Caput XLIV.

0811D Jam mota, etc. Ab anno nempe 311, ut pluribus modo notatum.

Inter eos. Obscure dictum; pro quo planissime Interpretes: «Inter Maxentium et Constantinum.»

Patris sui exercitum receperat a Severo. Vide Constantini orationem ad Sanctorum coetum, cap. 25, et Valesii annot. ibid. Edit. Cantab.

Patris sui. Maximiani. Maucr .

Suum proprium. Locutio melioris latinitatis amatoribus non praetermittenda; quippe quorum nonnullos vel de ista numismatis, quod ante triennium profugorum, quos vocant, nomine in hac Trajecto cusum est, dubitare viderim, Omnes. Ut. Propria. Viscera. Excepti. quasi nimirum vitiosus inesset Gallicismus. Sed ne quidem apud Latinos, ut apparet, suus proprius loquendi genus vitiosum fuit. Firmant sequentia exempla. Julius Capitolinus in Antonino Pio: «In suis propriis fundis vixit varie ac pro temporibus.» Lactantius 0812A lib. V Instit., cap. 11: «Alii suo proprio adversus justos odio.» Vopiscus in Firmo: «Marius Maximus . . . . Avidium . . . . non suis propriis libris, sed alienis innexuit.» Imo Cicero ipse de Oratore: «Crassus sua quadam propria, non communi oratorum facultate;» et ad Terentiam cum possessivo pronomine primae personae: «Ipsa calamitas communis est utriusque nostrum: sed culpa mea propria est. Idem tamen alibi, quod non negandum, copulam interposuit. Sic in Tuscul. Quaest. « Propriis et suis argumentis quaeque res tractanda.»

De Mauris atque Italis nuper extraxerat. Lege exstruxerat. Sic supra, cap. 12: Acie structa. Tollius .—Emendo, contraxerat, Gale .

Maxentiani milites praevalebant. Colligebam non ita diu, ex subjecto Justini loco , ubi perpetua conspicitur oppositio inter superstites Alexandri pedites et equites, nunquam τὸ militibus consentiunt Justino aliud esse posse in ejus verbis, quam peditibus consentiunt, adeoque Latinos interdum militum vocabulo pedestres 0812B copias ab equestribus distinctas significasse. Idque multa Livii loca similiter adstruere, viri docti ante nos observarunt. Sed procul dubio nihil est, quod hic Maxentianorum militum notationem eo modo restringat. Intelligantur ergo potius Maxentii copiae pedestres et equestres simul, ex usu vocis notissimo ac vulgatissimo. Hortatur (Alexander) milites suis scribere, inquit, verbi gratia, Justinus, lib. XII, cap. 5, cum non solos pedites, qui de se durius opinarentur, cognoscere vellet Alexander, sed equites quoque. Idem historicus alibi: «Inde, ait, hostem petens (Alexander) milites a populatione prohibuit;» intellectis citra controversiam non solis triginta duobus mille peditibus, qui in Alexandri exercitu erant, sed et ejusdem quatuor mille equitibus, ut sequentia ostendunt. Adde nostri locum, qui capite 45 non procul ab initio legitur, simulque Cuperum.

Ad utrumque paratus. Eventum puta peremptorium, citam mortem, aut victoriam laetam, juxta illud Horatii:

0812C Concurritur, horae
Momento cita mors venit, aut victoria laeta.
Firmat Justini locus, lib. VI, cap. 7: «Nam ut videre, inter quae, et pro quibus starent, aut vincendum sibi, aut moriendum censuerunt.» Quin et ista Ciceronis epistola ad Toranium luculentus est hujus loci commentarius. «Etsi, cum ad te scriberem, aut appropinquare exitus hujus calamitosissimi belli, aut jam aliquid actum et confectum videbatur, tamen quotidie commemorabam, te unum in tanto exercitu mihi fuisse assensorem, et me tibi, solosque nos vidisse, quantum esset in eo bello mali, in quo, spe pacis exclusa, ipsa victoria futura esset acerbissima, quae aut interitum allatura esset, si victus esses, aut, si vicisses, servitutem. Itaque ego, quem tum fortes illi viri et sapientes Domitii et Lentuli timidum esse dicebant (et eram plane; timebam enim, ne evenirent ea, quae acciderunt), idem nunc nihil timeo, et ad omnem 0812D eventum paratus sum. Cum aliquid videbatur caveri posse, tum id negligi dolebam: nunc vero, eversis omnibus rebus, cum consilio profici nihil possit, una ratio videtur, quidquid evenerit, ferre moderate, praesertim cum omnium rerum mors sit extremum.»

