Caput XXXIV.

Inter, etc. Vide Eusebium, libro VIII, capite 17. Edit. Oxon. an. 1684, item Cant.—Recte. Ibi enim praesentem epistolam ab Eusebio ipso ἐπὶ τὴν ἐλλάδα γλῶτταν κατὰ τὸ δυνατὸν, uti loquitur, μεταβληθεῖσαν habemus; id est, graece, sicut fieri potuit, translatam. Sed quod hoc loco nequaquam praetermittendum, ea epistola, cui noster ne verbum quidem praefationis 0781B adscripsit, notabilem longissimamque apud Eusebium habet, in hunc modum: Αὐτοκράτωρ Καῖσαρ Γαλέριος Οὐαλέριος Μαξιμῖνος, etc. Id est, vertente Valesio, «imperator Caesar Galerius Valerius Maximianus invictus, Augustus, pontifex Maximus, Germanicus Maximus, Aegyptiacus Maximus, Thebaicus Maximus, Sarmaticus Maximus, quintum Persicus Maximus, secundo Carpicus Maximus, sexto Armeniacus Maximus, medicus Maximus, Adiabenicus Maximus, Tribunitiae potestatis XX, imperator XIX, consul VIII, pater patriae, proconsul. Et imperator Caesar Flavius Valerius Constantinus, pius, felix, invictus, Augustus, pontifex Maximus, Tribunitiae potestatis V, imperator V, consul, pater patriae, proconsul. Et imperator Caesar Valerius Licinianus, pius, felix, invictus, Augustus, pontifex Maximus, tribunitiae potestatis IV, imperator III, consul, pater patriae, proconsul: provincialibus suis salutem.»

Vere autem in eo praefatio ista notabilis est, quod ex quatuor imperatoribus, quos ante triennium et 0781C amplius Galerius imperatores secum numerari jusserat, duo tantum in allata praefatione nominantur, Constantinus scilicet, et Licinianus, qui alias Licinius, omissis plane Maxentio et Maximino Daia. Nam quid inde sequitur? nisi illud ergo a veritate alienum esse, quod in sua Apocalypseos explicatione Cl. Meldensis episcopus, ut ex Constantio Chloro persecutorem quavis arte faceret, ἀπλῶς disertisque verbis posuit , omnium imperatorum nomina omnibus actis publicis, ubicumque locorum conderentur ac prodirent, praefixa fuisse et inscripta. Item, mandata quoque generalia nomine imperatorum omnium fuisse data.

Addit, scio, Pagius suo loco, post praescripta laudatae praefationis verba: Ideo autem in eo edicto Galerii Maximiani, Constantini et Licinii nomina leguntur, quia eorum consensu datum fuit. Sed, ne aliud dicam, unde, oro, probabitur unquam Diocletianum Constantii nomen una cum suo edictis, quae contra Christianos emisit, praefixisse, nisi ipsissima edictorum 0781D praefatio in medium afferatur, quod, ut nunc recordor, impossibile est? Et, si maxime proferretur, quinam nobis edicta illa Constantii consensu proposita fuisse posset constare, cum antea ex nostro didicerimus non Constantii tantum, sed ne ipsius quidem Herculii Maximiani sententiam in tantis rebus fuisse expectatam? Verba sunt, capite 15: Et jam litterae ad Maximianum atque Constantium commeaverant, ut eadem facerent. Eorum sententia in tantis rebus expectata non erat.

Ad haec, quando docti nomina quatuor imperatorum, quos tandem Galerius communi secum titulo 0782A frui voluit, recensent, vulgo illi Licinium ante Constantinum numerant; cum e contrario dicta praefatio Constantinum Licinio praeponat: quod nec levi observatione dignum est.

Semper commodis. An una voce semper-commodis legendum? ut apud Terentium in Andria:

Mirabar, hoc si sic abiret; et heri semper-lenitas
Verebar quorsum evaderet;
quibus alia apud alios similia sunt. Videtur profecto verborum ordo quo noster usus est id poscere. Hic quippe verus et naturalis erat: Inter caetera quae semper pro reipublicae commodis atque utilitate disponimus. Testis est, si mihi non credis, Maucroixii versio: Quoique nous ayons toujours travaillé avec beaucoup d'application au bien et à l'utilité de l'Etat.

