Caput XXXI.

Ab hoc. Imperatore, an tempore? Oratio enim elliptica est; neque res per se tantum dubia ex praecedentibus usuve latinae linguae, sed ex hujus quoque loci versionibus, quae palam alterutro supplemento 0770B nituntur. Après que Dieu eut vengé sa religion et son peuple sur le vieux Maximien. Maucroixius .—Ad verbum, ab hoc sene Maximiano, etc. In the next place. Versio anglica. Plane jam quasi noster scripserit: Secundum haec, vel post hoc. Praefero, cum et ita τὀ ab hoc clarissimus Graevius in fine cap. 26, explicuerit; nec insolens sit auctoribus graecis ἐκ τούτου similiter, pro ἐκ τούτου καιροῦ ponere. Joannes, verbi gratia, in Evangelio XIX, 12: Ἐκ τούτου ἐζητει ὁ Πίλατος ἀπολῦσαι αὐτόν. Ubi Beza: Ex eo tempore studebat Pilatus eum dimittere; Vulgata vero una voce: Exinde quaerebat Pilatus, etc.

Ad Maximianium alterum. Id est, ex Maucroixii versione, ad Galerium. Recte, cum jam noster ad ultimos infaustosque Galerii Maximiani casus orationem convertat, alterius ideo Maximiani, quod et imperatori, cujus modo informe lethum recitabatur, nomen fuerit Maximianus. Sed an recte pariter editio prima Oxoniensis in emendationibus, quae serius occurrerant, 0770C legendum esse monuit ad Maximianum alterum, Galerium? Suspicor voluisse virum doctum cui vulgata lectio displicebat, ut pro ad Maximianum alterum ad Maximianum Galerium reponatur; quod ratione quidem non caret: sed ita tamen nuspiam hic auctor locutus est; et e contrario jam ante Galerius initio capitis 9, Maximianus alter, ut ab Herculio distingueretur, fuit vocatus: quare nulla nunc mutatione opus esse credimus.

Persecutionis auctorem. Unum ergo ex illis auctoribus, de quibus supra in fine capitis 2: «Si a principio ex quo est Ecclesia constituta, qui fuerint . . . auctores . . . et quibus poenis in eos coelestis judicis severitas vindicaverit exponam.» Quo loco, quin post auctores vocem persecutionum, aut si quis malit, persecutionis supplere oporteat, non dubitamus ob plenam hujusce phrasin, persecutionis auctorem. Addatur propter alia Bal. ibidem.

Ut in eo etiam vim majestatis ostenderet. Tale illud ejusdem capitis 2, quatenus virtutem ac majestatem 0770D suam in . . . dis delendisque nominis sui hostibus Deus summus ostenderet.

Jam de agendis et ipse, etc. Quia nimirum Vicennalia Diocletianus ante octo annos celebraverat. Maucroixius: «Ce prince à l'exemple de Dioclétien.» Vide caput XVII.

Qui jamdudum, etc. Sic videtur supplenda haec lacuna, et qui jamdudum, etc., ut quae promiserat redderet. Edit. Oxon. et Cant.

Ut, quae promiserat redderet. Ita recte emendatum. Promissa autem haec ad milites spectant, quibus, instantibus vicennalibus, congiarium se, sive donativum daturum more solito promiserat. Haec ut promissa praestaret, novis indictionibus opus erat. Tollius .— Lego, et, ut qui jamdudum provincias afflixerat, auri argentique indictionibus factis, quae promiserat redderet; etiam, etc. Gale .— Malebam, et qui jamdudum provincias afflixerat, auri argentique 0771A indictionibus factis, is quo quae promiserat redderet, etiam, et quae deinde, ut is a factis, et quo a quae fuerint absorpta. Vel simpliciter: et qui jamdudum provincias afflixerat auri argentique indictionibus factis, quo quae promiserat redderet, etiam . . .

Auri argentique indictionibus factis. Livineius ad hunc Plinii locum in Trajani Panegyrico: «Nec novis indictionibus pressi ad vetera tributa deficiunt,» tria omnino et genera pensitationum, inquit; Canon, certum et ordinarium tributum; Oblatio, quod sponte praestetur; Indictio, quod de novo imponatur. Meminit Asconius in Verrinam IV.

