Articulus III.

0859C

Exponuntur alia argumenta, quibus demonstrari potest hunc librum a Firmiano Lactantio non esse profectum, et iis opposita diluuntur.

Nullum certe, quo hic liber Lactantio adjudicetur, argumentum minoris momenti et ponderis esse videtur, quam illud, quod plurimi hactenus ex auctoris illius stylo et scribendi ratione erui posse existimant. Nam inde manifeste demonstrari potest eum ab illo Firmiano Lactantio scriptum numquam fuisse. Quod quidem ut clarius faciliusque percipiatur, observandum est longe certius ex styli orationisque differentia, quam similitudine, judicium ferri posse, an diversi 0859D libri ab uno eodemque auctore profecti fuerint. Plures enimvero potuerunt alterius stylum scribendique modum aut assequi, aut saltem imitari. At nullus in conscribendis pluribus libris omnino dissimili penitusque diverso loquendi modo usus est. Atqui ea dictionis, sermonisque discrepantia in Cecilii et Lactantii libris passim deprehenditur.

Qui enim hunc Cecilii nostri librum majori cura pervolutarunt, suisque illustrare connisi sunt notis et observationibus, hi fateri coguntur Cecilii breviloquentiam, ejusque sermonis brevitatem vitiosam esse, ac plane obscuram. Et certe pluribus in locis tanta obscuritate est involuta; ut ii qui tenebricosos ejusmodi locos aut suis animadversionibus, aut Gallicis 0860A Anglicisque interpretationibus explicare voluerunt, a se invicem omnino dissentiant. Nihil autem necesse est horumce obscuriorum locorum, et variarum in his explanandis opinionum omnia hic congerere exempla. Nam saepius occurrunt, et plura a nobis postea annotabuntur. Quis autem nobiscum non fatebitur eruditos illos homines debuisse aut vitiose hujus brevitatis accusare Lactantium, aut ipsi hunc librum abjudicare? Atqui nullus adhuc illud sermonis vitium in genuinis Lactantii operibus deprehendit. Quid autem inde sequitur, quis non videat?

Sed agedum, planeque demonstremus quantum non solum obscura sit Cecilii nostri breviloquentia, sed quantum etiam illius dicendi genus et stylus a Lactantiano discrepent. Primum itaque Cecilius 0860B (cap. 2) de primis Christi discipulis sic loquitur: Per omnes provincias et civitates Ecclesiae fundamenta miserunt. Quis autem bonae latinitatis auctor hoc, quod Lactantianum esse venditant, umquam dixit mittere fundamenta? Is certe non est Lactantius, qui melius scripsit fundamenta Ecclesiae ubique jecerunt (Lactant. lib. IV Inst. cap. 21) . Numquid autem dices ibi errasse imperitum librarium, qui pro verbo jecerunt, scripsit miserunt? Sed id primo quidem gratis fingitur. Deinde vero si omnia barbara verba, et impropriae dictiones, quae in hoc libro occurrunt, librarii imperitiae tribuenda esse censeas, qua ratione asseverare potes Lactantianum loquendi genus in hoc ipso libro facile agnosci, quod in unico, hactenus superstite, exemplari foede corruptum fateris?

0860C Paulo post vero Cecilius (cap. 3) de secundi Ecclesiae persecutoris morte disputat. Sed Domitiani, a quo excitata est, nomen nullibi, ne semel quidem ab eo expressum invenies. Siccine ergo Lactantius suspensos suis in libris retinuit legentium animos; ut eis, de quo loquatur, relinquat non facile divinandum?

