Caput XLIX.

Sequenti autem Licinio . . . Putaveram scribendum esse sequente: sed nunc arbitror Maximinum concessisse sequenti Licinio, id est, eum non expectasse, sed fugisse, simul ac Licinium venire et appropinquare cum exercitu cognovit. Cicero, I de Orat.: Quibus ego, ut de his omnibus rebus disseram, cum concessero, illud tamen oratori tribuam et dabo; qui locus, si loquendi formam spectes, plane similis huic Lactantii.

Dextrorsum perrumpentibus omnia victoribus. Maximinus, post caesas inter Heracleam et Hadrianopolim copias, aufugit primo Nicomediam, inde in Cappadociam, teste Lactantio, c. 47. Quo cum eum sequeretur 0567A Licinius, Tauri montis angustias occupat; et quia montes ejusmodi ubique non sunt pervii, crediderim facile certum locum designari, et quidem per quem adiri poterat Cilicia, cum Tarsum Maximinus fugisse dicatur. Apud liv. XXXV, 13, Antiochum legimus Antiochiam se recipisse per Ciliciam Tauro monte superato. Alexander, apud Justin., XI, 8, timens angustias magna celeritate Taurum transcendit, et Taursum pervenit; easque angustias optime describit Curtius, III, 4, ex quo insuper discimus Alexandrum etiam ex Cappadocia Ciliciam petiisse, et illas pylas sive portas (id quod et aliis exemplis firmari posset) fuisse appellatas. Licinius autem aliud iter tenuit, et versus Pamphyliam Tauram superavit: unde metuens Maximinus, ne fuga excluderetur, Tarsum se contulit, Orienti scilicet et Aegypto propior futurus.

Ut solent hi, qui hoc ultimo se facere abitrantur. Ita certe in praelium ruere voluerunt Numantini; cumque id facere non possent, sese ipsi occiderunt, Flor. II, 18. Juba magnifice epulatus, super mensas et pocula 0567B Petreio se interficiendum dedit, IV, 2, et Cantabrorum nonnulli, postquam extrema vident, certatim igne, ferro, inter epulas, venenoque praecepere mortem, IV, 11. Quin et hominibus sententia judicis damnatis, quo forte respicit Lactantius, et gladiatoribus, dabatur ultima coena miscellanea, ut varietate ciborum sese replerent, beneque poti formidinem mortis abjicerent. Juven., sat. XI:

Sic veniunt ad miscellanea ludi,
Ubi commentator: Miscellanea, sibi gladiatorum, id est, ultima coena; additque rationem: Ideo, miscellanea, quia omnia, quae apponuntur eis, miscent, sic manducant; quam poetae interpretationem licet alii, nec forte immerito, improbent, et licet non verosimile sit omnes gladiatorum cibos in coena, quam ultimam esse putabant, mixtos fuisse, potiusque varietate ciborum repleti sint, tamen Scholiastes morem illum videtur nobis conservare. Apud Athenienses damnatis, vel qui ἐπὶ θάνατον, ad mortem, ducebantur, 0567C licebat se cibo vinoque replere, σίτου καὶ οΐνοῦ πληρωθῆναι, teste Suida, in V. εἴποις τὰ τρία, et Append. Vatic. Cent. I; Prov. 75. Et bestiariis, vel ad bestias damnatis, datam fuisse coenam liberam, eosque pridie antequam pugnarent, lautissime coenare consuevisse, patet ex passione Ss. Perpetuae et Felicitatis, necnon ex iis, quae in praefatione monet Henr. Valesius, vir celeberrimus. Quin et huc videtur pertinere militare prandium, dictum ab eo, quod milites ad bellum, id est, praelium, paret, teste Pollione in Gallienis.

Candidatis ministris . . . . . Lego, cum canditatis. In aliis alioquin loquendi formulis, illius aetatis Scriptoribus omittitur haec particula. Ammianus Marcell., XV, 4, congredi barbaris dixit, uti doceo ad cap. 18. Sed quia Ammiani mentio, nonne apud eumdem, 15, 7, ad damnandum, pro ad amandum scribendum est? In disceptando justissimus, natura benevolus, licet auctoritatis causa servandae acer quibusdam videbatur 0567D et inclinatus ad amandum. Mihi certe illud videtur, quia acer et amor non bene hic conveniunt; et ex eodem capite constat Leontium absque moris homines damnasse; hancque emendationem necessariam et veram judicabat clarissimus Columbus.

Candidatis ministris . . . . . Ita scilicet fideles in Apocalypsi, alibique, idque optimo merito vestiuntur, ad indicandam vitae puritatem atque integritatem. Prudent., Hym. 1. περὶ Στεφ. V. 67.

Christus illic candidatis praesidet cohortibus,
Et throno regnans ad alto damnat infames deos.

Christum subinde deprecans . . . . . Idem tradit Euseb. IX, 10, extremo. Insigne autem hoc exemplum nos docet conscientiam saevissimorum etiam persecutorum tantum valere, ut ipsos illa reos faciat. Huc pertinet Maximinum, postquam victus esset a Licinio, libertatem Christianis concessisse edicto, quod 0568A ex Latina lingua in Graecam tranlatum conservavit Eusebius loco laudato, cujusque etiam meminit Haymo, lib. VIII, c. 3 Hist. Eccl. Sed mirum hujus rei memoriam nullam Lactantium conservasse.

Detestabili genere mortis efflavit . . . . Eum αἰσχίστῳ θανάτῳ obiisse scribit Eusebius, IX, 9, et Auctor Epitomes Victoris, simplici morte: quod plane cum Lactantio et Eusebio pugnat. Simplex mors iis tribuitur, qui absque tormentis gravibusque cruciatibus neci dantur, uti patet ex Suet. Caes. c. 74. Unde Prudent. Hym. 10. περὶ Στεφ. V. 877:

Temptemus igitur ante partem quampiam
Truncare ferro corporis superstitis,
Ne morte simpla criminosus multiplex
Cadat, vel una perfidus caede obpetat,
Quot membra gestat, tot modis pereat volo.
Sed Maximinus gravissimos dolores, licet ab alio non illatos, perpessus est; putoque auctorem illum mortem simplicem opponere illi, qua quis ab alio tollitur, et idem hoc esse, ac si dixisset, non strangulatus, 0568B non capite truncatus est, verum sua morte obiit, utcumque illa fuerit cruciatibus plena. Victorem sequitur P. Diaconus, imo tam fideliter illud facit, ut etiam ipsius exemplo saevissimum hunc hominem laudet, eumque scribat fuisse, ortu quidem atque instituto pastorali, verum sapientissimi cujusque ac litterarum cultorem, ingenio quieto, avidiorem vini, quo ebrius quaedam corrupta mente aspera jubebat; quod cum pigeret factum, differri quae praecepisset in tempus sobrium ac matutinum statuisse. Sed alia longe nos Lactantius docet; et pati possum religionis gentilis hominem laudare illius religionis propugnatorem fortissimum: sed talia nequaquam Christiano condonanda sunt; et forte Victor eum cultorem sapientissimi cujusque ac litterarum vocat, quia Ethnicis philosophis et sacerdotibus, quos Christianis longe sapientiores esse judicabat, favebat, eosque colebat.

Efflavit . . . . Sepultus fuit in Cilicia, et prope eum 0568C casu conditum fuisse infensissimum Christi hostem Julianum memoriae mandat Philostratus VIII, 1.