Caput XXXIX.

Quam nuper appellaverat matrem . . . Intellige Valeriam Galerii Maximiani, qui Maximinum Dazam adoptaverat, viduam. Sed operae pretium erit brevi quasi in tabella exhibere, quas uxores Diocletianus, Herculius, Galerius, aliique habuerint, quique ex his nati sint, ut ita lux clarior variis Lactantii locis affulgeat.

Diocletianum uxorem nomine Serenam habuisse testantur Ado in Martyr., p. 135, Tristanus et alii. Eleutheriam eam appellat Valesius; Alexandram alii: sed vocatam fuisse Priscam docet Lactantius cap. 15, et priores omnes errasse videntur; nisi dicamus eam bina vel plura nomina habuisse. Genuit Diocletianus ex ea Galeriam Valeriam.

Galerium Maximianum quod attinet, illi Galeria 0542D Valeria nupsit; hunc enim Diocletianus adoptatum jussit, repudiata priore uxore, eam ducere, indeque gener Diocletiani dicitur capite 29. Fuit sterilis: unde Candidianum, Galerio natum ex concubina, quemque Caesarem facere voluit, uti patet ex cap. 20, adoptavit, quemadmodum nos docet Lactantius cap. 50. Idem (Licinius) Candidianum, quem Valeria ex concubina genitum ob sterilitatem adoptaverat, necari jussit. Morti proximus Galerius eam cum filio Candidiano commendavit Licinio, atque in manus tradidit, cap. 35. Sed Licinium reliquit exacerbatum, ut arbitror, quia ipsi nubere nollet, et se cum matre credidit Maximino, cui tamen non satis bene cum marito convenerat, uti constat ex cap. 32. Causam autem relicti Licinii arbitror latere in his hujus capitis verbis: Venerat post obitum Maximiani ad eum Valeria, cum se putaret in partibus ejus tutius moraturam, eo maxime quod habebat uxorem. Licinius scilicet erat 0543A innuptus, quippe qui postea Constantiam, Constantini sororem, in uxorem duxit; et verisimile admodum est, Valeriam ab eo de connubio fuisse appellatam illamque eodem, quo Maximinum rejecit argumento usam esse: quia nefas erat illius nominis ac loci foeminam sine more, sine exemplo, maritum alterum experiri. Neque enim video, quam aliam ob causam tam significanter dixisset Lactantius, eam se credidisse Maximino, eo maxime quod habebat uxorem; et rem, uti sese habebat, narrare ausus non est, quia inter Constantinum et Licinium firma erat amicitia, cum hic libellus editus fuit. Cum igitur Maximino etiam nubere nollet, pellitur ad eo in exilium cum matre, relegaturque in quasdam desertas Syriae solitudines, nec precibus Diocletiani veniam consequi potuit, cap. 20 et 41. Tandemque Licinius illius matrisque Priscae capita Thessalonicae amputari jussit, cap. 51, cujus verba corrupta ibi emendabo. Notandum autem, Adonem Viennensem, p. 105 Martyrol. scribere, filiam Diocletiani imperatoris a daemonio 0543B vexatam, atque a S. Vito oratione curatam, imo p. 70, eamdem vocari Artemiam, et a Cyriaco liberatam daemonio, ac baptizatam fuisse; moxque ipsum addere, ipso tempore Maximinum interfecisse sororem suam Artemiam. Quibus si quid veri inest, Diocletianus duas filias habuerit, necesse est; sique illa, quae occisa dicitur, eadem cum priore Artemia, scribi debet Maximianus, nimirum Galerius; quippe qui sororem ejus Valeriam habebat in matrimonio, suamque potest dici occidisse, interficiens uxoris suae germanam. Sed ut verum fatear, haud magna fides ejusmodi auctoribus adhiberi potest.

Maximianus Herculius uxorem habuit Valeriam Eutropiam, quae ante ex homine Syro genuerat Theodoram, vel Flaviam Maximianam Theodoram, quae nupsit Constantio Chloro; Herculio autem nupta genuit Maxentium.