Tum deinde Cecilius: «Rex, inquit, Persarum Sapores, qui eum, Valerianum imperatorem, ceperat, si quando libuerit aut vehiculum ascendere, aut equum, inclinare sibi Romanum jubebat, ac terga praebere, et imposito pede super dorsum ejus, illud verum esse dicebat, exprobrans ei cum risu, non quod in tabulis, aut parietibus Romani pingerent.» Quis umquam, amabo te, phrasim 0860D huic similem in veris Lactantii libris animadvertit? Eam proferat, si libet, ac cedimus. At certe Baudrius fatetur primo nulla hujus commatis, imposito pede super dorsum ejus, sibi occurrisse exempla, nisi in vulgata sacrae Scripturae interpretatione, quam quidem Lactantiano stylo similem esse nemo umquam dixerit. Deinde vero idem Baudrius declarat se horum verborum, illud verum esse dicebat, vix ac ne vix quidem assequi potuisse sensum. Numquid ergo illum facilius percipient alii, minus docti, aut qui animo non ita attento hunc librum legerunt? At quidam auctores deprehendisse sibi videntur particulam non ibi praepostere a librario additam, qua sublata sensus auctoris obscurus non erit. Sed quid 0861A inde? Non quaerimus utrum sublata ea particula, sensus sit clarior: sed utrum tota haec phrasis profecta sit a Lactantio, qui Cicero christianus habetur. Nescio sane utrum aliquis, qui elegantiae Ciceronianae gustum habeat, id umquam dixerit.

Numquid etiam Lactantii stylum magis redolent haec de Galerio imperatore Cecilii (Cap. 9) verba: «Sed differo de factis ejus dicere, ne confundam tempora. Postea enim quam nomen imperatoris accepit, exuto socero, tum demum furere coepit, et contemnere omnia; Diocles enim ante imperium vocabatur.» Quaenam autem, obsecro, est horum verborum connexio, tametsi copula enim conjungantur? Quid ibi facit mutatum aut Dioclis nomen, aut hujus mutationis commemoratio? Nonnulli quidem suspicantur 0861B in textu aliquid esse hiulcum, aut depravatum. Ita sane et hic et alibi corruptionis ea insimulant, et loca, et dicta, quae excusare non possunt. Nam foede etiam corrupta arbitrabantur non magis clara, et explicatu facilia Cecilii verba, quibus Diocletianum inter et Herculium quid fuerit discriminis, sic exponit: «Hoc solum, inquit (Cap. 8) , differebat, quod avaritia minori altero fuit plus, majori vero minus, sed plus timiditatis, plus vero animi, non ad bene faciendum, sed male.» Neque minus etiam suspecta, propter similem obscuritatem, illis videtur integritas horum de Galerii matre verborum: «Mulier admodum superstitiosa quae cum esset, dapibus sacrificabat pene quotidie, ac vicariis suis epulis exhibebat (Cap. 11) .» Verumtamen iis omnibus in locis nec ulla prorsus in 0861C manuscripto codice corruptionis nota, nec ullum plane vestigium. Esto tamen. Haec et alia, si velis, passim omnibus obvia, quae brevitatis ergo praetermittimus, tenebricosa, ambigua, atque explicatu difficillima hujus libri loca, a librario foedata, corrupta, adulterata, detruncata, transposita fuerint: quid inde, quaeso, conficies; nisi certo affirmari non posse Lactantium esse hujus libri auctorem, donec alius codex plane integer et incorruptus inveniatur?

Quid vero, quod plures loci, pari caligine conspersi, nequeunt ullius corruptionis notari. Post citata etenim ultima verba, Cecilius narrare pergit conceptum a Galerii matre in christianos odium, quod in filium transtulit. Tum autem continenter adjicit: Ergo habito inter se per totam hyemem consilio . . . . diu 0861D senex furori ejus repugnavit. Dic, quaeso, ad quos, putas, referuntur prima Cecilii verba? Numquid ad Galerii matrem, de qua proxime locutus est? Minime (Cap. 10) . Nam de illa ibi non loquitur, sed de Galerio et Diocletiano, de quo factum longe antea sermonem omnino interruperat.

De eodem insuper Galerio postea dixit (Cap. 14) : Tunc Caesar medio hyemis profectione parata prorupit. At quis non credat his verbis significari illum Caesarem medio hyemis Nicomedia, ubi constiterat, repente aufugisse? Certe hunc Cecilii esse sensum varii ejus interpretes arbitrati sunt. Sed perperam. Nam prius ab eo dictum videmus: Habito inter se, et Diocletianum, per totam hyemem consilio. Verus 0862A itaque illorum verborum sensus est Galerium ea omnia medio hyemis praeparasse, quae ad profectionem suam necessaria erant. Ubinam autem Lactantius ita umquam locutus est?