Constantin résolu à tout ce qui en pourrait arriver. Maucroix .— Having resolved to put all to hazard, versio anglica.

0813A Pontis Mulvii. Hodie, Ponte-Mole. Maucroix .— Mulvii. Milvii. Pagius .—Leg. Milvii. Editio Cant.—Leg. Mylvii. Allix .

Ad sextum kalendas novembris. Scribe, a. d. sextum, etc. Tollius .—Maxentius, ut ex Lactantio liquet, 6 kalendas novembris, id est, 27 octobris, imperator Romae appellatus est . . . . Suspicatus alias fueram, locum mendosum esse, ac legendum, ad quintum kalendas novembris. Sed locus libelli de praefectis Urbi, 6 kalendas novembris, Annius Anulinus dies 34, P. V. hanc suspicionem tollit. Pagius .

Maxentium vicit Constantinus 6 kalendas novembris, auctore Lactantio. Nec longe abit kalendarium Constantii a Bucherio editum. In eo enim ad 5 kalendas novembris habemus: Evictio Tyranni; ad 4, Adventus Divi; si tamen tyranni nomine Maxentius potius, quam Licinius sit intelligendus, ut est sane verisimillimum. Dodwellus .

In veteri quidem kalendario Constantio imperante scripto, ad 5 kalendas novembris habetur: Evictio tyranni; 0813B ad 4 vero ejusdem mensis: Advent. divi; sed haec verba non de Maxentio et Constantino, sed de Licinio et Constantino intelligenda, ut ex libello de Praefectis Urbi manifestum fit. In eo enim ad annum Christi 312 dicitur, 5 idus februar. Aradium Rufinum praefectum Urbi creatum esse, et 6 kalendas novembris Annium Anulinum. Quare 6 kalendas novembris Maxentius devictus, et alter Urbi praefectus a Constantino renuntiatus. Neque aliter locus ille explicandus. Falluntur ergo, quicumque verba laudata kalendarii Constantiani de Maxentio interpretanda volunt. Pag.

Quinquennalia terminabantur. Id est, notante Maucroixio, quintus annus regni Maxentii. Cinquième année du règne de Maxence. Quibus ista versionis anglicae consentiunt: «The 27 of October was now near, which was the Anniversary of Maxentius's coming to the empire: and now his fith year was almost out.»— Quinquennalia terminabantur. Quae solemnia die imperii natali celebrari mos erat. Pagius . 0813C —Lactantius nos docuit diem sextum kalendas novembris, seu diem vicesimum septimum octobris, imperii maxentiani natalem fuisse, cum imperatores eo die quinquennalia et id genus festa celebrarent, quo imperium inierant. Idem alibi.

Commonitus est in quiete. Proprium hoc verbum. Moneri enim dicuntur, quibus Deus aliquid per somnium imperat. Vide Inscript. Antiq. Tollius .

Coeleste signum Dei. Mira periphrasis crucis; nisi si ita explicare lubet, in coelo visum Constantino signum, seu imaginem crucis, ut aliqui tradidere . Stratagema hoc Constantini non minus scitum, quam illud Philippi Macedonis, quo sacrilegos Phocenses protrivit. Tollius .— Coeleste signum Dei. Le signe adorable de la croix. Id est, adorandum signum crucis. Maucroixius . Liberiore profecto paraphrasi, et quae interpretem partium studio nimis addictum spiret.— The Divine Marck, the Signi of the Cross, tralatio anglica; quasi dicas, Divinum insigne, Signum crucis.

0813D Atque ita praelium, etc. Id est, atque deinde, vel atque postea. Non enim Christo mens fuit, ut Constantinus praelium eo ipso tempore, quo coeleste Dei signum notaturus erat in scutis, committeret, adeoque si planius loqui oportet, inter notandum: sed notaret ut primo; postea vero, notatis semel dicta littera clypeis, praeliaretur. Confer quae superius observavimus, item istum Spartiani locum in Severo. «Cincium Severum calumniatus est, quod se veneno appetisset, atque ita interfecit,» pro, deinde interfecit, uti res clamat, et pridem monuit Erasmus. Vide rursum quae ad verba capitis 49: Et sic hausit venenum, dicemus.