Disponimus. Disponere, dispositio et dispositiones fuere ea aetate vocabula valde familiaria, sive de augustioribus imperatorum decretis et constitutionibus 0782B ageretur, sive de aliis eorumdem voluntatibus animique propositis minus gravibus. Priore sensu noster supra: Debere ipsius dispositionem in perpetuum servari. Et in his verbis: dispositionem suam servet; ad quae loca repetantur notae, si opus est. Posteriore autem. Lampridius in Alex. Severo:«: Itinerum dies publice proponebantur, ita ut edictum penderet ante menses duos, in quo scriptum esset: Illa die, illa hora ab urbe sum exiturus; et, si dii voluerint, in prima mansione mansurus . . . ; et id quidem eousque quamdiu ad fines barbaricos veniretur. Jam enim inde tacebatur, et omnes ambulabant ita, ne dispositionem Romanam barbari scirent. Certum est autem eum numquam id quod proposuerat fefellisse, cum diceret: Nolle ab aulicis suas vendi dispositiones.» Tum paucis interjectis: «Et quia de publicandis dispositionibus mentio contigit, ubi aliquos voluisset vel rectores provinciis dare, vel praepositos facere, vel procuratores (id est rationales) ordinare, nomina eorum proponebat, hortans populum, ut, si quis quid 0782C haberet criminis, probaret manifestis rebus; si non probasset, subiret poenam capitis; dicebatque grave esse, cum id Christiani et Judaei (N. B. distinctionem) facerent in praedicandis sacerdotibus qui ordinandi sunt, non fieri in provinciarum rectoribus, quibus et fortunae hominum committerentur et capita.» Ubi obiter, lector, quaedam amplius ad veterem sanctioremque paganorum, Christianorum, Judaeorumque disciplinam, post hujus vel illius hominis ad has aut illas dignitates civiles et ecclesiasticas electionem pertinentia observare potes non negligenda. Constat utique ejusmodi electiones, etiam cum necdum confirmatae et omnibus numeris absolutae fuissent, interdum quoque vocatas esse dispositiones.

Atque id providere, ut etiam Christiani, qui parentum suorum. Quasi dicat: Neque ita vero cuncta juxta leges veteres et publicam imperii Romani disciplinam corrigere illorum simpliciter Christianorum respectu cogitaveramus, qui nulla in re primaevam suam sectam 0782D deseruerant, et quos proinde, ut praecipuos publicae Romanorum religionis adversarios, nostra intererat ad bonas mentes ejurato Christianismo redire: sed idem quoque illorum Christianorum respectu providere volueramus, qui dictam veterum Christianorum sectam, in varias scissi haereses, reliquerant, adeo non visi nobis eapropter indulgentia aliqua digniores, ut e contrario minus digni viderentur. Siquidem quanam, etc.

Sectam. Religionem. Interpretes: qui cum loquentem Galerium inducere haberent, melius, credo, sectae nomen, ut ut odiosum, retinuissent.

Ad bonas mentes redirent. Ejurando scilicet ipsi quoque in paganismi gratiam, qui Galerio sola bona religio erat, totum suum qualemcumque Christianismum.

Siquidem quadam ratione, etc. Putavi aliquando, antequam Eusebii versionem cum hoc loco contulissem, emendandum fuisse: Siquidem quaedam erat 0783A ratio ne tanta eosdem Christianos voluntas invasisset, quaeque deinceps. Postea vero, propter haec interrogantis Eusebii verba, Ἐπείπερ τίνι λογισμῷ, etc., vidimus legendum potius esse: Siquidem quanam ratione, cum sequentibus, hoc sensu: Siquidem, dicebamus olim, quanam ratione voluntas tanta perversos illos Christianismi sectatores invasit, tantaque stultitia occupavit, ut non ea veteris sectae instituta sequantur, quae primi forsitan istorum pseudochristianorum parentes constituerunt, sed pro arbitrio suo, atque ita ut primis tandem christiani cultus conditoribus fuit libitum, sibimet leges faciant quas observent, et per diversa varios populos congregent. Tangit ergo obiter hic loci Galerius, propter quas antea rationes ipsos quoque primaevae Christianorum sectae desertores noluisset amplius tolerari.

