Articulus II.

Proferuntur argumenta ex hujus libri titulo desumpta, quibus confici posse videtur Firmianum Lactantium non esse illius auctorem.

Primam dubitandi rationem an hic liber Lactantio 0855C Firmiano tribui debeat, ipsiusmet titulus nobis suppeditavit. Duae enim sunt illius partes, quarum prima auctoris nomen, secunda ejusdem libri argumentum nobis exhibent. Atqui utraque pars demonstrat Firmianum Lactantium non esse ejus auctorem. Non aliud quippe in eo nomen, nisi Lucii Cecilii inscribitur. Lactantius vero quatuor his nominibus Lucius Caelius, sive Caecilius Firmianus Lactantius appellatus est. At clarissimus vir Christophorus Matthaeus Pfaffius nos admonuit in vetustissimis codicibus operum ejusdem Lactantii Bobiensi et Oxoniensi, in octo Taurinensibus, in Ambrosiano, Mutinensi, et duobus Florentinis utrumque Lucii Caelii, sive Caecilii praenomen penitus omitti. Ad Gallicanos autem codices quod spectat, in regio codice olim Puteano, ab annis 700, aut 800 scripto hic divinarum Institutionum titulus est: Firmiani 0855D Lactantii de falsa religione. Postea: Incipit liber secundus Lactantii Firmiani. Et in fine: Caeli Firmiani Institutionum . . . explicit. Ad calcem vero libri de Ira Dei legitur: Caecili Firmiani de ira . . . explicit; et libri de Opificio Dei: Caecili Firmiani . . . explicit. In altero regio codice, quondam Floriacensi ab annis circiter 900 exarato: Incipit liber Firmiani Institutionum, etc., atque in margine eadem manu: Caelii Firmiani de religione; et in fine, L. Caeli Firmiani, eodemque modo ad libri tertii, quarti et quinti calcem. Plures adhuc sunt in Colbertina bibliotheca codices, sed longe recentiores, uti in nostra de librorum Lactantii dissertatione exposuimus. At unus tantum haec 0856A quatuor Lucii Caecilii Firmiani Lactantii nomina exhibet.

Videsne integrum Caecilii nomen in solo Colbertino codice scriptum? In Puteano enim legitur Caeli et Caelii, et duobus aliis in locis Cecili: sed librarius in his nominibus scribendis alicubi certe erravit. Quis autem dixerit unius codicis aut titubante, aut errante librarii manu exarati, et recentissimi alterius auctoritatem caeteris longe pluribus et vetustioribus et melioribus esse anteponendam? Nonne ergo inde concludi recte potest in dubium saltem jure merito vocari utrum Caecilii aut Cecilii nomen unum ex his quatuor sit, quibus Lactantius vocatur. Atqui si id incertum est, hinc plane conficitur in libri de mortibus persecutorum titulo unum dumtaxat ex illis quatuor, nimirum Lucius, certo inveniri. Nam secundum, videlicet 0856B Cecilius, anceps saltem, uti diximus et dubium est. Duo autem posteriora, scilicet Firmianus Lactantius, plane absunt. Qua ergo ratione hic liber tanta securitate in ejus editionibus potuit quatuor Lactantii nominibus inscribi?

Sed agedum, et dic, quaeso, quid prohibet quominus stemus codicis nostri titulo, ac credamus Lucium aliquem Cecilium esse illius libri auctorem? Nonne satis perspicue ostendimus plures sane, nec ignobiles quidem fuisse viros, qui eodem Cecilii nomine sunt appellati, et eadem qua auctor noster aetate vixerunt? Nulla autem certa ratio proferri potest, cur hic liber ab uno ex illis compositus non fuerit. Non magna igitur sine temeritate asseri potuit illum editum fuisse a Firmiano Lactantio, cujus haec duo nomina in libri 0856C hujus titulo inscripta non sunt, et tertium dubium saltem esse debet.

At quis est, inquiunt, iste Lucius Cecilius? Sed ab his, qui id postulant, vicissim petimus quinam sint plurimorum, quorum unicum superest exemplar, librorum auctores, qui solo nomine eis praefixo nobis cogniti sunt. Numquid eis idcirco abjudicandae erunt genuinae commentationes, et adscribendae alteri, qui ex pluribus illorum nominibus unicum praetulerit?

