Articulus III.

De Priscae et Valeriae exilio, ac trium nobilium foeminarum, hujus amicarum, et Judaei cujusdam, qui eas adulterii falso accusaverat, atque earumdem Priscae et Valeriae supplicio et interitu.

Valeria ob spretas, sicut paulo ante dicebamus, 0940B Maximini nuptias, in exilium huc et illuc, ait Cecilius (Cecil. cap. 39) , cum matre sua Prisca mittitur, rapiuntur ejus bona, auferuntur comites, et spadones in tormentis necantur. Sic etiam, ut id obiter annotemus: Cicero scripsit: «Accepimus Zenonem Eleatem in tormentis necatum.» (Cicer. lib. III de Natur. deor.)

Maximini vero furorem similiter expertae sunt tres foeminae nobiles, quas Valeria singulari amicitia complectebatur. Prima erat clarissima foemina, cui jam ex juvenibus filiis nepotes erant. Quia vero haec a Valeria tamquam mater diligebatur, suspicatus est Maximinus hujus consilio spretas rejectasque ab illa fuisse nuptias, quas ei proposuit.

Altera vero aeque nobilis, Vestalem famulam virginem, 0940C ait Cecilius, Romae reliquerat, furtive tunc Valeriae familiaris. Sed cujusnam, obsecro, famula erat? An Vestae deae, an illius foeminae nobilis? Vestales enimvero deae Vestae, et famulae et ancillae, Apuleio et Augustino testibus (Apulei. lib. VI, August. lib. IV de Civit. cap. 10) , vocabantur. Verum quia parum ad rem conducebat hujusce vestalis commemoratio, quidam idcirco opinati sunt hanc nobilis illius foemina fuisse famulam, alii filiam. Atque horum opinio probabilior forsitan videri posset, si ratione saltem aliqua fulciretur. Sed quidquid pronunties, fatearis necesse est Firmiani Lactantii sermonem solitumque loquendi modum tanta obscuritate non involvi.

Tertia mulier virum habuit senatorem, Cecilii verba sunt, non nimis Augustae proxima. Atque ita in codice 0940D Colbertino legitur, non nimis: quod certe quibusdam in editionibus mutandum non erat. Nam secunda mulier dicitur Valeriae furtive familiaris; haec itaque dici potuit, non nimis proxima, sicut antea de Galerio nec tamen nimium territus. Deinde vero utraque mulier non tam propter Valeriae amicitiam, quam ob eximiam pulchritudinem corporis, inquit auctor noster, ac pudicitiam necabatur. Sensus ergo Cecilii esse videtur ambas illas mulieres non tam arcto, ac prior matrona, amicitiae et necessitudinis vinculo Valeriae fuisse conjunctas; sed captatam ex hac qualicumque amicitia occasionem, ut eae propter pulchritudinem et pudicitiam infami morte occiderentur.

Caeterum quia tres illae nobiles foeminae nullius criminis 0941A consciae erant, impurum sceleratumque quemdam Judaeum, falsum testem, promissa criminum venia, subornarunt, qui eas Nicaea in urbe apud Eratineum praesidem adulterii accusavit. Iniquissimus vero judex hunc protulit extra civitatem cum praesidio, uti Cecilius loquitur, ne lapidibus obruatur. At haec ultima verba alii ad judicem ipsum, alii ad Judaeum potiori, uti videtur, ratione referunt. Tum irrogantur tormenta Judaeo, sic pergit Cecilius, dum quae jussus . . . . . . loquerentur, pugnis a tortoribus coercentur. In spatio vacuo duo aut tria, ut plurimum verba initio paginae abscissa sunt, ac deinde scriptum oquerentur. Unde conjici potest legendum, dum Judaeus, quae jussus fuit, declarat, tum mulieres, ne loquerentur, pugnis a tortoribus coercentur. 0941B Testatum siquidem Eusebius facit (Euseb. lib. VIII histor. Eccles. cap. 3 et de Martyr. Palaest. cap. 1) plurimos martyres pugnis in os caesos ac contusos, ne accusatoribus et judicibus responderent.

Capitis porro condemnatae mulieres illae, ad supplicium inter armatorum cuneos ductae sunt, ne populi, et tanta injustitia, et unius ex illis mariti fletibus commoti, impetu ex carnificum manibus eriperentur. Denique promissa impunitas negatur ipsimet falso testi Judaeo adultero, id est, ut quidam suspicantur, qui cum hisce mulieribus adulterium se perpetrasse mentitus fuerat. At si res ita se habeat, non solum propter illud fictum adulterium, sed alia etiam, ut paulo ante dictum est, propter scelera, patibulo affixus est. Dum scelestam vero animam ibi ageret, 0941C innocentiam nobilium illarum foeminarum palam, sed tardius patefecit.

Valeria autem ex desertis Syriae solitudinibus, in quas amandata fuerat, patrem suum Diocletianum calamitatis suae fecit certiorem. At ille nullis, sicut diximus, precibus potuit umquam reditum illius a Maximino obtinere. Post ejusdem vero Maximini interitum Valeria, mutato habitu, Nicomediam venit, ut Candidiani fortunam specularetur. Ast ubi audivit eum jussu Licinii interfectum, fugit protinus. Utrum vero Priscam matrem fugae itinerisque comitem habuerit, tacet omnino Cecilius. Paulo tamen postea scriptis prodidit illam quindecim mensibus huc illucque plebeio cultu pervagatam, demum Thessalonicae sua cum matre comprehensam fuisse, ac utrique 0941D tandem caput amputatum. Caeterum dubium esse potest utrum auctor noster quindecim hos menses ab eo computet tempore, quo Valeria anno 312, in exilium a Maximino projecta est, vel quo post victum a Licinio eumdem Maximinum, et Candidianum hujus jussu interfectum, fugam arripuit. Sed ab hoc postremo haud dubie tempore initium horum quindecim mensium repetendum est. Tunc enim tantum, nec prius Valeria coacta fuit regias vestes, cum plebeio habitu mutare, ac fuga suae consulere saluti. Atqui Maximinus a Licinio superatus, obiit anno 313, circa mensem Augustum. Valeria igitur, materque ejus Prisca crudeli ejusdem Licinii, ad summum imperii fastigium jam evecti, mandato circa finem anni subsequentis 0942A necatae, et illarum corpora, si auctori nostro credas, in mare projecta fuerunt.