Quae promiserat redderet, etiam in nomine vicennalium, etc. Labe multa sunt haec verba inquinata, quae videtur dilui posse, si rescribamus: «Quae promiserat reddere, et inani nomine vicennalium securem alteram inflixit.» Reddere nimirum vicennalia, est agere, celebrare, edere. Sueton. in Domit. 4: «Collegium instituerat, ex quo sorte ducti magisterio fungerentur, redderentque eximias venationes 0771B et scenicos ludos.» Terent. Andr. 3, 1: »Me si imparatum in veris nuptiis adortus esset, quos mihi ludos redderet?» Reddere enim saepius est dare, ut justa reddere apud Columellam, lib. VIII: «Nulla est autem major vel nequissimi hominis custodia, quam quotidiana operis exactio, ut justa reddantur, ut villicus semper praesto sit.» Et lib. XI capite 2: «Curabit villicus ut justa reddantur;» hoc est, ut quae eis injunguntur, agant, dent, praestent. Celsus, libro XCIV, de v. s: «Verbum reddendi quanquam significationem habet retrodandi, recipit tamen et per se dandi significationem.» Sic exta reddere. Virgil. Fumantia reddimus exta; et vota reddere, pro facere, solemnis locutio. Postea ex voce inani, ultimae litterae ani exciderunt, et adhaeserunt praecedenti voculae etc. Inde natum etam, et deinde etiam. Inane nomen vicennalium dicitur, quod vicennalia frustra promittebat, et horum nomine pecuniam extorquebat, quae tamen non egit. In fine non 0771C potest ferri afflixit, quia modo praecesserat jamdudum provincias afflixerat; ne dicam de insolentia locutionis, securem affligere. At securim infligere, ut in illo trito, asciam cruri infligere. Sententiam viderunt Oxonienses, qui exponunt: alterum vulnus inflixit. Nimirum intelligit acerbissimam illam exactionem, de qua in sequentibus agit. Graevius .

Etiam in nomine vicennalium. Deleo in. Gale .—Servari forte posset, ut ut in speciem superfluum, ni alia obessent. Probo ex istis Hieronymi: «Et erat (Cain) aedificans civitatem, et cognominavit eam in nomine filii sui Enoch.» Ubi manifeste praepositio abundat.

Securem alteram afflixit. Nullo sensu. Allix .—Locus corruptus. Pagius .—Id est, alterum vulnus inflixit. Edit. Ox. et Cant.

Securem. Securim. Editio Aboana. Quod, licet rectius, merito tamen improbat Columbus.

Qua vexatione. Vexare, sicut viri docti ex Gellio ad Passionem Ss. Perpetuae et Felicitatis posuerunt, 0771D Verbum leve est; et parvi incommodi. Nec male sane, si id duntaxat de certis locis intelligatur; de isto puta memoratae Passionis: «Pater motus hoc verbo, mittit se in me, ut oculos mihi erueret: sed vexavit tantum.» At eam significationem minime perpetuam esse non solum jam ante ostendimus, verum quae hic proxime sequentur, declarabunt etiam et confirmabunt.

Generis humani. Pertinet huc quod apud Florum, aut consimilem historiae Romanae scriptorem, in haec fere verba legere memini, genus humanum, id est, populus Romanus. Nam nunc quidem locum melius nequeo indicare, vel adducere.

Officiorum omnium. All the taxmasters. Versio anglica. Quasi dicas, omnium qui exigendis pecuniis praefecti erant, vel una voce, exactorum; quomodo noster paulo post: «Nulla area sine exactore;» et apud Caesarem, libro III, de Bello civ.: «Erat plena 0772A lictorum et imperiorum provincia, conferta praefectis atque exactoribus.» Sed aliter, et melius, credo, Cuperus in fine suae ad hunc locum observationis.