Visne et alia obscurioris orationis exempla? Lege, si placet, quid de horrendis ejusdem Galerii exactionibus Cecilius tradiderit (Cap. 24) : «Censitores alii, inquit, super alios mittebantur, tanquam plura inventuri. Et duplicabatur semper illis non invenientibus, sed ut libuit addentibus.» Numquid ullus similem, et tam obscurum scribendi modum in genuinis Lactantii libris hactenus animadvertit? Alibi vero haec Cecilius totidemque de nobilibus feminis, adulterii falso accusatis, et ductis ad supplicium, habet verba (Cap. 40) : «Invenitur quidam Judaeus . . . . . qui adversus 0862B insontes mentiatur. Judex aequus et diligens extra civitatem cum praesidio, ne lapidibus obruatur, protulit.» De quonam, putas, id dictum, ne lapidibus obruatur? An de Judaeo accusatore, aut de iniquo judice? Tam obscura profecto et ambigua sunt haec verba; ut ea alii de primo, alii de secundo intelligenda esse censuerint. At uno addito vocabulo, vel ipse, vel ille, aut aliquo simili, affectatae ab Auctore brevitati minime opposito, tolli poterat omnis obscuritas, et amphibologia.

Perge adhuc, obsecro, et lege quomodo Cecilius narrat eversas fuisse a Constantino Diocletiani et Maximiani Herculii statuas atque imagines. «Eodemque, inquit, tempore senis Maximiani statuae Constantini jussu revellebantur, et imagines cum quo 0862C pictus erat. Et quia senes ambo simul picti erant, et imagines simul deponebantur amborum.» Nonne Cecilius longe clarius et brevius, omissis his verbis: cum quo pictus erat, scribere poterat: «Eodem tempore Diocletiani, et senis Maximiani statuae et imagines simul pictae,» etc. Haec utique clara et perspicua forent, et ab omnibus facile intelligerentur. Quid autem id ipsi propositae brevitati officiebat?

Finem certe dicendi non faceremus, si omnia transcribenda essent paris ambiguitatis, et obscuritatis exempla. Neque id magnae profecto est necessitatis. Quis enim ex his, quae retulimus, aperte non videat Cecilii stylum a Lactantiano plano, perspicuo, dilucido, esse prorsus alienum?

Verum quia difficillimum est ex plurium animis 0862D gratam de singulari eruditissimi et antiquissimi, uti ipsis videbatur, Scriptoris Opere, quod per tot saecula deperditum fuit, a se tandem invento, evellere opinionem, aliud exemplum subjiciemus, quod vel unicum omnibus aequis rerum aestimatoribus persuadere poterit hunc librum, ea scribendi ratione esse compositum, ut aperte clamet alium omnino, quam Lactantium, se habuisse parentem. Ab eo autem argumentum illud ducimus colloquio, quo Galerius Diocletianum ad purpuram et imperatoris dignitatem deponendam coegit. Primo itaque Cecilius mitiora quaedam refert Galerii verba, responsaque Diocletiani contra reclamantis. Tum deinde sic auctor noster prosequitur (Cap. 18) : «His auditis senex 0863A languidus, qui jam Maximiani litteras acceperat, scribentis quaecumque locutus fuisset.» Quis, oro te, hic Maximianus, et quae locutus erat? Non intelliges sane, nisi animum ad ea reflectas, quae antea dicta fuerant, Galerium prius conflixisse cum Maximiano Herculio, quem injecto armorum civilium metu terruerat. Pergit deinde Cecilius: «Et didicerat augeri ab eo exercitum, lacrymabundus: Fiat, inquit, si hoc placet. Supererat ut communi consilio omnium Caesares legerentur.» Quorum omnium? Nam de solo Maximiano Herculio jamdudum mentionem fecerat. At ambiguis his vocibus Cecilius designavit Diocletianum, utrumque Maximianum, Herculium, et Galerium, ac Constantium, de quo jam a longo tempore tacuerat.