Et transversa x littera summo capite circumflexo, Christo in scutis notat. Haec, inquit Baluzius, ita intelligenda sunt, ut Christi Monogramma circumflexum 0814A fuerit in capite Labari, ut videmus in nummis veteribus. Ed. Ox. et Cant.— Et transversa x littera. Malim, Et transversam x litteram. Boherellus .—Distinguo, Et transversa x littera, summo capite circumflexo, Christo in scutis notat. Gale .—Optime vir perillustris correxit: Transversae x litterae summo capite circumflexo Christum in scutis notat. Tollius .

Christo. Christum, Editio aboensis; quod ego quoque legendum conjeceram.—«Et fit peindre sur ses boucliers un x avec un accent circonflexe, qui signifie Jéesus-Christ.» Maucroix .—Negligentius dictum. Accurate enim loquendo, circumflexa littera x non Jesus Christus, Ἱησοὺς Χριστὸς, sed Χριστὸς tantum, Latine Christus per compendium notatur.—«And ordered theletter x with the letters of the name of Christ mixed in a Monogramme, to be drown on all their shields,» versio anglica.

Sine Imperatore. Sine Maxentio, versio anglica.

Pari fronte concurrit. Concurrere in mille locis pugnare, seu praeliari est. Horatius v. gr. in laudatis ante 0814B versibus:

Militia est potior. Quid enim? Concurritur: horae
Momento cita mors venit, aut victoria laeta.
Et Justinus, lib. III, cap. 5: «Itaque tantis animis concursum est, ut raro nunquam cruentius praelium fuerit.» Sed tamen saepe alibi eadem vox simul aliquo currere, vel citato gradu iter emetiri valet. Ita eodem libro et capite Justinus: «Lacedaemonii quoque eo conspiratius ad arma concurrunt.» Et noster cap. 45: «Maximinus exercitum movit e Syria hyeme quam cum maxime saeviente, et mansionibus geminatis in Bithyniam concurrit debilitato agmine.» Accipio autem hic pari fronte concurrere, pro, eadem fiducia et alacritate, qua contra te veniant hostes, obviam illis ire: ut necdum scilicet de pugna utriusque exercitus sermo sit, qui mox tantum his verbis inchoabitur, Summa vi utrinque pugnatur, verum proprie de motu Constantini militum, qui ipsi quoque confidenter et 0814C festinanter contra Maxentianos ex adverso procedentes procurrerint; nec sit denique hic loci minor differentia inter concurrere et pugnare, quam apud Justinum lib. IX, cap. 8, inter procurrere in hostem, et manum conserere, hac pericope: Patri mos erat etiam de convivio in hostem procurrere, manum conserere, etc. quae duo certe plurimum differunt.

Et dux increpitatur. Et Maxentius increpitatur. Interpretes.

Velut desertor salutis publicae. Ut quisque scilicet salutem partium, quas sequitur, vocare solet salutem publicam. Atque talis desertor fuit postea justissimo Dei judicio dux ille, idemque persecutor, qui cum in acie, cui intererat, aliter rem geri quam putabat videret, projecit purpuram, et sumpta veste servili fugit, ac fretum trajecit, ut in exercitu pars dimidia prostrata sit, altera vero vel dedita, vel in fugam versa, quod deserendi pudorem desertor imperator ademisset. Eum autem sequentia tibi capite 47, Maximinum 0814D nominabunt.

Cumque repente populus Circenses enim natali suo et debita voce subclamat. Aliqua verba desunt. Pagius .—Locus mutilus. Allix .—Ita supplenda et distinguenda sunt haec verba, «Cumque repente populus, (Circenses enim natali suo celebraverat),» etc. Edit. Oxon. et Cant.