Constantius Chlorus, cum Caesar crearetur, repudiare coactus est Helenam, vel concubinam, vel conjugem, 0543C ex qua natus ipsi erat Constantinus, postea a rerum gestarum gloria Magnus dictus; et in uxorem duxit Herculii privignam Theodoram, quae ipsi peperit Dalmatium, Constantium, Annibalianum, Constantiam, Eutropiam, et Anastasiam; quarum una nupsit Licinio, uti patet ex cap. 43: Ut audivit, Constantini sororem Licinio esse desponsam, existimavit affinitatem illam duorum Imperatorum contra se copulari. Et quia Theodorae vitricus erat Max. Herculius, inde Constantius Chlorus, c. 29, ejus gener vocatur: Ut Constantinum imperatorem generum suum (propter Faustam uxorem) generi filium, dolo malo circumveniret; id est, Constantii Chlori filium, qui Theodoram, privignam Herculii, duxerat in uxorem, quaeque, non mater, sed noverca erat Constantini.

Constantinus Magnus Herculii Maximiani filiam minorem, Faustam nomine, duxit in uxorem: ita cap. 27, Panegyricus incerti auctoris, et alii; idque cum prima illius uxor Minervina diem obiisset. Quos et quot liberos habuerit, notum satis est, docetque 0543D praeclare illustris Du Cange.

Maxentius filius fuit Maximiani Herculii atque Eutropiae. Eum puerum valde laudat Mamert. cap. 14 Panegyr. Sed profecto mature ille elucescet dies, cum vos videat Roma victores, et alacrem sub dextera filium, quem ad honestissimas artes omnibus ingenii bonis natum felix aliquis praeceptor expectat, cui nullo labore constabit divinam immortalemque progeniem ad studium laudis hortari. Eum tamen suppositum fuisse Herculio arte Eutropiae, tenere mariti animum laborantis auspicio gratissimi partus coepti a puero, tradunt Epitomes Victoris, et Excerpt. Vales. auctor, et P. diaconus. Idem docet incerti panegyrici, cap. 3: Ipse denique, qui pater illius credebatur, discissam ab humeris purpuram detrahere conatus: ecce creditus; ergo non verus pater: unde mox cap. 4, Maxentium Maximiani suppositum vocat; idemque Julianum tradere putabat Tristanus, quem tamen errare docui ad cap. 18. Caeterum 0544A in Politia Ss. Patrum Metrophanis et Alexandri apud Photium Maxentius vocatur ἀδελφιδοὺς Μαξιμιάνου. Adscribam totum locum, quia mihi valde esse videtur intricatus. Severo morbo extincto, Licinius, qui sororem Constantii conjugem habebat, imperavit, reliquam Orientis partem Maximianus tenuit. Μαξέντιος δὲ τῆς κατὰ Ῥώμην ἦρχεν ἀδελφιδοῦς ὢν Μαξιμιανοῦ· καί γὰρ ὁ μὲν ἦν Μαξιμιανοῦ προτέρου, ὁ δὲ Διοκλητιανοῦ. Maxentius vero Romae imperabat, fratris Maximiani filius. Et hic quidem erat Maximiani prioris, alter vero Diocletiani filius. Ego certe vix me hinc extrico, speroque alios inventos iri, qui nodum solvent; neque enim lectum mihi, Maxentium natum fuisse fratre, vel sorore Maximiani, cum genitus sit Herculio et Eutropia Syra. Suspicabar nonnunquam locum corruptum, et verba transposita esse, et quidem initio legi debere, Μαξιμίνος ἐπεῖχε ἀδελφιδοὺς ὦν Μαξιμιανοῦ; nam Maximinus Orientem tenuit, fuitque sorore Galerii Maximiani genitus: deinde Maxentius dicitur filius Maximiani, nimirum Herculii; alter vero, 0544B vel Galerius Maximianus, filius Diocletiani, quia ab eo adoptatus, et filiam ejus habebat uxorem. Sed nihil certi definio, aliisque haec relinquo excutienda. Maxentius, si Tristano credimus, uxorem habuit Magnam Urbicam, filiam Galerii ex priore conjuge, ex qua Romulum vivo patre mortuum consecratumque, et alium filium genuit, qui cum matre dicitur vixisse adhuc duobus ante cladem diebus: unde panegyrista narrat Maxentium ante biduum palatio emigrasse, et cum uxore et filio in privatum domum sponte concessisse.