Ut non illa veterum instituta sequerentur, quae forsitan, etc. Aut ut nec illa veterum instituta sequerentur, nec ea, quae forsitan . . . legendum est: aut obscura valde fit oratio atque ambigua, cum juxta leges veteres 0783B praecesserit (id est, priscas Gentilium), et mox sequatur, ut ad veterum instituta conferrent: quod ad utramque cum Gentilium, tum Christianorum religionem referri potest; quamquam Maximianus caeterique imperatores Christianos non ad exactiorem veri Christianae religionis cultus rationem edictis suis compulerunt, sed ad ejusdem abjurationem, cultumque idolorum. Assentior vero perillustri Cupero in hujus loci explicatione, putoque haec omnia de antiquo Gentilium numinum cultu capienda. Tollius .

Veterum. Christianorum scilicet, a quorum simplicitate defecerant. Cui causae persecutionem decimam acceptam refert Eusebius, cum invidia passim glisceret, obtrectationes et antistitum inter se certamina misere distraherent Ecclesiam. Edit. Oxon. et Cant. addente tantum postrema: «Vide Eusebium, Ecclesiast. Historiae libro VIII, capite 1.»

Quae forsitan primi parentes eorumdem constituerant. Quasi dicat, quae nec forte etiam veteres simpliciter 0783C Christianismi auctores, verum ii ipsi a quibus suae prosapiae originem ducunt, praescripserunt: conjiciendo, verbi gratia, notissimos illos vel ipsis Gentilibus apostolos potuisse olim ejusmodi progeniem habere, quae per aliquot nepotum seriem heterodoxos, de quibus nunc agit Galerius, Christianos produxerit, ut cum Plauto loquamur.

Sed pro arbitrio suo, etc. Procul dubio intelligit sectas et contentiones intestinas, in quas tum diductus fuit Christiani nominis populus. Graevius .

Atque ut hisdem erat libitum, ita sibimet leges facerent, quas observarent. Locus ad hujus capitis intelligentiam vere notandus. Nam quis primo sensus est, nisi hic atque eodem modo sibimet leges, quas observarent, facerent, quo id antea ab aliis pro libitu factum fuerat? Porro autem, quosnam alios, qui ex mera animi libidine sibimet leges ad religionem spectantes fecissent, intelligere potuit generaliter Galerius, quam Christianos, cum Romani suas de religione sanctiones nequaquam ut humanae 0783D libidinis placita, sed ut Egeriae deae monita considerarent? Et jam denique, quosnam alios e Christianis specialiter perstringere potuit Galerius, dicendo: Atque ut hisdem erat libitum, quam primos Christianae religionis auctores? pergendo vero proxime, ita sibimet leges, quas observarent, facerent, et per diversa varios populos congregarent, quam ejusdem veteris Christianae religionis desertores? Conclusum esto igitur, nunquam venisse antea Galerio in mentem tales Christianismi apostatas ad exactiorem veri christianae religionis cultus rationem edictis suis compellere, sed omnes omnino cujuscunque Christianismi, purioris, impuriorisve sectatores ad illius abjurationem cultumque idolorum cogere vel adducere. Mihi alias aliquantulum illustrari posse videbatur hic locus, mutando verborum ordinem in hunc modum: Atque ita ut hisdem erat libitum, sibimet, quaeque postea.

Per diversa. Suppleo loca, vel conventicula. Gale . 0784A —Eusebius tamen ipse quoque sine substantivo nomine, ἐν διαφόροις.— Dans les Provinces. Maucroixius. Id est, in provinciis.

Nostra jussio. Nostra edicta. Interpretes.—Adde quae supra ad caput XIV notavimus.

Ut ad veterum se instituta conferrent. Perspicue ostendunt quae jam diximus, pag. praec. col. 2, et porro ostendere pergent pag. seq. quae dicemus, non posse omnino haec verba ad utramque cum Gentilium, tum Christianorum religionem referri, sed unice ad veterum Romanorum religionem pertinere, contra quam ponebat modo Tollius. Sentit nobiscum amplissimus Cuperus.