Cui prius satisfieret incertum. Venia, etc. Sic adhibet in hac secunda editione Baluzius distinctionem correctionemque, quas in indice erratorum prioris proposuerat. In prima quippe vir clarissimus ex ms. codice excudi curaverat in auctoris verbis: Cui prius satisfieret incertum, veniam, quaeque postea. Unde nec aliter post aliquot annos editiones Oxon. et Cantabrig. Aboensis sola diverso pacto, cui prius satisfieret, incertum veniam non habentibus. Quorum equidem verborum sententiam haud facile assequor.—Emendo, cui prius satisfierit incertis. Gale . Id quod egregie cum antecedentibus cohaeret.

Venia non habentibus nulla. Ita rursum hodie Baluzius, cum is prius, et caeteri post illum editores, veniam non habentibus nullas abstinendi, et reliqua, edidissent; proindeque sine ulla prorsus distinctione 0772B post nullas. Quod subjectis doctorum notulis occasionem dedit.—Quanquam vetus codex exhibeat lectionem, quam nos dedimus, quia tamen constat eam non esse sanam, non vana fortassis conjectura fuerit, si putemus ita legendum esse: «Venia non habentibus nulla sustinendi multiplices cruciatus, nisi, et quae sequuntur.» Baluzius , in indice erratorum prioris suae editionis.—Ita emendat hunc locum Baluzius: Venia non habentibus nulla sustinendi multiplices cruciatus. Mihi sic videtur legendum: Venia, non habentibus, nulla abstinendi, etc. Edit. Oxon. et Cant.— Veniam non habentibus nullas; nullo sensu. Allix .—Corrige: Quin etiam non habentibus via nulla, etc. Nisi quis in singulari malit, habenti, quia mox circumsepto sequitur, quod tamen in circumseptis mutari malim. Tollius .—Putabam non posse melius legi et distingui, quam vel hoc pacto: Venia a non habentibus nulla se abstinendi. Multiplices cruciatus, nisi exhiberetur, etc. Id est, severe injunctum 0772C fuerat exactoribus, ne se ab iis abstinerent, qui nihil habeo quod praestem, affirmate dicturi forent: unde quoties id ex aliquibus audiebant, toties multiplices adhibebant cruciatus, nisi statim exhiberetur quod non erat; vel, ut hodie cum Baluzio: Venia non habentibus nulla. Supple, dabatur; hoc sensu: nunquam qui nihil, quod exhiberent, habebant, impetrare poterant ab officiorum militibus, ut id sibi condonaretur. Sequentia porro neutri sensui repugnant, sed alterutrum potius firmabunt: uti et quod ante, allato Vulgatae loco, ostendimus, non habere, idem esse ac nihil habere. Pro posteriori faceret specialiter Quintiliani locus: Peccavi, veniam peto: ubi venia, culpae seu peccati remissio est. Tum et iste cap. 35: Nec tamen . . . . veniam sceleris accepit a Deo.

Sustinendi multiplices cruciatus. Prisca scheda: Abstinendi multiplicis cruciatus. Quam lectionem non cunctae tantum, quae hactenus prodierunt, editiones bona fide repraesentarunt: sed quam etiam explicari 0772D commode posse credebat Galeus.

Circumsepto. Vox Tollio, ut ipse modo testabatur, suspecta; et pro qua utique circumseptis mallet reponi. Suspicabar ego totius olim loci scripturam fuisse: Sustinendi multiplices cruciatus, nisi exhiberetur statim quod non erat, aut erat multis custodiis circumseptum. Deinde proxime: Nulla respirandi facultas, etc. Relege tu, si num ita omnia secum apte cohaereant necne dubitas, quae praecesserunt.

Frequens super hisdem hominibus vel ipsis judicibus vel militibus judicum pugna. Distinguo, et suppleo: Frequens super hisdem hominibus, vel ipsis judicibus militum, vel militibus judicum, pugna. Gale .—Argute prorsus, meo judicio. Sed vel sine supplemento videbatur mihi Galei sensus ex recepta lectione emergere. De hisdem porro, pro eisdem, jam ante dictum.

Quae quam tolerabilia sint. Locus luxatus. Allix .—

0773A Fortasse reponendum: Quanquam intolerabile, sit, etc.