Severus filium habuit Severianum, uti constat ex cap. 50, nomen uxoris et parentum incognitum. Tristanus arbitratur, eum genitum esse sorore Maximiani Galerii: sed Zozimus et Aurelius Victor, quos laudat, illud tantum de Galerio Maximino, Daza ante imperium dicto, commemorant. Et si hoc fuisset verum, non puto, Galerium Maximianum illud silentio oblitteraturum, cum alloqueretur Diocletianum, et 0544C cum eo de Caesaribus creandis ageret, cap. 18 et 19.

C. Valerius Maximinus quem male Haymo, VIII, 3, Severum Maximinum vocat, natus fuit sorore Galerii Maximiani. Epitome Vict.: Galerius Maximinus, sorore Armentarii progenitus, veroque nomine ante imperium Daza dictus: inde Galerius Maximianus eum cap. 18 appellat affinem suum, et P. Diacono dicitur filius sororis Galerii, cui tamen male Maximus vocatur. Tristanus scribit, Zozimum eam facere sororem Maximiani Herculii: sed apud eum nihil tale invenio, quanquam idem tradant Hofmannus et Moreri in Lexicis suis. Uxoris nomen ignoratur cap. 39, et ipsa in Orontem praecipitata est, c. 50. Sustulit ex ea Maximinus filium et filiam Licinii jussu occisos, ibidem. Sed tamen, cap. 47, filios illi, non filium et filiam, tribuit. At ille kalendis maiis, id est, una nocte, atque una die, Nicomediam alia nocte pervenit . . . raptisque, filiis et uxore, et paucis ex palatio comitibus, petivit Orientem. Quin et cap. 50 filius ejus maximus 0544D memoratur: Ipsius quoque Maximini filium suum maximum agentem in annis octo, et filiam septennem, quae desponsa erat Candidiano extinxit. Verum si plures filios habuisset, non certe oblitus fuisset Licinius eos interimere: unde priore loco filiorum nomine forte etiam filia venit, id quod factum fuisse, ex jure civili patet; et altero Maximus est nomen proprium, nisi dicamus, natu minorem in fuga fuisse mortuum. Nam duos Maximinum filios habuisse videtur clare docere Eusebius, lib. IX Historiae Eccles. extremo: τούτοις ἅπασι προσετίθεντο καὶ οἱ Μαξιμίνου παῖδες, οὓς ἤδη καὶ τῆς βασιλικῆς τιμῆς τῆς τε ἐν πίναξι καὶ γραφαῖς ἀναθέσεως πεποίητο κοινωνοὺς. Adjecti sunt his omnibus Maximini liberi, quos ille jam imperii consortes, et titulorum atque imaginum participes fecerat. Scio, παῖδας in genere liberos significare, et complecti posse filium filiamque Maximini: sed addit eos in tabulis pictos, imperiique consortes esse factos; quae, ut 0545A puto, in filiam non cadunt, nec quicquam ad hoc eludendum telum invenio, nisi dicamus, Eusebium plurali pro singulari numero usum esse. Atque haec de imperatoribus, eorumque uxoribus et liberis, monenda habui; judicavique, non ingratum lectori futurum, si et vultus illorum, aliorumque persecutorum genuinos Lactantiani opusculi initio exhiberem, ut ita uno quasi intuitu unusquisque sibi ob oculos poneret horrendas persecutiones, quibus illi Ecclesiam, et meritas poenas, quibus eos Deus afflixit. Magnam Urbicam non addidi, quia Eruditi dubitant, num Maxentii conjux fuerit. Licinium adjeci, quia a Lactantio memoratur; et quia postea Ecclesiam persecutus est, locum suum inter Persecutores habet. Constantinum in medio tabellae depingendum curavi cinctum patre, matre, noverca et uxore: quia Constantius Chlorus favit Christianis, et quia Constantinus tyrannorum victor, una cum Licinio pacem Ecclesiae debit, quam tamen hic postea, ut monui, turbavit.

0545B Inardescit. Id est, libidine accenditur: inardescitque tuendo.