Cumque repente. Legendum: Cum repente. Boherellus .—Loco misere corrupto sic sanitatem restitui posse censebat Nic. Heinsius, si legatur: «Cunctusque repente populus, Circenses enim natali suo edebat, una voce subclamat.» Graevius .—Lege: «Cum repente populos (Circenses enim natali suo edebat) una voce subclamat.» Natalis hic est dies, quo imperium susceperat, quem paulo ante imminuisse dixit: ubi τὸ imminere de proxime sequenti die accipiendum est. Sic supra cap. 35: Kalendis Martiis impendentibus, dixit; id est proxime sequentibus. Die vero illo 0815A natali quinquennalia terminata dicit noster, id est, primum imperii quinquennium finitum: quo exacto, ludi demum fiebant ipso die natali, qui primus alterius quinquennii sequentis. Frustra sunt, qui vocem quinquennalia aliter explicant, et pro ipsa festi solemnitate capiunt. Tollius .—Reponebam: «Tumque, vel tuncque repente populus, Circenses enim natali suo dabat, edita voce subclamat Constantinum vinci non posse;» ut ex duabus vocibus dabat, edita, nullo sensu debita ab imperito et praecipiti librario factum fuerit. « Circenses dare, ut natalia dare, Ciceroni; et munus dare magnificentissimum, Plinio. Edita autem voce, sicut idem Cicero lib. II Tusc.: «Quas hic voces apud Sophoclem in Trachiniis edit?» Firmat nativa vis verbi subclamandi, seu, ut alii scribunt, succlamandi, quod proprie acclamare est. Livius lib. VI, ab urbe condita: «Obsecro vos, . . . putate me ex media concione unum civem succlamare.» Idem lib. III: «Haec Virginio vociferanti succlamabat multitudo, nec illius dolori, nec suae libertati se defuturos.» Circenses 0815B porro (supple, ludi) ex anglica versione sunt Hippodromi spectacula: « the spectacles of the Hippodrome.»

Qua voce. Legendum: Hac vel Ea. Editiones Oxon. et Cant.—Retine, Qua. Boherellus .

Libros Sibyllinos inspici, Le livre des Sibylles. Maucroix ; id est, Sibyllarum librum, numero singulari, contra quam omnino oportebat. Adi, v. gr. Lactantium de Falsa religione, capite 6. Rectius ergo versio anglica: The Sibylline books.

Hostem Romanorum. Perplexa locutio, cujus mysterium aperit Cuperus.

Pons a tergo ejus scinditur. Quin et illius jussu, si Maucroixio credendum, ut vincendi necessitas animos suo exercitui adderet. Il fit rompre le pont après lui, afin que la nécessité de vaincre donnât plus de courage à son armée. Sed videntur sane sequentia plurimum adversari: «Ipse in fugam versus properat ad pontem, qui interruptus erat;» cum nullo 0815C modo verisimile sit, Maxentium alia de causa ad eum pontem, elabendi gratia, properasse, quam quia non interruptum credebat. Quod si revera probabile, non interrumpi ergo jusserat.

Et manus Dei supererat aciei. Locus male affectus: quod vel ipsaeliberiores interpretum versiones non leviter monent. Mais Dieu favorisait Constantin. Maucroix. Hoc est, sed Deus favebat Constantino.— And the hand of God appeared over the Armies, tralatio anglica. Ad verbum, et manus Dei apparuit super exercitus.—Legendum forte: Et manus Dei suberrat aciei. Id est, sese huc et illuc per pugnantium ordines extendit, vim suam latenter contra Maxentii milites exerens. Acies enim saepe pugna, seu praelium est. Cicero ad Torquatum: «Nam etsi quem exitum acies habitura sit, divinare nemo potest, tamen et belli exitum video.» Et 2. Tuscul.: «Non sentiunt viri fortes in acie vulnera.» Suberrare autem aciei, ut apud Claudianum suberrare montibus, his versibus:

0815D Indigetes fluvios Italis quicumque suberrant
Montibus, Alpinasque bibunt de morte pruinas.

Maxentianus proterretur. Scilicet, miles. Malim tamen plurali numero, Maxentiani proterrentur. Tollius .

Maxentianus. Imo, Maxentiana, acies nempe. Boherellus .

Proterretur. Proteritur. Gale .— Maxentius was beat, Burneti versio; ut plane videatur utramque manuscripti vocem hoc pacto emendasse: Maxentius proteritur.

Litteras deprehendit. Inter Maxentii chartas scilicet: Among Maxentius es Papers he found Maximin letters. Versio anglica.

Statuas et imagines invenit. Imperatorias nempe, quas Maximinus Maxentio miserat. Eadem.—Adde 0816A quae nos supra de statuarum et imaginum discrimine partim diximus, partim indicavimus.