Ea itaque levissima profecto postulatione omissa, Baluzius aliique contendunt ab oscitante librario praetermissa fuisse in libri de mortibus persecutorum titulo duo Lactantii Firmiani nomina. Sed id nec ulla penitus ratione firmatur, nec quomodo fieri potuerit videmus. Nam is titulus minio et litteris, uti aiunt, 0856D majusculis exaratus est. Quis autem nescit majorem a librariis diligentiam in hisce titulis, et auctorum nominibus, quam in caeteris omnibus describendis adhiberi? Lento siquidem ac peculiari modo hasce litteras singillatim, nec calamo currente effingunt. Huc accedit, quod hic liber ab eo librario scriptus est, qui multa verba, a se primum depravata correxit. At certe titulum libri, si quid ipsi defuisset longe potiori jure emendare debebat.

Fac tamen, si Deo placet, utrumque Lactantii Firmiani nomen a librario oscitante, et aliud cogitante, quod fieri vix aut ne vix quidem potuit, fuisse omissum. Numquid ille, ne libri hujus haud dubie venalis pretium perderet, titulum ejus numquam postea relegit? 0857A Numquid etiam ab alio aliquo numquam lectus est, qui illum omissorum nominum admonuit? Tunc enimvero illa, sicut in alio Lactantii codice factum vidimus, saltem in margine descripsisset.

Sed similem, inquit Baluzius, praetermissionem Sirmondus in suis ad Sidonii libros animadversionibus annotavit. Sed quae illa sit non indicat. Numquid autem ea est a Sirmondo edita in hunc titulum: C. Solli Apollinaris Sidonii epistolarum liber primus. Ibi namque doctus ille vir observat, in quibusdam, non in cunctis codicibus, Modesti nomen additum. Sed ibidem continuo nos admonet nullam hujus posterioris nominis ullibi apud Sidonium fieri mentionem, nisi eo forsitan alludere videatur, ubi ad Oresium scribit, malle se Modestum, quam facetum existimari. 0857B Quis autem non videt hanc praetermissionem ab illa multum discrepare, quae in Ceciliani libri titulo fingitur? Modesti siquidem appellatio quintum erat, nec proprium Sidonii nomen, quod illi rarissime, et in quibusdam tantum manuscriptis codicibus attributum fuit. Quaerendus ergo alius libri alicujus titulus, in quo propria ac peculiaria auctoris nomina omittantur.

Verum insurget fortasse aliquis, et urgebit ab eodem Sirmondo (Praefat. in Sidon. de propr. nomin.) insuper observari nobiliores, stante Romana republica, viros pluribus nuncupatos fuisse nominibus, quorum proprium illud erat, quod primum. Post reipublicae vero eversionem mos, inquit, inductus est; quo proprium cujusque nomen postposuerunt caeteris, 0857C aut aliunde pro arbitrio, ac saepius a propinquis affectibus deductum imposuerunt. Fatetur autem vir ille doctissimus in quibusdam librorum titulis a posteriore hoc more aberratum. Nam rei rusticae, verbi gratia, scriptor quatuor vocabatur his nominibus; Palladius, Rutilius, Taurus, Aemilianus. At quamvis hoc ultimo nomine tamquam proprio illum Isidorus (Init. lib. XVII Origin.) citaverit, a pluribus tamen Palladius tantum vocatur. Quatuor quoque erant Cassiodori nomina: sed nonnulli nomine Senator, quod epithetum esse arbitrabantur, plane rejecto, Cassiodorum simpliciter nuncupaverunt. Sed librariorum, pergit Sirmondus, brevitati studentium, negligentia proprium dumtaxat quorumdam auctorum nomen, quod quidem ultimum erat, illorum libris inscriptum fuit.

0857D Sed quid contra nos facit haec scita Sirmondi observatio? nos enim ibi monuit a festinantibus librariis omissa fuisse prima Auctorum nomina, ac scriptum tantummodo ultimum. At nunc non de primis agitur Scriptoris nominibus, sed de ultimis, quae a librario praetermissa jure vel injuria contendunt. Huc accedit quod Lactantius in nullo umquam librorum titulo, nec ab ullo umquam auctore Lucius, aut Lucius Cecilius tantum appellatus est. Quacumque igitur festinatione liber de mortibus persecutorum exaratus fingatur, illius titulo nomina Firmiani Lactantii potius quam Lucii Cecilii, scribi debuerant.