Nondum luctus tempore impleto. Quod fuit decem mensium, posteaque ex Lege Gratiani, Valentiniani et Theodosii, factum est mensium 12, uti notarunt eruditi; adeo ut haec acciderint anno 311 exeunte, vel ineunte 312, quia mense maio anni 311 obiit Galerius; et quia nuper scribit, eam appellatam a Maximino matrem, et tepidos adhuc mariti sui cineres esse queritur Valeria, me haud invito, haec anno trecentesimo et undecimo ascribentur: unde simul patet, quamdiu fere illa apud Licinium morata sit.

In illo ferali habitu . . . Id est, nigro: unde paulo ante, adhuc in atris vestibus erat mulier; quamquam Lipsius ad Tacitum, et eum secutus Kirchmannus II, 18 de Funer, existiment, sub imperatoribus foeminas in luctu vestes albas induisse. Verum illud esse patet ex Herodiano et Plutarcho: sed potuit hic mos Diocletiani tempore abolitus, vel non omnibus, 0545C imo et certis tantum casibus observatus fuisse.

Tepidis adhuc cineribus mariti . . . Ergo Maximianus Galerius rogo impositus, illoque tempore crematio adhuc in usu apud Gentiles fuit; nisi quis figuratam loquendi formam esse, censeat, velitque significare tantum Valeriam, maritum suum nuper mortuum esse. Cremationem per Antoninos sublatam esse cap. 13, M. Ant. philosophi Capitolinum tradere, probare olim conati sunt eruditi: sed eorum error castigatus est; et nihil certe locus ille nos aliud docet, quam Antoninos, maxima pestilentia exorta, de sepulcris extruendis aliquid cavisse: quod tamen quale fuerit, certant inter se harum rerum peritissimi viri, Salmasius, Casaubonus, Jac. Gothofredus, et Obregthus, quorum Gothofredus mihi non plane aberrasse a vero videtur. Sed si Capitolini verba hanc opinionem non refellerent, certum utique est, eam admitti non posse propter sequentia exempla; quorum non minima sunt Consecratio cum rogo in nummis L. Septimi Severi, Caracallae, et Caesaris 0545D P. Cornelii Salonini Valeriani, filii Gallieni Augusti, obvia, necnon Galerius Maximianus crematus. Ego persuasus sum, cremationem lapsu temporis abolitam; nec male arbitror censere eruditos, Christianos magnam hujus mutationis causam fuisse, qui, ut loquitur Felix Minucius, nullum damnum sepulturae timebant; sed ut veterem et meliorem consuetudinem humandi frequentabant. Macrobius VII, 7 Saturn. scribit, suo saeculo, id est, imperante Theodosio Juniore, urendi corpora defunctorum usum nullum fuisse. Ipsam cremationem non fuisse veteris instituti, Gentisque Corneliae primum Sullam dictatorem crematum esse, Plinius et Cicero tradunt. Quin et Domitiani tempore humationem a nonnullis usurpatam, vel cadavera fuisse condita, patet ex Statii Sylvis, ubi Priscillae funus describit. Cumque in dies magis magisque accresceret consuetudo vetus, illaque humanior ipsis etiam Gentibus videretur, hinc puto 0546A factum esse, ut nonnunquam in monumentis vetustis corpus integrum conditum esse, legamus.

D. M. L. Ivlii. Epigoni Vixit. An. XXVI. M. V. D. XII. Corpvs. Integrvm. Conditvm. M. Ivlivs. Hamvs Pater. Filio. Piissimo. C. Ivlivs. Hamvs Dis. Manib. L. Ivlii. Marcelli Nepotis. Svi. Vixit. Ann. V. Diebvs. Xxxxi. Corpvs. Integrvm Conditvm. Sarcophago.

