In Caput XLVIII.

Quod quidem divinitas. Haec sana non esse vel ex eo perspici potest, quod non conveniunt: Quod quidem divinitas placatum ac propitium possit existere. Scribendum esse puto: Quo quicquid demum esset divinitatis in sede coelesti. In Eusebio nunc occurrit: Ὅπως ὅ, τι ποτέ ἐστι θειότης καὶ οὐρανίου πράγματος, ἡμῖν κάὶ πᾶσι τοῖς ὑπὸ τὴν ἡμετέραν ἐξουσίαν διάγουσιν εὐμενὲς εἶναι δυνηθῇ. Ubi videri legendum, ὅ, τιποτέ ἐστι θειότητος, cum indicassem amplissimo Cupero, fassusque essem ambigere me, possetne ratione quadam ferri in Lactantio, quo quicquid esset divinitas in coelo, hoc nobis esset propitium; quasi diceret: Sive cum his, sive cum illis, de natura numinis fuerit sentiendum, numen utique nobis propitium esset, in hunc modum mihi respondit: «Recte perspexisti, in verbis, quo quidem divinitas . . . ulcus latere. Et primo quidem Eusebium non aliter 0430D scripsisse, quam θειότητος, Graecae linguae persuadet genius; deinde apud Lactantium vestigiis tuis Eusebiique verbis insistens repono, quo quicquid divinitatis in sede coelesti. Nam si τὸ divinitas retinetur, ad nullam vocem potest referri placatum ac propitium; et ita loquuntur imperatores, quia Christianorum Deum et ethnicorum deos intelligunt. Sic paulo post: Ut possit nobis summa divinitas, cujus religione liberis mentibus obsequimur, in omnibus solitum favorem benevolentiamque praestare. Id est, tam Christus, quam Gentilium numina.» Haec ille. Sed scrupulum injicit alium Nicephorus, qui ut in caeteris plerisque sequitur Eusebium, ita in hoc quoque edicto, quod lib. VII, c. 41, refert, rarius ab eo discedit. Is igitur haec verba sic concipit: ὅ, τι ποτέ ἐστι θειοτάτου καὶ οὐρανίου πράγματος. Verum huc magis inclino, apud Nicephorum quoque legendum θειότητος; video enim plurimis in locis corruptum, haud dubie descriptorum vitio; mirorque 0431A eos, qui tam splendide illum edidere, non contulisse eum diligentius cum Eusebio, nec ea saltem in quibus manifesta sunt menda, correxisse. Verum hoc levius damnum censendum, in scriptore fidei non ubique optimae. Redeamus igitur ad Lactantium. In quo notent juniores, vocem divinitatis, ex consuetudine istius aevi, pro Deo, sive numine usurpari. Hoc in Tertulliani libris, praesertim illis serius repertis, quos ad Nationes inscripsit, est frequentissimum. Sic in arcu triumphali Constantinus scripsit, se Divinitatis. Instinctu. De. Tyranno. Omnique. Ejus. Factione. Justis. Remp. Armis. Ultum. esse. Inter alios plurimos etiam Salvianus lib. II de Gubern. Dei, sic loquitur: Aspectus divinitatis propitiae munus est conservationis humanae. Adjiciam et illud modo memorati Tertulliani, Apologet. c. 34, quia ad rem quoque ipsam facit: Videte, ne et hoc irreligiositatis elogium concurrat, adimere libertatem religionis, et interdicere optionem divinitatis, ut non liceat mihi colere quem velim, sed cogar colere quod nolim. Idem judicium fuit Joviani imperatoris 0431B apud Socratem, lib. III Hist. Eccl.: ὡς τὸ ἐφεῖναι θρησκεύειν, ὡς ἕκαστοι βούλονται. Verum hanc quaestionem plenius agitare aliorum est; itaque plura de ea afferre supersedeo.

Amotis omnibus omnino conditionibus. Conditiones hic vocatae, Eusebio αἱρέσεις dicuntur, ut egregie observatum Baluzio, quem vide.

Nunc cavere ac simpliciter. Haec quoque corrupta esse facile agnoscet attentus lector, imo et mutilata. Est autem hic eorum sensus (nam de verbis praestare non ausim, cum hoc eruditi omnes minime probaturi sint, si quis paret sua pro veterum verbis obtrudere): Quare scire dicationem tuam convenit, placuisse nobis, ut amotis omnibus omnino conditionibus, quae scriptis prius ad officium tuum datis super Christianorum nomine, laevae prorsus, et a clementia nostra alienae esse videbantur, nunc cavere, ut libere ac simpliciter, et reliqua. Hic ea tantum diverso stylo, sive litterarum forma alia, curavi edenda, quae adjecta sunt 0431C ex Graecis. Quod ut constet melius, an opportune sit factum, pluscula Graeca exhibebo: Ἅτινα οὕτως ἀρέσκειν ἡμῖν ἀντιγράψαι ἀκόλουτον ἦν, ἵν᾽ ἀφαιρεθεισῶν παντελῶς τῶν αἰρέσεων, αἵτινες τοῖς προτέροις ἡμῶν γράμμασι τωῖς πρὸς τὴν σὴν καθοσίωσιν ἀποσταλεῖσι περὶ τῶν χριστιανῶν ἐνείχοντο, καὶ ἅτινα πάνυ σκαιὰ, καὶ τῆς ἡμετέρας πρἀότητος ἀλλότρια εἶναι ἐδόκει, ταῦτα ὑφαιρεθῇ, καὶ νῦν ἐλευθέρως τε καὶ ἀπλανῶς ἕκαστος τῶν τὴν αὑτὴν προαίρεσιν ἐσχηκότων τοῦ φυλάττειν τὴν τῶν χριστιανῶν θρησκείαν, ἄνευ τινὸς ὀχλήσεως, τοῦτο αὐτὸ παραφυλάττοι.

Quas . . . . honori. Vel quia, etc. Fuisse auguror: Quod a nobis factum est, ut neque honori cuiquam, neque religioni detractum aliquid, aut imminutum esse a nobis videatur, aut certe ejus sententiae quidpiam. Graeca Eusebii: Τοῦτο δὲ ὑφ᾽ ἡμῶν γέγονεν, ὥπως μηδεμίᾳ τιμῇ μηδὲ θρησκείᾳ τινὶ μεμειῶσθαί τι ὑφ᾽ ἡμῶν δοκοίη.

Priore tempore aliquid. Aliqui scribendum. Eusebius, ἵν᾽ οἵ τινες ἢ παρὰ τοῦ ταμείου.

Quantocius reddant. Inter voces non latinas habuere 0431D τὸ quantocius duo viri summi, Vossius et Borrichius. Legitur tamen apud Sulp. Severum, dial. III, cap. 4: Discede quantocius, ne me ob injuriam tuam coelestis ira consumat. Habet etiam Bibliorum vetus interpres, Gen. XLV, 9, Glossae Labbei: Quam ocius, τὴν τακίστην scribe, quantocius.

Etiam vel hi, qui emerunt. Distinguo a superioribus, et suis quaeque locis ita repono . . . . quantocius reddant. Etiam hi, qui vel emerunt, vel qui dono erant (non erunt) consecuti, si putaverint, de nostra benevolentia aliquid, Vicarium postulent; quo et ipsis . . . . Postulare hoc sensu, est desiderium suum, vel amici apud eum, qui jurisdictioni praeest, exponere, docente Ulpiano, lib. I de Postulando. Vide Brisson. de Verb. Signif.