In Caput XXXIV.

Primi . . . . constituerant. Non quod auctores exstitissent, aut conditores primi: sed quod ea prius firmaverant et sanciverant cum caeteris; id enim saepe est constituere, si qua disjecta sunt, reponere, et firmiore statu roborare. Unde et Eusebius vertit, ὥπερ ἴσως πρότερον καὶ οἱ γονεῖς αὐτῶν ἦσαν καταστήσαντες.

Sibimet leges facerent. Duo capita sunt criminis, quae objicit. Primum, quod in re divina suas quasdam leges sequerentur, rejectis et damnatis publicis. Alterum, quod hetaerias, sive coetus facerent, in se quidem innoxios plane sanctosque, sed imperatoribus tamen prorsus invisos, quibus nihil magis suspectum, 0422D quam injussu ipsorum facta collectio hominum, quocumque demum ea titulo fieret. Assentior autem amplissimo Cupero, in praecedentibus agi de facta secessione ab ethnicis; in sequentibus vero, nec christianorum Deum observare, ad haereses respici.

Quas observarent. Ad rem divinam spectat haec vox. Cyprianus epist. 10: Contempta Domini lege et observatione, quam iidem sancti martyres et confessores tenendam mandant. Arnobius lib. I: Sine ulla aliqua sollicita observatione sacrorum. Vide illic notata ab Heraldo, p. m. 41 et 42.

Multi periculo subjugati. Eusebius: Τοιγαροῦν τοιούτου ὑφ᾽ ἡμῶν προστάγματος παρακολουθήσαντος, ὥστε ἐπὶ τὰ τῶν ἀρχαίων κατασταθέντα ἑαυτοὺς ταμεθήσαιει; πλεῖστοι μὲν κινδύνῳ ὑποβληθέντες, πλεῖστοι δέ ταραχθέντες, παντοίους θανάτους ὑπέφερον. Hic οἱ ὑποβληθέντες κινδύνῳ non sunt objecti discriminibus, ut 0423A vertunt, sed ut Lactantius, aut potius ipse Galerius habet, subjugati periculo, id est, penitus victi, deque constantiae gradu dejecti, et turpiter subacti. Id enim est ὑποβάλλεσθαι interdum, quod etiam ex polluce liquet, qui conjungit ὑπωθεῖν, ταπεινοῦν, ὑποβάλλειν, lib. IV, cap. 6. Exemplaque sic loquentium exhibita sunt ab aliis. Eodem modo utuntur verbo deturbandi veteres; quos inter Ammianus Marcellinus lib. XXIX: Abcessit innocuus, Pasiphilo eximente philosopho; qui, ut eum mendacio injusto perverteret, crudeliter tortus, de statu robustae mentis non potuit deturbari. Caeteri vexati, afflicti et sollicitati, (τοὺς ταραχθέντας sic interpretandos puto) in statu suo manserunt: sive, ut ipse ait, παντοίους θανάτους ὑπέφερον; quod vertere simpliciter, ut opinor, licet, diversas mortes, aut si mavis, supplicia varia subiere. Cum autem verosimile non sit, Eusebium, qui caetera hujus edicti tam apte expresserit, in hoc uno procul recessisse, legendum, pro deturbati, arbitror, indeturbati, aut certe verba aliquot excidisse.

0423B Contemplationem nostrae clementiae. Cyprianus ep. 54: Quod credimus vobis quoque paternae misericordiae contemplatione placiturum. Pacianus epist. I: Nemo episcopum hominis contemplatione despiciat honestatis merito censetur. Et sic illo aevo passim loquebantur.