Senatus Constantino virtutis gratia primi nominis titulum decrevit, quem sibi Maximinus vindicabat. Quod Caesar ante Constantinum creatus fuisset. Pagius .— The Senat did Constantine the honour to order his name to be put first in order, before the other Emperours. Anglica versio, hoc sensu: Senatus in Constantini honorem decrevit, ut ejus nomen caeterorum imperatorum nominibus praeponeretur. Puta, in edictorum praefatione.—Non video ego, ut ingenue dicam, qua ratione eum sensum latina verba ferant. Corrigerem igitur libenter: «Senatus Constantino, virtutis gratia, primi numinis titulum decrevit, quem sibi Maximinus vindicabat,» hoc est, titulum, seu epithetum Maximini, quod a Maximino usurpabatur, et una semper fuit a praecipuis Jovis appellationibus; ut in posterum nempe Constantinus haud simpliciter Imperator, sed Imperator Maximus, et Constantinus Maximus vocaretur. Firmat finis capitis, ubi non, 0816B Cognito deinde senatus decreto sic exarsit (Maximinus) dolore, ut inimicitias aperte profiteretur (et) convicia jocis mixta adversus imperatorem primum, vel primi nominis diceret, reperies, sed adversus imperatorem Maximum. Firmant secundo non paucae inscriptiones Gruterianae collectionis, quas Romani in Constantini honorem post debellatum Maxentium in publico proposuerunt. Ista, puta, Arcus Constantini qui etiamnum Romae visitur:

Imp. Caes. Fl. Constantino Maximo. P. F. Augusto. S. P. Q. R.

Firmat denuo, quod non tantum memorata appellatio, Maximus, unus ex Jovis titulis per ea tempora extiterit, ut Maximini rescriptum ad civitatum decreta contra Christianos, et innumerae insuper inscriptiones testantur, sed quod iisdem etiam temporibus Jupiter primum numen Romanorum fuerit, ut inscriptiones quoque mille locis ostendunt. Firmat 0816C denique, quod cum in antecedentibus Galerium Maximianum novies sibi Maximi titulum arrogare viderimus, Germanicus Maximus, Aegyptiacus Maximus, Thebaicus Maximus, et sic de reliquis, nihil credibilius sit quam Maximinum, Galerii exemplo, idem sibi epithetum tali aliqua ratione vindicasse, vel simpliciter etiam Maximi titulum affectasse. Consultant ea de re numismata, qui possunt.

Senatus Constantino virtutis gratia primi nominis titulum decrevit. Inde pro auctoritate egit cum Maximino Constantinus. Dodwellus .—Postquam Constantinus decreto senatus primi nominis titulum accepit, quem sibi Maximinus arrogabat, quod Caesar ante Constantinum creatus fuisset, pro auctoritate egit cum Maximino, qui ideo illas ad Sabinum litteras hoc anno (312) scribere coactus est, quas Baronius in annum sequentem perperam confert. Pagius .

Ad quem victoria liberatae urbis cum fuisset allata, etc. Id est, ni fallor, ad quem cum liberatae urbis Romae nuntius, hactenusque victricis, quod quam 0816D victoriam Constantinus de Maxentio reportaverat, populus Romanus suam duxerat, fuisset allatus, haud aliter accepit Maximinus, quam si ipse victus fuisset. Revera enim eam victoriam gavisi tandem solideque Romani, tanquam ipsimet vicissent. Hinc in antecedentibus: «Confecto tandem acerbissimo bello, cum magna senatus populique Romani laetitia susceptus imperator Constantinus.» Planum certe allatam victoriam, allatum de reportata victoria nuntium eleganter significare; satisque agnoverunt interpretes, etsi quomodo liberatae urbis victoria afferri vere potuerit, cum non vere ipsa, sed e contrario Constantinus adversus illam et Maxentium pugnans vicisset, haud explicuerint.

La nouvelle de ce grand événement ayant été portée à Maximin. Maucroix . Id est, cum magni illius eventi nuntius allatus fuisset ad Maximinum.— Who was as much struck with the news that was brought to him 0817A of Romes being thus freed from tyranny, as of it had been a defeat given himself, versio anglica. Hoc est, qui (Maximinus) cum ad eum nuntius de Roma tyranni imperio liberata fuisset allatus, non aliter accepit, etc.

Non aliter accepit, quam si ipse victus esset. Maximinus, postquam nuntium de Maxentio debellato accepit, maximopere doluit. «At ille,» inquit Eusebius lib. IX, cap. 9, «his rebus compertis, primum quidem, utpote tyrannus, graviter ingemuit. Postea vero, etc.» Pagius .

Adversus imperatorem maximum diceret. Nota bene. Nam, ut ante collegimus, in Constantini igitur gratiam decretum vere noveque fuerat a senatu, ut in posterum imperator maximus cognominaretur. Ita enim potius τὸ Maximus, cum majuscula M ab initio, quam, ut vulgo, cum minori scribendum putem. Caetera quae huc pertinere possint, jam recenter dicta sunt.