0863B Sed Auctorem nostrum sequamur, qui ad institutum dialogum continenter huncque rediit in modum: Quid opus est consilio, cum sit necesse illis duobus, qui nec ibi nominantur, placere quidquid nos fecerimus. Ita plane. Nam illorum filios nuncupari necesse est. Cujusnam haec sunt verba? An unius tantum? Neutiquam. Priora enim sunt Galerii, et posteriora Diocletiani, qui ei respondet; Ita plane. Tum ibi interrupto adhuc colloquio, nullaque rursus colloquentis facta mentione, Cecilius sic prosequitur: «Quid ergo fiet? G. Ille, inquit, dignus non est. Qui enim me privatus contempsit, quid faciet, cum imperium acceperit? D. Hic vero et amabilis est, et ita imperaturus; ut patre suo melior et clementior judicetur. G. Ita fiet, ut ego non possim facere, quae 0863C velim. Eos igitur oportet nominari, qui sint in mea potestate, qui timeant, qui nihil faciant, nisi meo jussu. D. Quos ergo faciemus? G. Severum, inquit. D. Illumne saltatorem, temulentum, ebriosum, cui nox pro die, et dies pro nocte? G. Dignus, inquit, quoniam militibus fideliter praebuit, et eum misi ad Maximianum, ut ab eo induatur. D. Esto. Alterum quem dabis? G. Hunc, inquit, ostendens Daiam . . . . . fidem summa religione praestabat. D. Quis est hic, quem mihi offers? G. Meus, inquit, affinis. D. At ille gemebundus: Non, inquit, eos homines mihi das, quibus tutela reipublicae committi possit. G. Probavi eos, inquit. D. Tu videris, qui regimen imperii suscepturus es.» Perge adhuc, si velis, et in verbis, hoc colloquium subsequentibus, in idem adhuc obscurioris 0863D sermonis vitium offendes. Quis autem, nisi maxima animi contentione singula quaeque dialogi hujus verba ponderaverit, facile agnoscet, quae a Diocletiano, aut Galerio dicta sint? Et certe hoc ita difficile plurimis visum fuit; ut quidam in editionibus, quibus praefuerunt, alii in suis animadversionibus primas, uti vides, nominis cujusque imperatoris loquentis litteras, ejus verbis praefigendas esse censuerint. At quorsum, quaeso, harum additio litterarum, et totius illius dialogi in notis descriptio? Non alia procul dubio causa proferri potest, nisi quia eruditi viri probe intellexerunt quanta sit in discernendis colloquentium imperatorum verbis difficultas. Quid tamen ad eam penitus tollendam facilius erat, quam 0864A identidem, et ubi maxime opus erat, loquentis imperatoris nomen adjicere? Quid hoc contra sermonis brevitatem, quantumvis exquisitam faciebat? Sed tale procul dubio erat Cecilii ingenium, quod ab ipso, sicut ab aliis, scribendo proditur. Non male igitur quidam nos admonuit nostrum auctorem in illud orationis vitium incidisse, quod notatur hoc Horatii carmine:

Brevis esse laboro,
Obscurus fio.
(Horat., de Arte poet., v. 25.) At quis umquam in scriptis Lactantii illud tam obscurae et ambiguae brevitatis vitium umquam deprehendit? Nihil profecto eloquentiae et perspicuitati, in ejus libris ab omnibus, uti alibi ostendimus, agnitae 0864B magis oppositum (Dissert. in Lact. cap. I, art. 2) .

Quid ergo recentiori cuidam scriptori facias, qui dum illud lectoris indagini relinquit, ipse tamen profitetur se nihil toto hoc in loco deprehendisse, Lactantio indignum? Cur enim lectoris judicio id statuendum relinquit, quod ille suo praeoccupat? Nonne potius debebat sinceram exspectare lectoris sententiam, ad quam nos provocat, ac nos vicissim eum provocamus. A quolibet autem, cui per otium licebit, hoc unice petimus, ut hunc librum, quantum vis brevem, cum nuper edita a doctissimo Pffafio Lactantianorum operum breviori Epitome aequo animo componere velit, ac nisi nobiscum agnoscat valde dissimilem esse utriusque stylum, tum illi lubenter subscribemus.

0864C Scimus quidem ab uno eodemque scriptore pro argumentorum et lucubrationum diversitate suum variari dicendi genus, atque aliud esse in scribendis historiis, aliud in epistolis, aliud in orationibus, aliud in polemicis disputationibus. Sed nullus scriptor, qui sicut Lactantius eloquentia, et clare ac perspicue dicendi gratia polleat, in ulla sua lucubratione, in qua etiam aliud, quam in aliis, argumentum quantumlibet diversum pertractavit, ab eleganti, plano, et aperto ubique scribendi genere ad tantum obscuritatis vitium umquam dilapsus est.