Multi periculo subjugati. In quo nempe fuissent, si Galerii edicto non paruissent, propter additas eidem gravissimarum poenarum comminationes.— A quoi plusieurs ont déféré par crainte. Maucroix . Id est, multi metu subjugati.

Multi etiam deturbati sunt. Conjicerem, ni Eusebii versio obstaret, auctoris manum non deturbati, sed 0784B deturpati fuisse, intelligendo scilicet de Christianis, quibus edicente Galerio effossi fuerint oculi, amputatae manus, pedes detruncati, nares vel auriculae desecatae. Primo, quoniam similibus modis Maximinum Orientis confessores accepisse videbimus in fine capitis 36. Deinde autem, quia quin tunc illi misere deturpati sint, indubium est post istud Suetonii in Caligula: Pulchros et comatos, quoties sibi occurrerent, occipitio raso deturpabat. Denique, quoniam admissa semel τοῦ deturpati pro deturbati lectione, ea apte occurreret differentia inter deturpari et periculo subjugari, quae non itidem, ut opus foret, cernitur inter periculo subjugari et deturbari, cum eodem prorsus videantur redire. Sed faciunt omnino Eusebiana ista, πλεῖστοι δὲ ταραχθέντες, παντοίους θανάτους ὑπέφερον, ad verbum: Plurimi vero turbati omnigenas mortes pertulerunt, ut haud temere mutandam esse hujus loci lectionem credamus. Praesertim cum, ut ex iisdem Eusebianis apparet, non integer 0784C sit, sed mutilus. Eruatur ergo novus aliquis ms. codex, priusquam quid hic noster voluerit, ausim dicere. Maucroixius: Plusieurs aussi n'y ayant pas voulu obéir, ont été punis. Multi etiam, quod parere noluerint, puniti sunt: ut nesciam, quid is legendum esse divinaverit.

Atque cum plurimi. Corrigo, atqui. Gale .

Nec Christianorum Deum observare. Quid ita, si vetustioris et exquisitioris sectae Christiani sua adhuc publica conventicula habebant, in quibus per Galerii edicta liceret Christum colere? Non habebant ergo; idque adhuc magis patebit e sequentibus. Sed, quod non negandum, alio tamen abit amplissimus Cuperus.

Contemplationem mitissimae nostrae clementiae intuentes. Quid quaeso est contemplationem intueri? Procul dubio littera ultima perperam bis fuit exarata. Scripsit enim Lactantius: Contemplatione mitissimae nostrae clementiae, intuentes et consuetudinem sempiternam. Graevius .—Nihil certius clarissimi collegae 0784D emendatione, quae mihi quoque in mentem venerat. Eam multa veterum loca confirmant. Sulpicius Severus libro II Historiae Sacrae, capite 25: «Tum Demetrius, refecto cum Judaeis foedere, contemplatione cladis a Triphone illatae, etc.» Idem Dialogo 2, de virt. B. Martini, capite 13: «Verum illa (virgo) fortissimi vincula propositi, ne Martini quidem contemplatione laxavit.» Justinus libro VIII, capite 8: «His ita gestis forte evenit, ut eum fratres duo, reges Thraciae, non contemplatione justitiae ejus, sed invicem metuentes, ne alterius viribus accederet, disceptationum suarum judicem eligerent.» Observo tantum eosdem Veteres quandoque non simpliciter contemplatione, sed in contemplatione dixisse. Libellus Precum Faustini et Marcellini: «Deprecamur mansuetudinem vestram, piissimi imperatores, Valentiniane, Theodosi, et Arcadi, ut haec in contemplatione Christi Filii Dei, qui vestrum juvat imperium, infatigabiliter 0785A legere dignemini.» Atque ita ad verbum Maucroixius hoc loco: en contemplation de notre très-douce clémence.

