quo de inimicis suis poenas sumerent. Et certe Cicero perhibet in suis, id est, antiquorum Romanorum legibus, hoc fuisse sancitum: Pietatem adhibento, opes amovento. Qui secus faxit, ita in ejusdem Ciceronis textu (Cicer. lib. II de Legib.) et regio operum Lactantii antiquiore codice, Deus ipse vindex erit. Quapropter Cyprianus 1066B eosdem gentiles eodem modo, hisque verbis insectatur: «Si quid diis tuis numinis et potestatis est, ipsi in ultionem suam surgant, ipsi se sua majestate defendant; aut quid praestare colentibus possunt, qui se de non colentibus vindicare non possunt? . . . . . Pudeat te eos colere, quos ipse defendis: pudeat tutelam de iis sperare, quos tu ipse tueris.» (Cyprian. tractat. ad Demetr.) At in superioribus nostris dissertationibus animadvertimus quantum ethnici hoc argumento premerentur.

Ad haec vero ethnici christianos diis sacrificare cogendo, nullum plane ulli beneficium dare poterant, non diis quidem: quod enim ab invito extorquetur, illud non sacrificium, sed exsecratio est. Quid vero, quod eo ipso dii non sunt, qui sic ab invitis, ut paulo 1066C ante dicebamus, volunt honorari. Huc accedit, quod nullus non insani capitis homo id postulare potest.

Neque etiam ethnici hac vi atque violentia bene de christianis merebantur. Nullum siquidem tribuitur nolenti et recusanti beneficium. Neque dixeris pietatis officium esse consulere omnium, atque etiam nolentium saluti. Nam crudelitas vera, minime autem pietas est, quae aliorum falsa numina colere recusantium saluti consulere se putat, illos, nisi ea adorent, cruciando, atterendo, perdendo, et interficiendo. Eapropter christiani ne minimo quidem homini, qui Deum verum colere nolebat, vim faciebant, ut illum ingratiis coleret. Certo quippe certius noverant, eum, qui Deum, sicuti par est, non veneratur, impietatis suae poenas ipsi aliquando daturum.

1066D Contra tamen ethnici instabant: Si dii injurias sibi illatas debeant ulcisci, Christianorum quoque Deus, si verus et omnipotens est, prohibere debebat, ne sui cultores tantis cruciatibus torquerentur. Atqui id ille non solum tacitus sinit, sed permittit etiam ut alii, a quibus numquam colitur, divites, opulenti, felices sint, atque ad summos conscendant dignitatum omnium gradus. Verum jam vidimus quomodo hoc argumentum, sive perpetua gentilium querimonia, a Minucio Felice refellatur ac diluatur.

Respondet veronoster Lactantius gentiles sic argumentantes, omnia metiri corpore, cupiditate ac voluptate, non autem animo, in quo solo, inquit, est homo. Si enim animo suo et recta ratione uterentur 1067A agnoscerent utique corporis bona tam caduca esse ac fragilia, quam ipsum corpus; animi vero, non secus ac ipsum, solida esse et perpetua; quippe quae in sola virtute posita sint. Deinde etiam, Deus, sicuti pergit auctor noster, variis, sed justis semper rationibus permisit christianos egestate, inopia, cruciatibus et suppliciis vexari; ne, sicut olim praevaricatores Judaei, otio torpentes, laberentur in luxuriam; ut etiam fides illorum ac devotio probaretur; ut gentiles cognita admirabilis eorum patientiae causa, impios deorum cultus desererent, et eorumdem christianorum numerus semper augeretur; denique ut is ipsemet aequissimus Deus illorum constantiam et virtutem aeterna felicitate remuneret, ac iniquissimos eorum persecutores poenis sempiternis afficiat.

1067B Tertullianus vero antea dixerat idcirco: Nos haec pati Deus patitur (Tertull. Apolog. cap. 50) , quia tyrannorum, christianos torquentium et atterentium, iniquitas erat certa horum innocentiae comprobatio, ac christiani effuso ob ejusdem veri Dei ac Christi confessionem sanguine, et omnium peccatorum veniam, et aeternam felicitatem adipiscebantur. Sed de Tertulliano postea adhuc agendum.