Quosdam tamen audire nobis videmur contra reclamantes plura, quam quae retulimus, in hoc Cecilii libro inveniri loca, ubi ille clare et perspicue, nec minori, quam Firmianus Lactantius sermonis 0864D elegantia loquitur. Esto sane. At negari etiam non potest in his, quae a nobis transcripta sunt, et aliis bene multis, tantam esse difficilis et incultae locutionis obscuritatem; ut illa ad abjudicandum a Lactantio hunc librum plane sufficiat.

Et certe quo minus, uti jam diximus, ex quadam styli similitudine, duobus in libris deprehensa, confici potest hosce libros ab eodem auctore fuisse compositos, eo magis ex styli discrepantia ac dissimilitudine certo evidenterque probatur diversos esse illorum auctores. Quis enim nescit haud semel contigisse, ut scriptor aliquis alium ita imitatus sit; ut eodem plane modo latine scripsisse videatur? Nonne aliqui, ac praecipue ejusdem aetatis scriptores latinam 0865A linguam, quod quidem infinitae non est operae, ita callebant; ut vix discernas a quo scripti sint eorum libri? Non tanti igitur momenti et ponderis est sermonis similitudo, ut ex ea sola variae commentationes uni eidemque Scriptori adjudicentur. Contra vero ex styli dissimilitudine ac differentia longe certius et efficacius demonstratur quasdam commentationes a diversis scriptoribus esse profectas. Atqui diversam esse Lucii Cecilii, et Firmiani Lactantii scribendi rationem inde colligimus, quod varios iste edidit libros, in quibus, etsi varia pluraque difficilia tractavit argumenta, in iis tamen omnibus idem stylus, idemque elegans et politus dicendi modus ubique deprehenditur. Unicum vero habemus Cecilii opusculum, in quo de historicis tantummodo rebus 0865B disputat. In eo autem aliquando clare et nitide, ac si vis etiam eleganter, sed saepius ambigue, confuse, et obscurissime loquitur. At ea in una nec longa lucubratione, tam diversa scribendi ratio, non aliunde oritur, nisi quia Cecilius aut mediocri ingenio erat, aut nondum satis in libris componendis exercitato. Is ergo Lactantius dici non potest.

Nobis itaque Baluzius aliique frustra objiciunt in hoc de persecutorum Mortibus libro, ac genuinis ipsiusmet Lactantii commentationibus locutiones plane similes saepius inveniri. Nam pares apud mediae et infimae etiam latinitatis scriptores, atque apud Ciceronem loquendi modi reperiuntur. Numquid ergo inde concludi potest genuinos libros Ciceronis ab illis fuisse compositos? Nemo certe sani capitis 0865C homo id umquam dixerit. Ut aliqua igitur verisimili ratione probetur hunc librum eodem, quo vera Lactantii opera, scriptum esse stylo, notandae procul dubio erant dictiones et locutiones ita eidem Lactantio propriae; ut ab ipso solo, non autem ab aliis usurpatae fuerint. At quis hactenus hoc demonstravit? Quamvis etiam id demonstraretur, tunc dici posset illud casu aliquo evenisse, aut illa ex iisdem hausta esse fontibus. Denique ex paucissimis, immo vero pluribus, si velis, similibus Lactantii et Cecilii dictionibus colligi numquam poterit librum de Mortibus persecutorum breviloquentia, ambigua, difficili, planeque obscura, passim circumfusum, illius ejusdemque esse Lactantii, qui omnibus aliis suis in libris, eleganter, enucleate, et perspicue locutus est.

0865D Neque magis etiam ii audiendi sunt, qui urgent hunc Cecilii librum Lactantio idcirco tribuendum, quia Virgilii versus, in eo, sicut in Lactantii libris inseruntur. In aliorum quippe tam sacrorum, quam prophanorum auctorum libris versus Virgilii similiter citati sunt. Nemini autem mirum videri debet, si duo, aut plurimi etiam scriptores Virgilii carmina, quae inter omnium manus versabantur, suis in scriptis pariter citaverint.