Nec certe displicet doctissimi celeberrimique viri sententia, qui putat, catacumbas a Gentibus factas, inque iis cadavera posita fuisse: sed non aegre eum 0546B laturum spero, si apponam, quid hac de re sentiat Joannes Bapt. Donius in libro, quem De Restituenda salubritate agri Romani inscripsit. «Arenariae, ait pag. 52, Cryptae antiquis temporibus ad extrahendam arenam in usum aedificiorum excavatae, quod hodie diversa ratione faciunt superne effossa terra, ut in pastinationibus solet, tam multae exstant non in proximo tantum, ac sub vineis urbi propinquis, sed etiam longius, et in omnes fere partes ad mare usque et montes Praenestinos; atque ab alio coeli cardine in Etruriam etiam longissime (nec defuit quibusdam abditiora quaedam ac penitus sepulta veteris aevi miracula rimandi studium), ut totus hic Latii ac Tusciae suburbanae tractus, cujus infimum solum unius naturae est tophaceum et sabulosum, penitus suffossus, ac prope pensilis existimari possit: unde fit, ut vix unquam internis flatibus quatiatur; ita longi, et multiplices, ac multifariam inter se impliciti subterranei meatus quoquoversus patent, 0546C ut immensi cujusdam labyrinthi speciem praebeant. Hujusmodi cryptae, sive cuniculi, Arenariae etiam simpliciter dictae, leguntur in veteribus Ss. Martyrum Actis; Catacumbae etiam, quod saevientae tyrannorum persecutione, innocens Christi plebs subterraneis hisce locis interdiu potissimum delitesceret, cubaret, cibum caperet, sacrosque conventus haberet. Ab his, tanquam a genere species, distant Coemeteria, quae Urbi fere propinqua sunt, ac militaribus viis adsita (multa enim supersunt) laxioribus, sed brevioribus spatiis diffusa, sacellis, sepulchris, aris, atque id genus aedificationibus luculenter ornata; qualia ferme nonnulla quoque fuerunt apud Ethnicos subterranea monumenta, quae et conditoria dicebantur, opere lateritio parietibus in ambitum suffulta, in queis crebri loculi cum urnis, atque ossuariis ad unicam fere familiam spectantibus.» Haec est viri eruditi admodum de hisce cryptis et catacumbis sententia, quam examinandam relinquo eruditis, qui Romae habitant, et agrum ejus suburbanum inspicere possunt. Neque 0546D tamen arbitror, Puticulos cum his cryptis, vel cuniculis quicquam habere commune. Nam fuerunt primo extra portam Esquilinam in uno loco, cum contra catacumbae et cryptae illae arenariae reperiantur in ambitu Romae: deinde verisimile nequaquam est, tantis sumptibus excavatam fuisse terram, ut ibi viliorum hominum cadavera sepelirentur; et denique aliud puteus, cujus diminutivum puticulus, aliud catacumbae: ille patet, hae vero sub terra sunt; et in loco, qui dicebatur puticuli, plures puteos fuisse, clare docent Varro et Festus, et ipsum puticulorum nomen non aliud videtur suadere. Festus notat, puticulos antiquissimum genus sepulturae appeltatos esse, quod ibi in puteis sepelirentur homines, et illa verba nihil mihi aliud innuere videntur, quam cadavera scrobibus imposita et terra obruta antiquitus, scrobesque illas puticulos appellatas fuisse; indeque Varronem ejus nominis rationem redditurum 0547A scribere, quod ibi in puteis obruebantur homines; nimirum terra, ut hodie solet. Si Aelium Gallum apud Varronem sequimur, projecta ibi fuere cadavera, et locus a putiscendo dictus; id quod etiam Festus docet verbis laudatis modo subjungens: Qualis fuerit locus, quo nunc cadavera projici solent extra portam Exquilinam; quae quod ibi putescerent, nomen esse factum Puticuli. Et tam Aelii Galli, quam Festi verba docere videntur, cadavera ne quidem fuisse terra obruta, sed tantum projecta, siccanda et consumenda per aerem. Certe hoc firmat plane Horat. lib. I Sat. 8, ubi hortos Maecenatis, qui in Exquiliis et Puticulis fuerunt, describit:

Ast importunas volucres in vertice arundo
Terret fixa, vetatque novis considere in hortis.
Huc prius angustis ejecta cadavera cellis
Conservus vili portanda locabat in arca,
Hoc miserae plebi stabat commune sepulchrum,
Pantolabo Scurrae, Nomentanoque nepoti.
Mille pedes in fronte, trecentos cippus in agrum
0547B Heic dabat, haeredes monumentum ne sequeretur.
Nunc licet Exquiliis habitare salubribus atque
Aggere in aprico spatiari, quomodo tristes
Albis informem spectabant ossibus agrum.
Nam inde discimus primo, servorum corpora ex arcis, quae locabantur, ejecta: deinde, infimae plebis ibi etiam fuisse sepulchra; et denique, ossa cadaverum dispersa in eodem loco jacuisse: quae omnia suadent, multa cadavera eum in locum esse projecta, et nulla, vel levi terra obruta, combustorumque forte reliquias, ossa nempe et cineres, non fuisse condita, sed in agro relicta. Nam et ustrinae publicae ibi fuerunt. Porphyr. ad Od. V. Horatii notat in regione aggeris, quae est extra portas Esquilinas, solita fuisse pauperum corpora vel comburi, vel projici; et Commentator a Cruquio editus, non modo puticulos vocat fossas, atque ita sententiam meam plane firmat: verum etiam ibi fuisse scribit ustrinam publicam. A puteis, ait, fossis ad sepelienda cadavera pauperum 0547C locus dictus est puticuli; hic etiam erant ustrinae publicae. Hos igitur puticulos arbitror nos posse appellare scrobes, fossas, vel Belgico idiomate cuylen, groeven. Quae omnia si aliis displicuerint, ego certe continuo manus traditurus sum, si meliora fuero edoctus.

Sine more, sine exemplo . . . Nemo igitur Augusta, mortuo imperatore marito, alteri ad hoc usque tempus nupsit; id quod ex historia etiam patet satis superque: nec obstat Statilia Messalina, Neronis uxor ultima, quam quidem Otho matrimonio destinaverat, teste Suet. c. 10 Vitae ipsius: sed illud, morte interveniente, contractum non fuit. Verum praecipue notandum eruditos existimare, Tertullianum tradere Exhortat. ad pudicitiam cap. 13, imperatores, utpote pontifices maximos, secundas nuptias ex lege non potuisse adire. Flaminica, ait, univira est, quae et Flaminis lex est. Nam duo ipsi Pontifici maximo matrimonia iterare non licet, quod utique monogamiae gloria est; et lib. I, ad uxor. c. 7: Sacerdotium 0547D viduitatis et caelibatium est apud nationes Pro diaboli scilicet aemulatione, regem saeculi pontificem maximum rursus nubere nefas est. Joannes Andraeas Bosius cap. 2 dissert. de pontif. max. veteris Romae priore loco rescribit, jam cum ipsi, etc. ut ita scilicet relationem, quam τὸ Nam habet ad praecedentia, tolleret: deinde regem saeculi explicat, qui summa potestate inter ethnicos erat, hoc est, imperatorem, qui pontificatu maximo fungebatur. Sed tot sunt imperatorum exempla, qui plures uxores habuerunt, ut vel necesse sit dicere, eos legem sprevisse, vel aliter haec loca interpretari debere, maxime cum nuspiam legatur pontifici maximo, libera republica, secundas nuptias fuisse interdictas. Mallem igitur viros eruditos sequi, qui per pontificem maximum intelligunt Flaminem Dialem, quem maximum, nempe Flaminum, quemque univirum fuisse, memoriae mandat Gellius X, 15. Referri hoc etiam posset forte 0548A ad pontificem Cybeles, quem summum dictum fuisse ad cap. 36, docui. Nam et Tertullianus lib. de Praes. adv. Haeret. non aliter loquitur: Quid? quod et summum pontificem in unis nuptiis statuit. Quicquid sit, nequaquam verisimile est, imperatorem Romanum posse intelligi; et si vel Flaminem Dialem, vel alium pontificem Tertullianus pontificem maximum appellavit, cum dicere debuisset summum, uti fecit Prudentius, condonandum illud ipsi est. Hunc autem regem saeculi vocat, non quia ethnicorum princeps et imperator erat: sed quia caput quasi superstitionis gentilis, quam puto per saeculam designari; et nullus repugnabo, si quis intelligere velit pontificem, vel Flaminem quemdam, qui in Africa erat impositus sacerdotibus, vel qui sacerdos, sive pontifex provinciae erat.