Praeterea Sirmondus aperte declarat paucorum 0858A librariorum fuisse hunc ab eo notatum errorem. Atqui si paucorum est, numquid hinc ulli inferre licet eamdem fuisse oscitationem illius nominatim librarii, qui librum de mortibus persecutorum transcripsit? Sed dic, quaeso, cur ille potius, quam tot alii librarii, a quibus omnes aut aliquae separatim Lactantii commentationes descriptae sunt, duo praecipua ejus nomina omisit, et ex duobus aliis unum scripsit quod quidem, ut diximus, valde dubium est? Donec igitur id plane ostendas, nonne multo verisimilius, ne dicamus, certius est auctorem libri de mortibus persecutorum duobus tantummodo Lucii Cecilii nuncupatum nominibus, longe a Firmiano Lactantio diversum fuisse?

Alios porro non magis audiendos putamus, qui 0858B instabunt Lactantium solo aut Firmiani, aut Lactantii, aut utroque hoc nomine saepius vocari. Nam cum utrumque illud nomen ei proprium fuerit, utroque, aut uno ex iis tantum a caeteris omnibus scriptoribus satis discernitur.

Ad secundam vero tituli, quo hujusce libri argumentum continetur, partem si veniamus, inde sane rursus confici potest illum Firmiano Lactantio jure haud prorsus merito adjudicari. Nam his verbis de mortibus persecutorum, nec pluribus repraesentatur. Atqui nemo umquam aut ostendit, aut dixit compositum fuisse a Lactantio librum, quem de mortibus persecutorum inscripserit.

Contra tamen Baluzius aliique contendunt hanc inscriptionem eamdem penitus esse, ac libri illius, 0858C quem Hieronymus (Catal. Script. Eccles. cap. 80, pag. 121) ab ipsomet Lactantio, non alio, quam simplici de persecutione titulo editum fuisse testificatur. Sed quo, amabo te, argumento id Baluzius, tanta, uti omnes norunt, eruditione praeditus, vel alii deinceps probavere? Nullo plane. Cur ergo? Numquid arbitrati sunt ita unum eumdemque esse de persecutione et de mortibus persecutorum librum; ut ad id demonstrandum nullo, ne minimo quidem, argumento opus sit? Sed quis eis illud asserentibus fidem statim habebit? Nobis certe videtur his titulis diversum omnino argumentum designari, quod quidem vario penitus modo tractari debuit. Qui enim de persecutione, christianorum videlicet, conficit librum, is procul dubio in illo explicare debet quae, 0858D et quanta ii pro religionis suae professione tormenta ac supplicia pertulerint, ac quomodo illam ad extremum usque spiritum, et crudelissimam internecionem fuerint tutati. Atqui haec describi potuerunt, tametsi nulla aut levissima de ullius persecutoris morte, aut publicis gentilium rebus fiat mentio. Contra vero Cecilius noster in libro de persecutorum mortibus simili plane modo de gentilium ac de christianorum vexationibus sermonem instituit. Deinde vero ab hujus libri exordio aperte declarat illum a se ideo editum, ut palam omnibus faceret, quibus poenis in eos christianorum persecutores coelestis judicis severitas vindicaverit, ac quomodo illi serius quidem, sed graviter ac digne debitas sceleribus suis 0859A poenas supremo persolverint Deo, qui in illis exstinguendis et delendis virtutem majestatemque suam ostendit. Ad illud autem argumentum toto in libro collineat, nec ab illo ad aliud digreditur. Diversum est igitur utriusque libri de mortibus persecutorum, et de persecutione argumentum.

Neque dixeris Hieronymum ex iis unum esse, qui in citandis memoriter librorum titulis saepius erraverunt. Non enim hunc solum Lactantii librum, sed alios plures citavit. Qua ergo ratione dici potest in hoc solo recensendo memoria lapsus? Deinde vero si memoria illum ibi defecit, cur illius falsa auctoritate ad hunc librum Lactantio adjudicandum abutuntur.

Praeterea quomodo tanta confidentia asseverari 0859B potest unam eamdemque esse illam de persecutione, et de mortibus persecutorum commentationem? Scimus enim quid hic Cecilii de mortibus persecutorum liber complectatur: quid vero in Lactantii libro de persecutione scriptum fuerit, plane penitusque ignoramus. Nam jacturam illius jam a longissimo tempore fecimus, ac solus illius titulus ab Hieronymo designatus superest. Tacuit enimvero eximius ille doctor quae in illo a Lactantio disputata sunt, nec ulli alteri haec scire hactenus licuit. Donec ergo hic liber inveniatur, aut aliquis nobis certo ostendat quae in hoc, a se lecto, contineantur, nemo plane homo affirmare jure merito potest illum eumdem esse, atque Cecilii nostri librum. Sed ad alia non minoris ponderis rationum momenta gradum, si lubet, faciamus.