Baluzius legit: Quanquam intolerabile sit, sensu, ut mihi videtur, interrupto. Quare sic scribendum: Quae cum intolerabilia sint Edit. Oxon. et Cant.—Emendo: Quae quanquam intolerabilia sint. Boherellus, item Graevius ad totam periochen, his verbis:— Quae quam tolerabilia sint, eripi a labore hominum cibos labore questos, tamen tolerabile aliquo modo vel spe futurorum. Haec, ut habentur in libris, quos adhuc vidimus, sunt intolerabilia, quia nihil ex iis sanae sententiae elici posse, non sanus jurabit Orestes. Vide, num saniora, sint, si, ut Lactantium scripsisse vero simillimum est, legas: Quae quanquam intolerabilia sunt, eripi a labro hominum cibos labore quaesitos, tamen tolerabile aliquo modo vel spe futurorum. Pro labore, labro reposui, nimirum quo usuri erant. Notum illud: Multa cadunt intra calicem supremaque labra. Cibi labore quaesiti sunt acquisiti, ut millies quaerere Horatius:

0773B Non minor est virtus, quam quaerere, parta tueri.

Hanc emendationem olim probavi Heinsio. Graevius .— Quae quam tolerabilia sint. Lego: Quae quanquam intolerabilia sint. Respicit enim et ab aratione, et a vindemia quaesitos et redeuntes cibos. Nam et vinum inter alimenta numeratur. Primo commate diversitatem respicit alimentorum; secundo factum ipsum, quod illa sententia, eripi ab ore hominum cibos labore quaesitos, exprimitur. Tollius .—Corrigo: Oh! quam intolerabile fuit, etc. Gale .— Quae quanto intolerabilia sint. Pagius ad annum Christi 311, num. 10, sive de industria, sive errore typographico.—Praeferebam his omnibus: O nequam, tolerabilia sint, quaeque postea, cum apostrophe nempe, et interrogatione. Primo, quoniam mox noster cum simili apostrophe et interrogatione: Unde igitur hoc, o dementissime tyranne, praestabo? Tum, quod ea emendatio omnium maxime ad veteris codicis 0773C lectionem accedat. Quantulum enim distant: Quae quam, seu verius etiam, uti millies scripserunt librarii: Quae quam, et O nequam? Denique, quia cum non de unico cibi genere erepto, sed de pluribus ereptis agatur, potuit optimo sensu hic auctor exclamare: O nequam! tolerabilia sint, cibos labore quaesitos ab hominum labro, vel ore eripi. Hic enim verus ordo verborum. Pronuntient tamen alii de tota re, non ego. Addo solum haud dissimile Ciceronis ἐπιφώνημα in epistolis ad Atticum: O Sestii tabellarium hominem nequam!

Eripi ab ore hominum cibos labore quaesitos. Ita jamdudum ambae editiones Oxonienses et Cantabrigiensis. Nisi quod etiam praeiverat conjectura sua Baluzius in erratorum Indice saepius laudato. Sed vetus tandem liber: Eripi a labore hominum cibos labore questos, per e simplex, atque inde Parisiensis editio cum Aboana: Eripi a labore hominum cibos labore quaesitos, per diphtongum, et aliquid amplius. 0773D Cave porro, alios hoc loco cibos intelligas quam quos praecedentia areae et vindemiae vocabula suggerunt, panem scilicet, vinumque, cibos revera ab aratione et a vindemia redeuntes, ut paulo ante Tollius loquebatur; quin et pariter ciborum notione contentos, ut idem merito observabat.

Tamen tolerabile (vel sustentabile) aliquo modo vel spe futurorum. Ignoscant mihi quod dicam doctissimi viri, qui hanc lectionem ferunt, et suo quisque ritu exponunt; ego illam ferri non posse judico, sed rescribendum: Tamen tolerabile aliquo modo, vel spe foeturarum. Qui in regionibus vini et frumenti feracibus terram colunt, famem vulgo triplici rerum genere sustentant, aut queunt saltem sustentare; pane, sive frumento, quod est areae proventus; vino, quod proventus est vindemiae, seu torcularis; ac denique foeturis, seu proventu animantium. Animantium enim proventus Latinis foetura est; et ipsimet 0774A foetus, foeturae. Plinius: Optima foetura est post vernum aequinoxium; et Virgilius Ecl. 7:

Si foetura gregem suppleverit, aureus esto.
Ubi Servius: Si tot agnos habuero, quot oves; hoc est enim gregem suppleri per foeturam. Foetura enim est proventus, id est, ipse foetus. Unde et superfoetare, explicante Stephano, dicuntur quaedam animalia, dum post unum foetum ex coitu conceptum, rursum alium concipiunt a priore, qui etiam uno aut altero die, vel etiam pluribus post primum emissum, suo tempore emitti solet; quae emissio secunda, et veluti novus quidam partus superfoetatio dicta est. Atqui agricolis, quibus ordinarii cibi, panis et vinum, uterque magno labore ab aratione et vindemia rediens, si usque ab ore eripiuntur, factum illud, ut ut natura intolerabile, tolerabile tamen evadit, si spes sit, se caeteroquin ex animantium foeturis, id est, foetibus victuros; quia nempe diversa est eo sensu foetura boum, verbi gratia, a foetura ovium. 0774B Facit huc notabilis locus Caesaris, lib. VII, de Bello Gallieo: Summa difficultate rei frumentariae affecto exercitu, . . . usque eo, ut complures dies milites frumento caruerint et pecore e longinquioribus vicis adacto extremam famem sustentarent. Quod si fallor, ecce quo pacto Interpretes verterint: On les consolait par l'avenir. Maucroixius. Ad verbum fere: Illis meliora in posterum speranda esse dicebant, sicque solabantur. Yet all this was softned by the hopes that were given of what the emperour was to do in his twentieth year, Tralatio anglica. Id est: Sed ea tamen omnia leniebat injecta spes bonorum, quibus ipsos imperator suo illo vicesimo anno esset affecturus.

Quid vestis omnis generis, quid aurum, quid argentum? Locus, ut vel ex interpretum versione apparet, mutilus, aut mendosus. Peut-on se passer de meubles, ni d'habits? Maucroix .—Quis supellectile vestibusve carere potest? It was expected that men should appear in rich clothes, and bring much gold and silver along 0774C with them. Burnetus .—Quasi dicas: Tenebantur homines memorata vicennalia pretiosis vestibus induti, multoque auro et argento circum se posito decorati celebrare. Idque ita futurum expectabat Galerius.

Mihi videbatur verbum aliquod exigendis indictionibus proprium excidisse, quale est proinde exigitur. Quid vestis omnis generis exigitur? Quid aurum? Quid argentum? Ad vestiendos nempe et adornandos imperatoris stipatores, milites, alios, agendorumque solemnius vicennalium nomine. Sequitur certe: Unde igitur hoc, o dementissime tyranne, praestabo? Id est, exhibebo, dabo; quod praecessisse aliquam rei praestandae petitionem plusquam innuit. Et posse nunc optime de percipiendis indictionibus sermonem esse, clamant pariter hujus capitis initio haec verba: Qui jamdudum provincias afflixerat auri argentique indictionibus factis . . . etiam in nomine vicennalium securem alteram (novarum scilicet auri argentique indictionum) afflixit. Praesertim si et finis capitis attendatur: Quis ergo non bonis suis eversus est, ut 0774D opes, quae sub imperio ejus fuerunt, conraderentur ad votum, quod non erat celebraturus?

Unde igitur hoc, o dementissime? Rectius haec, ut proxime ante: Nonne haec. De apostrophe jam dictum quod oportuit.

Quis ergo non bonis suis eversus est, ut opes, etc. Ex verbis istis liquet, quanta pompa Vicennalia et id genus festa ab imperatoribus ederentur, cum in eum finem ingentes exactiones fieri solent. Pagius .

Quod non erat celebraturus. Eo quod non pervenerit ad vigesimum imperii sui annum. Edit. Oxon. et Cant. addente ultima, vide Sectionem 30.

Liquet ex iis verbis, Galerium Maximianum imperii Caesarei Vicennalia non celebrasse, licet, si anno legitimo exhibita fuissent, currenti 311, in quo sextus a celebratis Quindecennalibus incipiebat, edenda fuissent. In hunc enim annum imperii Caesarei 0775A Galerii Maximiani Vicennalia incidebant, quae tamen in annum sequentum distulit, ut ex Lactantio, cap. 3, videbimus, consulatu interim suscepto. Pagius .