Ut denuo sint Christiani. Id est ut qui clam ab aliquo tempore Christiani fuerunt, et antea palam Chritiani erant, publice denuo Christiani sint; quorum igitur coetus ita antea Galerii edictis dissipati fuerant, aedesque sacrae dirutae, ut nulli amplius Christiani, sive orthodoxi, sive heterodoxi apparerent, qui quemcumque Christianismum profiterentur. Maucroixius breviter: C'est pourquoi nous leur permettons l'exercice de la religion chrétienne.

Et conventicula sua componant. Hoc est, coetus suos celebrent, secundum Interpretes: Et de tenir leurs assemblées. Maucroix . To hold their assemblies. Versio anglica.—Malim ego conventicula de coetuum locis interpretari, et per componant, aedificent intelligere; quo sensu scilicet Virgilius Aeneidos 3:

Quam tuta possis urbem componere terra.
0785B Firmat finis capitis 48: «His litteris propositis, etiam verbo hortatus est, ut conventicula in statum pristinum redderentur. Sic ab eversa Ecclesia usque ad restitutam fuerunt anni decem, etc.»

Contra disciplinam. Illam nempe, quam in ipso fere hujus Epistolae initio publicam Romanorum disciplinam et leges veteres vocavit. Contrary to the established discipline. Tralatio anglica. Ad verbum, contra stabilitam disciplinam; quod non dubito quin eodem debeat referri. Adde Cuperum ad verva Alia autem.

Alia autem Epistola. Par une autre Déclaration. Maucroix . By another Ordinance. Versio anglica.— Epistolam et Edictum non distinguo, ait in consimili occasione Pagius. Neque certe videtur magis hic auctor distinxisse, qui in fine capitis praecedentis id, quod nunc a Galerio epistola dicitur, edictum nuncupavit: edictum misit hujusmodi; similiterque initio sequentis: Hoc edictum proponitur Nicomediae. Nos putamus, si res suo proprio nomine appellandae sunt, 0785C hoc scriptum propter ultimam praefationis portionem, ἐπαρχιώταις ἰδίοις χαίρειν, Provincialibus suis salutem; deinde vero propter hanc ipsam clausulam, Alia autem epistola significaturi sumus, quid debeant observare, quae non ita bene poterat Galerii edicto inseri; denique propter ipsummet epistolae nomen, quod huic scripto tribuit Galerius, dicendum potius esse, et revera fuisse epistolam, rigide loquendo, quam edictum, sed ex qua tamen, pauculis demptis et mutatis, additoque praesidum programmate, conficiendum confectumque fuerit paulo post edictum proprie dictum. Vide, quaeso, quantopere eo faciant postrema verba Licinii litterarum ad Bithyniae praesidem datarum, quas habes infra, capite 48 et quibus vulgo Licinii de restituenda Ecclesia edictum nomen est. Verba sunt: «Ut autem hujus sanctionis benevolentiae nostrae forma ad omnium possit pervenire notitiam, prolata programmate tuo, haec scripta et ubique proponere, et ad omnium scientiam te perferre conveniet, ut hujus benevolentiae nostrae sanctio 0785D latere non possit.» Tum continuo post: «His litteris propositis;» proxime vero ante initium, «de restituenda Ecclesia hujusmodi litteras ad praesidem datas proponi jussit.» Confer similem locum Epistolae Maximini Augusti ad Sabinum, quam integram refert Eusebius, lib. IX, II. E. cap. 9: ἵνα δὲ αὕτη ἡμῶν ἡ κέλευσις εἰς γνῶσιν πάντων τῶν ἐπαρχοντων τῶν ἡμετέρων ἐλθῃ, διατάγματι ὑπὸ σοῦ προτεθέντι τὸ κεκελευσμένον ὀφείλεις δηλῶσαι. Hoc est, vertente Valesio: Porro ut hoc praeceptum Majestatis nostrae universis provincialibus nostris innotescat, edicto abs te proposito jussionem nostram publicari curabis.

Quid debeant observare. Quinam? Christiani, an Judices? Credebam, Christianos intelligi, ob praecedentia ista: «Ut denuo sint Christiani, et conventicula sua componant, ita ut ne quid contra disciplinam agant.» Maluit Maucroixius de Judicibus accipere: Par une autre déclaration nous ferons savoir 0786A à nos officiers de justice la conduite qu'ils doivent tenir envers eux.